________________
જુલાઈ, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
-
૧૫
જૈન સાહિત્યના વિદેશી વિદ્વાનો.
1 અનુવાદક : બીના ગાંધી
વર્ષ
,,
જૈન સાહિત્યના વિકાસ તથા એની વૈશ્વિક ઓળખ બનાવવામાં એ જ વર્ષમાં પેરિસ જઈને હસ્તલિખિત સંસ્કૃત પુસ્તકોનો અભ્યાસ અનેક વિદેશી વિદ્વાનોએ પણ ઉલ્લેખનીય યોગદાન આપ્યું છે. ઘણાં કર્યો. ત્યાર પછી તેઓ લંડન ગયાં, જ્યાં ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટી, વિશ્વવિદ્યાલયોએ પ્રાકૃત, પાલી, સંસ્કૃત જેવી પ્રાચીન ભારતીય ગ્રંથાલય (લાયબ્રેરી) અને ભારતીય કાર્યાલયમાં વૈદિક ગ્રંથોનું વાંચન ભાષાઓના અધ્યાપન (ભણાવવું) તથા જૈન ગ્રંથો સહિત પ્રાચીન કર્યું. ત્યાં રહીને તેમણે વ્યક્તિગત અધ્યાપકના રૂપમાં તથા એક સાહિત્યના અનુવાદ અને પ્રકાશનની વ્યવસ્થા પણ કરી છે. જૈન ગ્રંથોના લાયબ્રેરીયન તરીકે કાર્ય કર્યું. ઈ. સ. ૧૮૬૨માં ગાટીવન યુનિવર્સિટીઓમાં આ વિદેશી અધ્યેતા (વિદ્યાર્થીઓના શ્રમ અને રૂચિના લીધે, એ સમયના ગ્રંથાલય સહાયકનાં રૂપમાં થોડો સમય કાર્ય કર્યું તે ઉપરાંત ભારતીય યુરોપીય વિદ્વાનોની એ ધારણાનું ખંડન થયું કે જૈન ધર્મ એ બૌદ્ધ વિદ્યાના વિશ્વ વિખ્યાત વિદ્વાન મેક્સમૂલરે, મુંબઈની એલફિન્સ્ટન ધર્મની જ એક શાખા છે. આ વિદ્વાનોને એ પણ શ્રેય જાય છે કે, કૉલેજમાં પ્રાચીન (ઓરીયેન્ટલ) ભાષાનાં પ્રોફેસર બનવા માટે એમણે જૈન સાહિત્યના શ્રેષ્ઠ પુસ્તકોને મૂળ તેમ જ અનુવાદિત રૂપમાં આમંત્રણ મોકલ્યું. વિશ્વની સમક્ષ રાખીને, એમની સમૃદ્ધિનો પરિચય કરાવ્યો. આ ક્રમ, જ્યોર્જ બૂલર ૧૦ ફેબ્રુઆરી ૧૮૬૩માં ભારત આવ્યાં તથા એક સિલસિલો આજે પણ ચાલુ છે.
વર્ષમાં જ મુંબઈ યુનિવર્સિટીના વિદ્યાર્થી બની ગયાં. અહીં એમણે એક જૈન સાહિત્યના, આ વિદેશી વિદ્યાર્થીઓની યાદી ઘણી લાંબી છે. પંડિત પાસેથી સંસ્કૃત ભાષાનું ઊંડું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. ઈ. સ. ૧૮૬૮માં અત્યારે માત્ર ત્રણ જર્મન વિદ્વાનો-જ્યોર્જ બૂલર (૧૮૩૭-૧૮૯૮), ગુજરાતના શિક્ષણ વિભાગના અધિકારી બની ગયા અને તેમને મુંબઈ હર્મન જેકોબી (૧૮૫૦-૧૯૩૭), વૉલ્ટર સ્ક્રબિંગ (૧૮૮૧-૧૯૬૯) પ્રાંતના હસ્તલિખિત સંસ્કૃત ગ્રંથો પર શોધ કરવાની જવાબદારી તેમ જ એક ફ્રાંસની વિદ્વાન સ્ત્રી -કૉલેટ મેલાટ (૧૯૨૧-૨૦૦૭)નો સોંપવામાં આવી. એ દરમ્યાન તેમને ભારત સરકાર તેમજ અલગ પરિચય આપું છું.
