________________
જુલાઈ, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૯
જૈનદર્શનમાં “ઉપયોગ’નું મહત્ત્વ
Tગુણવંત બરવાળિયા
ઉપયોગ એ જૈનદર્શનનો પારિભાષિક શબ્દ છે. જ્ઞાન એ આત્માનો સમયે તે વસ્તુ અથવા તે વિષયને છોડી અન્ય વસ્તુ અથવા વિષયમાં ગુણ છે. આ આત્માના જ્ઞાન ગુણનું પ્રવૃત્તિરૂપમાં પરિણમન થવાને જીવનો ઉપયોગ ચાલ્યો જાય ત્યારે વિવક્ષિત વસ્તુ અંગેની જીવની ઉપયોગ કહે છે.
અનુપયોગ અર્થાત્ લક્ષરહિત દશા વર્તે છે તેને ઉપયોગશૂન્યતા પણ ‘ઉપ’ એટલે સમીપ અને ‘યોગ’ એટલે જ્ઞાનદર્શનનું પ્રવર્તન. આનો કહી શકાય. સરળ અર્થ એ થાય કે જેના વડે આત્મા જ્ઞાનદર્શનનું પ્રવર્તન કરવાની ઉપયોગ, અશુદ્ધ કેમ થાય છે? તે અંગે જ્ઞાનીજન સમજાવે છે કે - અભિમુખતાવાળો થાય એવો જે ચેતનાનો વ્યાપાર છે તેને ઉપયોગ ઉપયોગ, એ તો આત્માનું લક્ષણ હોવાથી સ્વપ૨ વસ્તુનો બોધ કહેવાય છે.
થવા રૂપ છે, પરંતુ તેમાં ઈષ્ટપણા અને અનિષ્ટપણારૂપ વિભાવ જ શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે તત્ત્વાર્થ સૂત્રના બીજા અધ્યયનમાં જીવનું પરવસ્તુના સંગથી થયેલ અનાદિ પરંપરાજન્ય અશુદ્ધતા છે. લક્ષણ બતાવતા કહ્યું છે કે – ૩૫યોને નક્ષણમ્ - ઉપયોગ એ જીવનું જીવન રસ, રૂપ, ગંધ આદિ વર્ણનું જ્ઞાન થવાથી કંઈ ઉપયોગની લક્ષણ છે.
મલિનતા થતી નથી, પરંતુ વર્ણાદિ વિષયમાં ઈષ્ટપણું અને અનિષ્ટપણું જ્ઞાન અને દર્શન એ આ ઉપયોગના જ બે પ્રકાર છે. જે ઉપયોગ થવાથી ઈષ્ટ વિષયમાં રાગ અને અનિષ્ટ વિષયમાં દ્વેષ તથા રાગદ્વેષ સાકાર એટલે વિશેષતાવાળો હોય તે જ્ઞાન કહેવાય અને જે ઉપયોગ અંગે વર્તતું અજ્ઞાન (મોહ) જ ઉપયોગમાં અશુદ્ધતા ઉત્પન્ન કરે છે. અનાકાર એટલે સામાન્ય પ્રકારનો હોય તેને દર્શન કહેવાય. માટે જ ગીતાર્થ ગુરુભગવંતો આપણને રાગદ્વેષ (મોહ)ને કારણે થતી
આપણી હજી યોગની પ્રવૃત્તિ છે. યોગની પ્રવૃત્તિ પૂરી થયા પછી આત્મહાનિ અંગે સતત સાવધ કરતા રહે છે. એકલો ઉપયોગ કામ કરશે. યોગની પ્રવૃત્તિ બદલવી તે સાધના નથી, જેનદર્શને વિશ્વને છ દ્રવ્યોનું વર્ગીકરણ આપ્યું-જીવ, અજીવ, ધર્મ, ઉપયોગ બદલાય તે સાધના છે.
