________________
જુલાઈ, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
|
૨૩
અધ્યાત્મના ક - ખ – ગ.
1મીરા ભટ્ટ
એક વાર વિનોબા પાસે રહેનારી અમે કેટલીક બહેનો વિનોબા- સ્વાભાવિક સ્થિતિ માત્ર “હોવાની સ્થિતિ છે. અનંત ક્રિયાઓ થતી રહે વિચાર-દર્શન સુવ્યવસ્થિત રૂપે સમાજ સામે વર્ષો સુધી પ્રસ્તુત થતું છે, પણ કર્તા ગેરહાજર છે. રહે એ દૃષ્ટિએ બધી સામગ્રીને કાગળ પર ટપકાવી વિનોબા પાસે બાલ્યાવસ્થા પૂરી થાય છે અને અનુભવનું ક્ષેત્ર ખૂલે છે. બાળક ગઈ. એમને અમારું લખાણ વાંચવા આપ્યું. એ વાંચી ગયા અને પછી ભૂલથી પણ આગને અડે છે એ દાઝવાનો અનુભવ મેળવે છે. તીખું એ કાગળને બાજુ પર મૂકી થોડી વાર મૌન રહી ધીરગંભીર રીતે બોલ્યા, તમતમતું મરચું ખાઈ જાય છે અને જીભ બળી ગયાનો અનુભવ પ્રાપ્ત આ બધું તો ઠીક છે, પણ મુખ્ય ચીજ છે–જીવન!'.
કરે છે. જીવન ખૂલતું જાય છે અને અનેકાનેક વિવિધ અનુભવોનાં તેજીને ટકોરો બસ હતો. સમજાઈ ગયું કે શાસ્ત્ર, વિચારધારા, બારી-બારણાં ખૂલતાં જાય છે. ઘરઆંગણે ધૂળ-માટી સાથે રમવાથી ટર્મીનોલોજી, તત્ત્વદર્શન વગેરે એના સ્થાને ઠીક જ છે, પરંતુ આખરે માંડી કમ્યુટરની સામે કલાકો ગાળવા સુધીના સંખ્યાબંધ નવા અનુભવો એ બધું ગૌણ છે. મુખ્ય ચીજ છે, જીવન! રોકડો, ખમખણતો સિક્કો મેળવતો રહે છે. આમ નિતનવા અનુભવોમાંથી પસાર થઈ માણસ છે, જીવન! જીવનમાં જેટલો રણકાર ગુંજે તેટલું જીવન સાર્થક! આખરે પાકટ બને છે. આપણે સૌ આ પૃથ્વી પર મનુષ્ય જીવન જીવવા આવ્યા છીએ તો આ પરંતુ જીવનના આ લાંબા ગાળા દરમ્યાન, વચ્ચે વચ્ચે સાવ અજાણી માનવતાની તમામ સંભાવનાઓને જાણવી- સમજવી અને એને રીતે, કોઈ એક અજાણી દિશામાંથી એને એક ઈશારો મળતો રહે છે. ચરિતાર્થ કરવી એ આપણો પ્રથમ સહજધર્મ છે. એક રીતે જોઈએ તો ભીતર કશાક સળવળાટની અનાયાસ અનુભૂતિ જાગે છે અને એને આપણે સૌ, જડ-ચેતન તમામ જીવો પૃથ્વી પર પરીક્ષામાં બેસવા માટે પ્રશ્ન થાય છે કે આ બધું શું છે? આખરે આ જીવન શું છે અને હું કોણ મોકલાવાયા છીએ. પ્રશ્નપત્રનો આપણો જવાબ આપણે જીવીને છું? ક્યાંથી આવ્યો છું? મારે ક્યાં જવાનું છે? આપવાનો છે કે માનવજીવનની તમામ સંભાવનાઓને પ્રગટ કરવા દુનિયામાં ભાગ્યે જ કોઈ અભાગિયો જીવ એવો હશે જેની ભીતર આપણે કેટલો પુરુષાર્થ કર્યો?