અલગ યુનિવર્સિટીઓ માટે મોટી સંખ્યામાં હસ્તલિખિત ગ્રંથો સંગ્રહિત જ્યોર્જ બૂલર (પાયલચ્છીનામમાળાનાં અનુવાદક)
કર્યા. ઈ. સ. ૧૮૮૦માં તેઓ ભારતીય દર્શનના પ્રોફેસર તરીકે વિયેના ઈ. સ. ૧૮૩૭-૧૮૯૮
ગયા. ત્યાં ૮ એપ્રિલ ૧૮૯૮માં તેમનો દેહાંત થયો. (જ્યોર્જ બૂલરે સાબિત કર્યું કે “ભારતીય કાવ્ય સાહિત્ય” યુરોપીય ઈંગ્લેન્ડમાં રહીને એમણે મેક્સમૂલરની ‘હિસ્ટ્રી ઓફ ઈંડિયન વિદ્વાનો દ્વારા નક્કી કરેલા સમયથી પણ વધારે પ્રાચીન છે. આ લિટરેચર'ને સૂચિબદ્ધ કર્યું હતું. મુંબઈમાં પ્રોફેસર તરીકે જ્યોર્જ બૂલરે તો “ઈસા' યુગથી પણ પહેલાં વિકસિત થઈ ચૂક્યું હતું. જ્યોર્જ અનુભવ્યું કે, વિદ્યાર્થીઓને સંસ્કૃત પાઠ્યપુસ્તકોની કમી પડે છે. જ્યોર્જ બૂલર, એ પ્રથમ વિદેશી વ્યક્તિ હતા કે જેમને જેસલમેરના બૂલરે એક અન્ય વિદ્વાન સાથીની સાથે સંપાદક બનીને, બોમ્બે સંસ્કૃત શાસ્ત્રભંડાર જોવાનો અવસર મળ્યો હતો.)
સીરીઝની શરૂઆત કરી. બૂલરે આ સીરીઝ માટે પંચતંત્ર, દશકુમાર જૈન સાહિત્યના જર્મન વિદ્વાન, જ્યોર્જ બૂલરે ૧૯મી સદીમાં, ચરિત્ર વિગેરે પુસ્તકો પણ સંપાદિત કર્યા હતા. આ પુસ્તકો આજે પણ ભારતીય પ્રાચીન ભાષા તથા સાહિત્યની અભૂત સેવા કરી હતી. ભણાવવામાં આવે છે. તેઓ પહેલા વિદેશી વ્યક્તિ હતા, જેમને એમણે પ્રાચીન હસ્તલિખિત ગ્રંથોની યાદી તૈયાર કરી, ગૂઢ શિલાલેખોનું જેસલમેરનો શાસ્ત્રભંડાર જોવાની સંમતિ મળી હતી. ત્યાંના પુસ્તકો વાંચન કર્યું, આચાર્ય હેમચંદ્ર પર પુસ્તક લખ્યું અને પ્રાકૃત શબ્દકોષ પર એમણે લખેલી નોંધનાં આધાર પર, પાછળથી એ. બેબર, એચ. પાયલચ્છીમાળાનો જર્મન ભાષામાં અનુવાદ કર્યો.
જેકોબી અને અને ઈ. લ્યુમેને કાર્ય કર્યું હતું. પાદરી પિતાના સંતાન જ્યોર્જ બૂલરનો જન્મ જર્મનીના બ્રોસ્ટલ તાડપત્રીય અને હસ્તલિખિત પુસ્તકોની શોધમાં બૂલરે ઈસ્વીસન શહેરમાં ૧૯મી જુલાઈ ૧૮૩૭માં થયો હતો. એમણે શાળાકીય ૧૮૬૬માં કેટલીયે લાંબી યાત્રાઓ કરી અને તેનો રિપોર્ટ પણ છાપ્યો. શિક્ષણમાં ગ્રીક તથા લેટિન ભાષાનો અને યુનિવર્સિટી સ્તર પર કાઠિયાવાડ, કચ્છ, સિંધ અને ખાનદેશનાં મુખ્ય પુસ્તકાલયોમાં મળેલ ધર્મશાસ્ત્ર અને દર્શનશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યો. સાથે સાથે સંસ્કૃત, પુસ્તકોનાં કેટલોગ તથા રોયલ એશિયાટિક સોસાયટીનો વાર્ષિક પર્શીયન, અરબી આદિ ભાષાઓ પણ
* અહીંનું કાવ્યસાહિત્ય, યુરોપીય વિદ્વાનો દ્વારા કે છે,
છે . ] રિપોર્ટ, એ જર્મન ઓરિયેન્ટલ શીખી. ઈ. સ. ૧૮૫૮માં એમણે પૂર્વી નક્કી કરેલ કાળથી પણ જૂનું છે અને તે ઈસા |
સોસાયટીની જર્નલમાં ૧૮૭૧માં ભાષાઓ તથા પ્રાચીન તત્ત્વ - યુગથી પણ પહેલાંથી વિકસિત થઈ ચૂક્યું હતું. પ્રતા
પ્રકાશિત થયાં. સંસ્કૃત પાંડુલિપિઓની (પુરાતત્ત્વ)ના વિષય પર ડૉક્ટરેટ કર્યું.
શોધમાં એમના દ્વારા કરવામાં આવેલ,
