________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
જુલાઈ, ૨૦૧૫
રાજપૂતાના તેમજ મધ્યપ્રાંતની યાત્રાનો રિપોર્ટ પણ મુંબઈથી પ્રકાશિત હસ્તલિખિત ગ્રંથોને એકઠાં કર્યાં હતાં. આ યાત્રા દરમ્યાન તેમણે અમુક થયો. આ રિપોર્ટમાં ક્ષમેન્દ્ર તથા અન્ય અજ્ઞાત કવિઓના કાવ્યની જૂનાં મઠોનું પણ નિરીક્ષણ કર્યું હતું. ભારતથી જર્મની પાછા ફર્યા જાણકારી પણ શામેલ થઈ હતી. “કેટલોગ ઓફ સંસ્કૃત મેન્યુસ્કીટ બાદ જેકોબી પ્રોફેસર થઈ ગયા અને ઘણી યુનિવર્સિટીમાં પોતાની ફ્રોમ ગુજરાત' એ ૪ ભાગોમાં ઈસ્વીસન ૧૮૭૧ થી ૧૮૭૩ દરમ્યાન સેવાઓ આપી. ઈ.સ. ૧૯૧૩-૧૪માં જેકોબી, કલકત્તા યુનિવર્સિટીના પ્રકાશિત થયેલ..
નિમંત્રણ પર ભારતીય કાવ્ય પર વ્યાખ્યાન આપવા, ફરી પાછા ભારત બૂલરે કેટલાંયે શિલાલેખોની સાથે એના અર્થ પણ શોધ્યાં. બોમ્બે આવ્યા. એમણે ઘણાંય વિષયો પર લેખો લખ્યાં. ૧૯ ઓક્ટોબર પ્રાંતની ગુફાઓના શિલાલેખ, એ “આર્સિયોલોજિકલ રિપોર્ટ ઓફ ૧૯૩૭માં તેમનું દેહાવસાન થયું. વેસ્ટર્ન ઈન્ડિયા' ૧૮૮૩માં છપાયા. એમણે સમ્રાટ અશોકના શિલાલેખ હર્મન જેકોબી તથા તેમના ગુરુ એ. બેબરે, યુરોપીય વિદ્વાનોમાં વિગેરે પણ વાંચ્યાં હતાં. આ લેખોના આધાર પર કાળાનુક્રમ નક્કી ફેલાયેલી એ ધારણા, કે જૈન ધર્મ એ બૌદ્ધ ધર્મની એક શાખા છે, એનું કરી વિવિધ શોધ પત્રિકાઓમાં એનું પ્રકાશન કર્યું. શિલાલેખોનાં આધાર ખંડન કર્યું અને જૈન ધર્મને સ્વતંત્ર તેમજ અલગ ધર્મ સાબિત કર્યો. પર એ સાબિત કર્યું કે અહીંનું કાવ્યસાહિત્ય, યુરોપીય વિદ્વાનો દ્વારા પોતાના તર્કો અને તથ્યોથી એમણે ભગવાન પાર્શ્વનાથ તથા મહાવીરને નક્કી કરેલ કાળથી પણ જૂનું છે અને તે ઈસા યુગથી પણ પહેલાંથી ઐતિહાસિક પુરુષ ગણાવ્યા. જો કોબીએ જૈન પુસ્તકોનું સંપાદન કર્યું વિકસિત થઈ ચૂક્યું હતું. ભારતીય અને કાવ્યશાસ્ત્ર વિષય પર એમનો તથા એનો જર્મન ભાષામાં અનુવાદ પણ કર્યો. એમણે ભદ્રબાહુ દ્વારા આ લેખ ઘણી પત્રિકાઓમાં પ્રકાશિત થયો હતો.
રચેલ કલ્પસૂત્રની ભૂમિકા અને સંસ્કૃત શબ્દાવલિનું સંપાદન કર્યું. ઈ. (પાયલચ્છીનામમાળા – આની રચના ધનપાલે ૧૦મી સદીમાં સ. ૧૮૮૦માં “કાલકાચાર્ય કથા'નું સંપાદન અને જર્મન ભાષામાં કરી હતી. સંભવતઃ આ પ્રાકૃતનો સહુથી જૂનો શબ્દકોષ છે.) આચાર્ય તેનો અનુવાદ કર્યો, જે “જર્નલ ઑફ ધ જર્મન ઓરિયેન્ટલ સોસાયટીમાં શ્રી હેમેન્દ્રજીએ ‘દેશીનામમાળા' ૧૨મી સદીમાં લખી હતી.) પ્રકાશિત થયો. શ્વેતામ્બર સમુદાયને માન્ય આચારાંગ સૂત્ર “પાલી, હર્મન જેકોબી (જૈન દર્શન દિવાકર): ઈ. સ. ૧૮૫૦-૧૯૩૭. ટેકસ્ટ સોસાયટી'માં તથા આચાર્ય હેમચન્દ્ર રચિત સ્થવિરાવલિ ચરિત્ર (હર્મન જેકોબી અને તેમના ગુરુ એ. બેબરે, જૈન ધર્મનો પરિચય (અથવા પરિશિષ્ટ પર્વ) ‘બિબ્લીથિકા ઇંડિકા'ના પ્રથમ (૧૮૮૩) યુરોપમાં કરાવ્યો. એમણે એ સિદ્ધ કર્યું કે મહાવીર અને પાર્શ્વનાથ તેમ જ દ્વિતિય (૧૯૩૨) આવૃત્તિમાં પ્રકાશિત થયાં. તેમના દ્વારા ભગવાન, બંન્ને એતિહાસિક પુરુષ હતાં. એમણે એ (ગેર) અનુવાદિત આચારાંગ સૂત્ર અને કલ્પસૂત્ર ઈ. સ. ૧૮૮૪માં તથા માન્યતાનું પણ ખંડન કર્યું કે જૈન ધર્મ, બોદ્ધ ધર્મની જ એક સૂત્રકૃતાંગ સૂત્ર અને ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ઈ. સ. ૧૮૮૫માં “સેક્રિડ શાખા છે – એવું એ સમયના યુરોપીય વિચારકો માનતા હતા.) બુક્સ ઓફ ઈસ્ટસિરિઝમાં છપાયાં. આ સિવાય જેકોબી દ્વારા
અનેક પ્રકારનાં જ્ઞાનના જાણકાર, હર્મન જેકોબી, એ એક એવા સંપાદિત/અનુવાદિત આચાર્ય સિદ્ધર્ષિની ‘ઉપમિતિભવપ્રપંચાક' ઉત્તમ વિદેશી વિદ્વાનોમાંના એક હતાં, જેમણે ભારતીય સંસ્કૃતિ અને બિબ્લીથિકા ઇંડિકામાં ક્રમશઃ પ્રકાશિત થઈ. એમણે આચાર્ય જ્ઞાનના વિવિધ સ્તરો પર કાર્ય કર્યું. જૈન વિદ્યાના ક્ષેત્રમાં એમનું વિશેષ હરિભદ્રસૂરિ રચિત “સમરાઈચ કથા' (દ્વિસંસ્કરણ)નું સંપાદન કર્યું યોગદાન રહ્યું છે. એમણે જૈન સૂત્રો તથા સાહિત્યિક કૃતિઓનું સંપાદન તેમજ જૈનધર્મ વિષયક કેટલાંયે લેખો લખ્યાં. તેમજ જર્મન ભાષામાં તેનો અનુવાદ પણ કર્યો. જૈન સમાજે તેમને જેકોબી કેટલાંયે વિષયોમાં અધિકારથી પ્રવેશ કરી શકતાં હતાં. “જૈન દર્શન દિવાકર'ના ઇલ્કાબથી અલંકૃત કર્યા હતાં. કલકત્તા ભારતીય જ્યોતિષ, ગણિત તેમજ પ્રકૃતિ વિજ્ઞાન પર એમણે કાર્ય યુનિવર્સિટીએ તેમને ડૉક્ટરેટની ડીગ્રી અર્પણ કરી હતી.
કર્યું. ભારતીય કાળગણના, યોગ, વેદ, બોદ્ધ સાહિત્ય વિગેરે વિષય હર્મન જેકોબીનો જન્મ જર્મનીમાં ઈસ્વીસન ૧૮૫૦માં થયો હતો. પણ એમના લેખનના વિષય બન્યાં હતાં. જીવનના મધ્યકાળમાં એમની પોતાના નગરમાં હાઈસ્કૂલ સુધીનો અભ્યાસ પૂર્ણ કરી ગણિતના ઉચ્ચ રૂચિ કાવ્ય જગતમાં રહી. એમણે પ્રાકૃત ભાષા અને વ્યાકરણ પર પણ અભ્યાસ અર્થે તેઓ બર્લિન ગયા. ત્યાં તેમનો ઝુકાવ સંસ્કૃત તથા કાર્ય કર્યું. મહારાષ્ટ્રીયન ભાષાની કથાઓને સંકલિત કરી તથા ગીતા ભાષા વિજ્ઞાન તરફ વધવા લાગ્યો. તેમને બાન યુનિવર્સિટીથી અને ઉપનિષદ પર પણ કાર્ય કર્યું. ડૉક્ટરેટની ડીગ્રી મળી. તેમના શોધનિબંધનો વિષય હતો, ભારતીય વૉલ્ટર સ્કૂલિંગ જૈનદર્શન અને પ્રવૃત્તિમાં વિશ્લેષક)
જ્યોતિષ વિજ્ઞાનમાં (Aura) તેજ-પૂંજ. તે પછી એક વર્ષ તેઓ લંડનમાં ઈ. સ. ૧૮૮૧-૧૯૬૯ રહ્યાં તથા ત્યાં મળેલ જૈન મેન્યુસ્ક્રીપ્ટનો અભ્યાસ કર્યો. ઈ. સ. ૧૮૭૩- (યુરોપમાં ઈન્ડોલોજીનો વિધિપૂર્વક અભ્યાસ સહુથી પહેલાં ૭૪માં જેકોબી ભારત આવ્યાં. ભારતની આ યાત્રા એમના માટે ખૂબ બર્લિનમાં આરંભ થયો જ્યારે ત્યાંની યુનિવર્સિટીમાં, ઈન્ડોલોજી ઉપયોગી બની. એમની રાજસ્થાન યાત્રા દરમ્યાન એમને, પ્રસિદ્ધ વિદ્વાન પીઠ સ્થાપિત કરવામાં આવી. જેનોલોજી (જૈન દર્શન)નો આરંભ જ્યોર્જ બૂલરનો સાથ મળ્યો. તે પછી રાજસ્થાનથી, જેકોબીએ ઘણાં વૉલ્ટર સ્ક્રબિંગના પ્રયત્નોથી થયો, જ્યારે એમણે બર્લિન સ્ટેટ