આ પ્રશ્ન ઊઠ્યો નહીં હોય! સંભવ છે કે એણે આ અંતર્નાદને સાંભળ્યો આખરે તો આ જીવન આપણું પોતાનું છે. આ જીવન કાંઈ કોઈ ન હોય, અથવા સુણ્યો-નસુણ્યો કર્યો હોય, પરંતુ આ પ્રશ્ન જાગવાની પાસેથી ઉછીનું-ઉધાર લીધું નથી. જગતકર્તા પાસેથી આપણને એ અનુભૂતિ સ્વયંગત છે. કોઈના પ્રયાસ કે આશીર્વાદ થકી એ જાગતી સીધેસીધું, વચ્ચે કોઈની પણ દરમ્યાગીરી વગર પ્રાપ્ત થયું છે. આપણું નથી. એ આપોઆપ, ભીતરના જીવનના મહાસાગરના કોક કેન્દ્રમાંથી જીવન સ્વાયત્ત સાર્વભૌમ છે. એક બાજુ આ જીવનનો પૂરો ભોગવટો ઊઠતી લહર છે, જે અવિરત ઉછળી-ઉછળીને પૂછે છે-“તું અલ્યા કોણ એ આપણો અધિકાર છે, તો બીજી બાજુ આ જીવનની ચરમ સાર્થકતા ને, કોને વળગી રહ્યો !! એ આપણું કર્તવ્ય છે. બધું માફ થાય, પણ જીવધારીની જીવન પ્રત્યેની જીવન જીવતાં જીવતાં આ પ્રશ્ન ઊઠવો એ ઘટના માનવજીવનનાં બેજવાબદારી કે બેવફાઈ અક્ષમ્ય અપરાધ છે. જીવન એના પહેલાં અધ્યાત્મનાં બારણાં ખોલી આપે છે. મનુષ્ય આ પ્રશ્નનો જવાબ શ્વાસ સાથે જ પોતાનો જીવનધર્મ લઈને આવે છે.
નકારાત્મક અભિગમથી, ચેકડા મારી મારીને આગળ વધી મેળવે છે. જીવન એ અનુભૂતિનું ક્ષેત્ર છે. અનુભવ જુદી ચીજ છે અને અનુભૂતિ હું કોણ છું? – તો હું પથ્થર તો નથી. માછલી-પશુ-પ્રાણી કે પંખી જુદી ચીજ છે. અનુભવ માણસ પોતે કરે છે જ્યારે અનુભૂતિ એની પણ હું નથી, કે આકાશ-ભૂમિ-ચાંદ-સૂરજ-તારા કશું જ હું નથી. તો મેળે થાય છે. ગોળ મીઠો છે, એ જાણવા ગોળ ચાખવાનો અનુભવ પછી હું છું કોણ? કરવો પડે, પરંતુ ભૂખ લાગી છે એ જાણવા કોઈ કાર્યક્રમ ન બનાવવો અનુભૂતિનું ખેતર ખેડતાં ખેડતાં માણસ આગળ વધે છે-શું તારું પડે. આખું બાળપણ એ આવી અનેક અનુભૂતિઓને પ્રગટ કરતી આ શરીર એ “તું' છું? જે ગઈ કાલે તાજાં ફૂલ સમું ખીલતું, પ્રસન્ન અવસ્થા છે. બાળકને ભૂખ લાગે છે, ઊંઘ આવે છે, એના હાથ-પગ અને આવતી કાલે કરમાઈને ચીમળાઈ ગયેલું વાસી ફૂલ-તે હું? જો સહજ ઉલળતા રહે છે, એ હસે છે, રમે છે, રડે છે-બધું જ સહજ રીતે હું માત્ર દેહ ન હોઉં તો પછી આ દેહ મને શા માટે મળ્યો છે? શું આપોઆપ થતી ક્રિયા છે. ક્યાંય પ્રયાસ નથી, કરવાપણું નથી. એનું ખાવા-પીવા-ભોગ ભોગવવા કે સેવા કરવા ઉપરાંત પણ એનું કાંઈ રૂદન પણ સહજ છે અને એનું સ્મિત પણ સહજ છે. બાળકનું કર્તાપણું પ્રયોજન છે? આવી દીર્ઘ પ્રશ્નાવલિ જીવનની કોક પ્રકાશિત પળે પૂછી શોધવા જાઓ તો ખૂબ મથવું પડે. જાડી ‘તું અત્યા કોણ છે, કોને વળગી રહ્યો!'
પાડે છે કે તો પછી આ બધા પ્રશ્નોના ભાષામાં કહેવું હોય તો બાળકની સહજ
જવાબમાં ભીતરથી હોંકારો-નકારો
