________________
જુલાઈ, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
|
૧૧
સમ્યગ દર્શનના આઠ અંગો.
ડૉ. રમિભાઈ ઝવેરી શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રનું અઠ્યાવીસમું અધ્યયન છે – “મોક્ષ- મુક્ત હોય છે. ટૂંકમાં સમ્યગ્દષ્ટિ જીવે અસંદિગ્ધ (સંદેહ રહિત) અને માર્ગ-ગતિ'. આમાં જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર અને તારૂપી ચાર મોક્ષ નિર્ભય બનવું જોઈએ. વીતરાગ પ્રભુએ દર્શાવેલા તત્ત્વો પ્રતિ જીવની માર્ગોનું વર્ણન છે. આ ચારેય સમવાય સાથે હોય ત્યારે જ મોક્ષની શ્રદ્ધા જેટલી પુષ્ટ હશે, એટલો જ એ નિઃશંક અને નિર્ભય બનશે. પ્રાપ્તિ થાય છે. આ ચારેયમાં પણ પ્રથમ સોપાન છે-સમ્યગ્ દર્શન.
(૨) નિષ્કાંક્ષિત એના વગર સમ્યગૂ જ્ઞાન નથી થતું, સમ્યગૂ જ્ઞાન વગર સમ્યગૂ ચારિત્ર નથી આકાંક્ષા એટલે ઈચ્છા - કાંક્ષાના બે અર્થ મળે છે. (૧) એકાંત આવતું, ચારિત્રથી જ આસવનો નિરોધ (સંવર) થાય છે, અને તપ દ્વારા દૃષ્ટિવાળા દર્શનોનો સ્વીકાર કરવાની ઈચ્છા. (૨) ધર્માચરણ દ્વારા પૂર્વજનિત કર્મનું શોધન-શુદ્ધિ (નિર્જરા) થાય છે.
આલોક અને પરલોકમાં સુખ-સમૃદ્ધિ પામવાની ઈચ્છા. સ્વામી સમંતભદ્ર માટે જ વાચક ઉમાસ્વાતિજીએ તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં પ્રથમ સૂત્ર આપ્યું અનુસાર ઈન્દ્રિયજનિત સુખની આસ્થા રહિતનો જે શ્રદ્ધાનો ભાવ છે છે – “સમ્યમ્ દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રાણિ મોક્ષ માર્ગ: T' સમ્યમ્ દર્શન અને અનાકાંક્ષા ગુણ કહેવાય છે. (૧/૧૨). વગરનું જ્ઞાન પણ મિથ્યા-જ્ઞાન અથવા “અજ્ઞાન' કહેવાય છે. સમ્ય ભોગોપભોગ અને ઐહિક સુખની આકાંક્ષા એ દર્શનાચારનો દર્શન એટલે યથાર્થ તત્ત્વશ્રદ્ધા – સત્યની આસ્થા અને સત્યની અકંપ અતિચાર નથી, પણ તપ, સંયમ, વ્રત આદિ ધાર્મિક અનુષ્ઠાનોના રૂચિ. સમ્યકત્વના બે પ્રકાર છે – નૈઋયિક અને વ્યાવહારિક. નિશ્ચયનયથી ફળરૂપે આવા સુખની ઈચ્છા કરવી એ “કાંક્ષા” છે. એનો અર્થ છે – આત્માની આંતરિક વિશુદ્ધિ. આનો હેતુ છે દર્શન કાંક્ષા મોહનીય કર્મનો ઉદય થાય છે ત્યારે વ્યક્તિ આપ્તવાણીને મોહનીય કર્મનો ક્ષય, ઉપશમ અથવા ક્ષયપશમ. વ્યાવહારિક દૃષ્ટિનો બદલે અન્ય દર્શનોની ઈચ્છા કરે છે. મુલાચારમાં કાંક્ષાના ત્રણ પ્રકાર સંબંધ છે દેવ, ગુરુ અને ધર્મની સાથે. અરિહંત દેવ, નિર્ગથ ગુરુ અને બતાવ્યા છે – આ લોક સંબંધી ભોગની અભિલાષા, પરલોક સંબંધી કેવળી ભગવાન પ્રરૂપિત ધર્મમાં શ્રદ્ધા રાખવી એ વ્યાવહારિક સમ્યકત્વ ભોગની અભિલાષા અને કુતીર્થ (અન્ય ધર્મ) સંબંધી અભિલાષા. છે.
