________________
પ્રબુદ્ધ જીવત : બાર ભાવતા વિશેષાંક
પૃષ્ઠ ૬૨ ૬ પ્રબુદ્ધ જીવન : બાર ભાવના વિશેષાંક ળ ઓગસ્ટ ૨૦૧૬ પર ભાવતા વિશેષાંક # પ્રબુદ્ધ જીવત :
બોધિ દુર્લભ ભાવના | શ્વેતલ શાહ
#પ્રબુદ્ધ જીવો : બાર ભાવતા વિશેષંક પ્રબુદ્ધ જીવત : બાર ભાવતા વિશેષાંક ## પ્રબુદ્ધ જીવન ઃ બાર
બોધિ દુર્લભ ભાવના એ બાર ભાવનાઓમાં શિખર સમાન જો માનવી મોહ-મિથ્યાવ કે માયા-કપટથી ઘેરાઈ જાય તો તેને ૐ ભાવના છે. જેનો ક્રમ સાધારણ રીતે ૧૧મી ભાવના તરીકેનો છે મળેલો દુર્લભ સંયોગ એટલે કે માનવજીવન વ્યર્થ કરી બેસે છે. હું શું તો ક્યાંક તેનો ક્રમ ૧૨મી ભાવના તરીકે પણ જોવા મળે છે. દુ:ખ કે સુખની હાજરીમાં બોધિ સંપૂર્ણ પ્રાપ્તિ કરી શકાતી જુ 8 બાર ભાવનાઓના ગુચ્છમાં તેનું સ્થાન અંત તરફનું હોવાથી નથી. દેવલોકના વૈભવી સુખો વચ્ચેના જીવનમાં બહુ દીર્ઘ કાળ કે તેમાં રહેલાં ઊંચા વિચારોનો ખ્યાલ તેના વિશેષ અભ્યાસ દ્વારા સુધી આનંદ અને વિલાસ હોય છે. આવા દેવભોગો બોધિ રત્નને ? શું પ્રાપ્ત થાય છે.
પરિણામે સહજ પ્રાપ્ત થાય છે. જોકે વિશિષ્ટ બોધિ રત્નને શું જૈન ધર્મમાં ‘બોધિ' શબ્દ એ વિશિષ્ટ પારિભાષિક શબ્દ છે. ઓળખનારને એ સુખની વાંછના હોતી નથી. તેવી જ રીતે હું મેં મૂલતઃ ‘વધિ’ સંસ્કૃત શબ્દ છે. પ્રાકૃત ભાષામાં “બોહિ' તેનો સંસારના દુ:ખોને કારણે પણ મનુષ્ય અજ્ઞાન-મિથ્યાજ્ઞાનમાં પડી શુ સમાનાર્થી શબ્દ છે. બોધિ શબ્દ બુધ ધાતુ ઉપરથી આવેલો છે. જઈ પ્રકાશ પામતો નથી. તો કેટલીક વખત શંકાઓ કરી ? હું બુધ એટલે જાણવું. પ્રબુદ્ધ, વિદ્વાન, જ્ઞાની માણસ માટે પણ માર્ગભ્રષ્ટ થાય છે. પોતાના નાના સંસારિક વર્તુળ (સર્કલ)ને હું કું “બુધ' શબ્દ વપરાય છે. જ્યારે જૈન પરિભાષામાં “બોધિ' શબ્દ સર્વસ્વ માની મનુષ્ય એમાં જ મસ્ત રહે છે અને જરાપણ પ્રગતિ કું
આત્માના જ્ઞાન પ્રકાશ માટે વપરાય છે. જેમ વ્યવહારમાં કર્યા વગર આવ્યો હોય તેવો જ પાછો ચાલ્યો જાય છે. આ માટે ? * કીંમતીમાં કીંમતી પ્રકાશમાન પદાર્થ તે “રત્ન' છે તેમ અધ્યાત્મમાં જ કહેવાય છે કે બોધિ રત્ન વગરનું મનુષ્યત્વ તદ્દન નિરર્થક છે. ૐ બોધિને રત્નનું રૂપક આપવામાં આવે છે. બોધિ શબ્દ એ કારણ કે બોધિ વગર મનુષ્ય ભવ ઉદ્દેશ વગરનો થઈ જાય છે. હૈ નું સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ માટે પણ વપરાય છે.
વળી ધર્મની અંદર પણ અનેક પ્રકારના પેટા ભેદો જોવા મળે છે. सम्यग्दर्शन ज्ञानचारित्राणा मत्रया प्रायणं बोधि ।।
જેમાં પોતાને જ બુદ્ધિશાળી માનનારા લોકો દલીલોની ગુંચવણ શુ જેને સમ્યમ્ દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્રની પ્રાપ્તિ ન હોય અને ઊભી કરે છે. જેનાથી માણસનું મગજ ગુંચવણમાં પડી જાય છે. શું ઉં તે પ્રાપ્ત થાય તો તેને બોધિ કહેવાય. જૈન દર્શનમાં એ સ્પષ્ટ છે અંશ સત્યને સર્વ સત્ય માનવા-મનાવવાની ઈચ્છા વચ્ચે ભ્રમમાં 8 ૬ કે સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ વિના મોક્ષ અશક્ય છે. માટે જ બોધિબીજની પડી જવાના પ્રસંગો બની શકે છે, જે શુદ્ધ બોધિની પ્રાપ્તિમાં ; પ્રાપ્તિ એ ખૂબ જ જરૂરી છે.