અધર્મ, આકાશ અને કાળ. છેલ્લા ચાર જડ અરૂપી હોવાથી ઈન્દ્રિયગમ્ય જ્ઞાન અને દર્શન એ તો જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મના નથી. ક્ષયોપશમથી કે ક્ષયથી વર્તતી જીવની જ્ઞાન અને દર્શનલબ્ધિ છે, પરંતુ વિશ્વ, જીવ-અજીવ એટલે ચેતન-જડથી ભરેલ છે. જડમાં પાંચમું પોતાની એ લબ્ધિને લબ્ધિવંત જીવ જ્ઞાનોપયોગ અને દર્શનોપયોગ તે પુદ્ગલ છે, જેને વૈજ્ઞાનિકો Matter (મેટ૨) કહે છે. દ્વારા જ્યારે પ્રકાશિત કરે છે ત્યારે જ તે શેય પદાર્થને જાણી શકે છે. જૈનદર્શન કહે છે કે સમસ્ત સૃષ્ટિ, જીવ અને પાંચ અજીવ પૈકીના શક્તિ હોવા છતાં ઉપયોગ વિના પદાર્થને જાણી દેખી શકાય જ નહિ. પાંચમા અજીવ પદાર્થ પુગલના વિવિધ અણુ યા અણુસમૂહ સ્વરૂપ આ જ્ઞાન અને દર્શનની લબ્ધિ વડે વર્તતા પ્રયત્નને જ ઉપયોગ કહેવાય વિવિધ વિભાગોથી ભરપૂર છે. દશ્ય જગત તો વિવિધ અણુસમૂહ સ્વરૂપ
પુદ્ગલનું જ બનેલું છે. તેવી રીતે આધુનિક વિજ્ઞાન પણ જણાવે છે કે એક સમયે તો એક જીવને એક જ શેય વસ્તુ યા વિષય પ્રત્યેનો “સમસ્ત સૃષ્ટિ વીજળીમય છે' અને પ્રત્યેક પદાર્થ તે વીજળીના કણ, ઉપયોગ હોઈ શકે છે. એક સમયે ક્રિયાની વિવિધતા હોઈ શકે, પણ વીજળીના તરંગોથી ભરેલાં છે. માનવશરીર એક ઉપયોગ તો એકમાં જ વર્તે છે. એકીસાથે બે વસ્તુમાં આપણો ઉપયોગ Powerhouse-વિજળીધર છે. રહી શકતો નથી.
વિજ્ઞાન તો માત્ર જડ પદાર્થ સ્વરૂપ Electricity-વીજળી સુધી જ કોઈ પણ જીવ કોઈ પણ કાળે ઉપયોગ રહિત તો હોઈ શકે જ પહોંચ્યું છે. અહીં વીજળી એ એક પૌદગલિક શક્તિરૂપ છે. જ્યારે નહિ. એક યા અન્ય શેય વિષય પ્રત્યે ઉપયોગ તો દરેક જીવને વર્તતો જૈનદર્શને આત્મિક શક્તિરૂપ વીજળીનું પણ સ્પષ્ટ અને વિશદ વર્ણન જ રહે છે. વિષયાંતર થવામાં ઉપયોગનું પરિવર્તન કે પલટો ભલે કર્યું છે. થતો રહે, પરંતુ એક યા બીજી રીતે ઉપયોગનું અસ્તિત્વ તો પ્રત્યેક જૈનદર્શન કહે છે આત્મિક વીજળીનો કરન્ટ અદશ્ય શક્તિ વડે સમયે જીવમાં વર્તતું જ રહે છે.
સંકલ્પના સ્પંદનથી અખંડ વિચારધારાના વાયરો દ્વારા (તાર દ્વારા) કોઈ ‘અનુપયોગ દશા' એવા શબ્દનો ઉપયોગ કરે એનો અર્થ એ લક્ષપર્યત લાગુ થાય તેને ઉપયોગ યા લક્ષ કહેવાય. એ રીતે વર્ણવતા નથી થતો કે તે સમયે જીવની દશા તદ્દન ઉપયોગ રહિત છે, પરંતુ જે ઉપયોગના કારણે, તે સમયે ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ વર્તતા પદાર્થ અંગે અગર વસ્તુ અથવા વિષમ અંગેના ઉપયોગની જ જે સમયે જરૂર હોય તે પૂર્વે અનુભવેલ પ્રત્યક્ષતાની સ્મૃતિરૂપ પદાર્થ અંગે આત્મા પોતે વિવિધ