આચાર્ય કુન્દકુન્દ અનુસાર જે કર્મોના ફળ તથા અન્ય કોઈપણ ધર્મની શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના આ અધ્યયનમાં સમ્યમ્ દર્શનના આઠ કાંક્ષા-ઈચ્છા નથી કરતો તે નિષ્કસ સમ્યગ્દષ્ટિ કહેવાય છે. અંગો બતાવવામાં આવ્યાં છે : (૧) નિઃશક્તિ (૨) નિષ્કાંક્ષિત (૩) (૩) નિર્વિચિકિત્સા-દર્શનાચારનું ત્રીજું અંગ છે નિર્વિચિકિત્સા. નિર્વિચિકિત્સા (૪) અમૂઢ દૃષ્ટિ (૫) ઉપબૃહણ (૬) સ્થિરીકરણ (૭) વિચિકિત્સાના ત્રણ અર્થ છે – (૧) ધર્મના ધાર્મિક કરણીના) ફળમાં વાત્સલ્ય અને (૮) પ્રભાવના.
સંદેહ (૨) જુગુપ્સા અથવા ધૃણા અને (૩) નિંદા. દર્શનાચારના આઠ અંગો
સાધક સાધના કરે ત્યારે વિવિધ પ્રકારના કષ્ટો અને કસોટીઓનો (૧) નિઃશંક્તિ – આનો શબ્દાર્થ છે કે ભગવાને બતાવેલાં નવ સામનો કરે છે. ત્યારે એ વિચારે કે “ત્યાગ, તપસ્યા, તપ, આદિ ધર્મ તત્ત્વોમાં સંદેહ-શંકા ન કરવી. આચારંગ સૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે કરતાં હું કષ્ટો ભોગવું છું, પણ મને આ ધાર્મિક કરણીનું ફળ મળશે કે કે – ‘તમેવ સર્ચ હિસંક જે જિતેદિ પવેઇએ'. સાધકની સાધનાનો નહીં? આને વિચિકિત્સા કહે છે, જે સમ્યકત્વનો અતિચાર છે. આધાર છે – આગમોમાં બતાવેલી અર્હત્ વાણી. એમાં ક્યારેય પણ નિર્વિચિકિત્સા એ સમ્યકત્વનું અંગ છે. એવી જ રીતે સાધકે જુગુપ્સા કોઈપણ જાતનો સંદેહ કે શંકા ન કરવી એ દર્શનાચારનું પ્રથમ અંગ અથવા ધૃણાનો ભાવ ન રાખવો જોઈએ. છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની બૃહવૃત્તિમાં શાંત્યાચાર્ય તથા હરિભદ્રસૂરિ, સ્વામી સમન્તભદ્ર રત્નકરંડ શ્રાવકાચારમાં (૧/૧૩)માં કહ્યું છે કે અભયદેવસૂરિ, હેમચંદ્રાચાર્ય, નેમિચન્દ્રાચાર્ય સ્વામી સમન્તભદ્ર અને “આ શરીર તો સપ્ત ધાતુમય તથા મળમૂત્રાદિમય છે. સ્વભાવથી જ આચાર્ય શિવકોટિએ શંકાનો અર્થ સંદેહ કર્યો છે.
અશુદ્ધ છે. આ શરીર તો રત્નત્રયનું સ્વરૂપ પ્રગટ થવાથી પવિત્ર થઈ શંકાનો બીજો અર્થ ભય પણ થાય છે. કુન્દકુન્દ્રાચાર્ય શ્રુતસાગરસૂરિ, જાય છે. એ માટે રોગ સહિત, વૃદ્ધાવસ્થા તથા તપાશ્ચરણ ક્ષીણતા, આચાર્ય અકલંક, આદિના મતે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ નિઃશંક હોય છે, મલિનતા જોઈને જેને ગ્લાનિ (જુગુપ્સા) નથી થતી પણ ગુણોમાં પ્રીતિ એટલા માટે એ નિર્ભય હોય
થાય છે અને નિર્વિચિકિત્સા છે. આલોક, પરલોક, મરણ, વત્સલ એટલે વાછરડું.ગાય જેમ પોતાના વાછરડાંને વાત્સલ્ય | નામનું અંગ હોય છે.” વેદના, અનરક્ષા, અગુપ્તિ અને [, આપે છે તેમ સાધર્મિક બંધુઓને વાત્સલ્ય આપવું.
(૪) અમૂઢ દષ્ટિ – અકસ્માત - આ સાત ભયોથી !
દર્શનાચારનું ચોથું અંગ છે –