બાધા રૂપ છે. ભાવનાઓના ક્રમમાં દસમે ક્રમે આવતી ‘લોકસ્વભાવ” કાર્તિકેય અનુપ્રેક્ષા અનુસાર બોધિના ત્રણ પ્રકાર છે. જ્ઞાન ૐ ભાવનામાં ભાવકને સંસારની અસારતા, અનિત્યતા, અશુચિ બોધિ, દર્શન બોધિ અને ચારિત્ર બોધિ. સંસારમાં ખરેખર ધન
વગેરેને સમજાવ્યા બાદ અનંત એવા ૧૪ રાજલોકના વિશાળ વૈભવ દુર્લભ નથી, પરંતુ માનસિક શાંતિ દુર્લભ છે. જે માત્ર વિશ્વનું દર્શન કરાવાય છે. જેમાં છએ દ્રવ્યોના પરસ્પર સંબંધથી સમ્યજ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર દ્વારા જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. અહીં 9 એકજાતની વિચિત્ર ઉથલપાથલોથી ભરપુર આ જગતની જે સમ્યમ્ કહ્યું છે તેના પાંચ લક્ષણો છે. હું વાસ્તવિકતાનું વિહંગાવલોકન થાય છે. જેનાથી પુદ્ગલોના (૧) આસ્તિકતા-આત્મા, કર્મ આદિમાં શ્રદ્ધા પર્યાયની અશાશ્વતતા સમજાય છે. ત્યારબાદ અગિયારમાં ક્રમે (૨) શમન-ક્રોધ આદિ કષાયોનું શમન આવતી ‘બોધિ દુર્લભ' ભાવનાને સમજાવવા એમ કહી શકાય (૩) સંવેગ-મોક્ષ પ્રત્યેની તીવ્ર અભિલાષા છે કે વિકટ રણમાં મીઠી વિરડી જેમ દુર્લભ છે તેમ વિકટ એવા ૮૪ (૪) નિર્વેદ-વૈરાગ્ય Ê લાખ યોની યુક્ત સંસારમાં સમ્યકત્વ સાથેનો મનુષ્ય જન્મ ખૂબ (૫) અનુકંપા-કૃપાભાવ. પ્રાણીમાત્ર પ્રત્યે અનુકંપા ૐ જ દુર્લભ છે. અને તેની દુર્લભતા સમજાય તે અતિ જ દુર્લભ આમ આવા સમ્ય પ્રકારનું જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એ ! જ ઘટના છે.
બોધિની પ્રાપ્તિ કરવામાં સહાયક છે. છે બોધિના અર્થને વધારે સ્પષ્ટ કરતા જણાવાય છે કે બોધિ વ્યવહાર જગતના ઉદાહરણો દ્વારા પણ બોધિ દુર્લભને છે હું એટલે સ્પષ્ટ જ્ઞાન, વિવેકપૂર્વકનું જ્ઞાન અને શુષ્કતા વગરનો સામાન્ય જીવો માટે સમજાવવામાં આવે છે. ૬ પ્રકાશ. એટલે કે આત્માનો પ્રકાશ કે જે સત્યના સ્વરૂપને ગ્રહણ એક દરિદ્ર વિપ્ર હતો. ખૂબ કષ્ટથી ઘર-ગુજરાન ચલાવતો. હું કરી શકે. માનવ જીવનમાં સાધનોને સાધ્ય માનવાથી ઘણાં આવી પરિસ્થિતિમાં તેને લગ્ન કરવાની દુર્બુદ્ધિ થઈ. એ પરણ્યો,
અનર્થો સર્જાય છે. માટે જ અનુભવના આધારે ફરી ને ફરી દારિદ્ર વધ્યું અને ગુલામ દશાના એ વિપ્રે અનેક ગુલામીઓ વધારી. ૪ શું ઈતિહાસનું પુનરાવર્તન ન થાય અને અનર્થો થતાં અટકે તે માટે તે કંટાળ્યો અને ઘર મૂકીને દૂર દેશમાં ભાગ્યો. ત્યાં તપ કરવા ફૂ ડું સંભાળ રાખવાની આવશ્યકતા છે. મનુષ્યત્વ પ્રાપ્ત કરીને પણ લાગ્યો અને કોઈ દેવની કૃપાથી તેને ચિંતામણી રત્ન મળ્યું. એ હું
6 પ્રબદ્ધ જીવત : બાર ભાવના વિરોષક જ પ્રબુદ્ધ જીવન : બાર ભાવના વિશેષાંક ક્ષણ પ્રબુદ્ધ જીવન : બાર ભાવના વિશેષાંક BA પ્રબુદ્ધ જીવન : બોર ભાવના વિશેષક ## પ્રબુદ્ધ જીવન : બોર ભાવતા વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવન : બીર
પ્રબુદ્ધ જીવત: બાર ભાવના વિશેષાંક કદ પ્રબુદ્ધ જીવત બાર ભાવના વિશેષાંક કદ પ્રબુદ્ધ જીવત: બાર ભાવતા વિશેષાંક કદ પ્રબુદ્ધ જીવત : બાર ભાવતા વિશેષાંક : પ્રબુદ્ધ જીવન:
