Pathik 1991 Vol 31 Ank 07

Author(s): K K Shastri and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 5

સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકોટ રાજ્યનું વિશિષ્ટ પ્રદાન
. પ્રા. કપા એ. માણેક સૌરાષ્ટ્રને પ્રદેશ પ્રાચીન સમયમાં “સાષ્ટા' તરીકે જાણીતું હતું, તે મુસ્લિમયુગ દરમ્યાન એ “મેરઠ” તરીકે ઓળખાતો હતો, જ્યારે મરાઠાઓ અને બ્રિટિશરોની સત્તા દરમ્યાન એ “કાઠિયાવાડ' તરીકે ઓળખાતા હતા અને સ્વતંત્રતા પછી કાઠિયાવાડનાં દેશી રાજપનું એકીકરણ થયા બાદ ફરીથી એને વિકસેલું “સૌરાષ્ટ્ર નામ આપવામાં આવ્યું. ૧૯૪૭ પહેલાં સૌષ્ટ્રમાં સત્તા અને સ્વતંત્રતાની વિવિધતા ધરાવતા નાનામોટાં મળીને કુલ ૨૨૨ દેશી રાજ્ય આવેલ હતાં. કર્ન લ કીરિગે કરેલા વગીકરણ અનુસાર સૌરાષ્ટ્રનાં આ રાજ્યને સાત વર્ગોમાં વહેંચવામાં આવ્યાં હતાં.
સૌરાષ્ટ્રનાં ૨૨૨ રજવાડાંઓમાં રાજકોટનું રાજય બહુ મોટું રાજય નહોતું. એ માત્ર એક દ્વિતીય કક્ષાનું નાનું રાજ્ય હતું એમ છતાં એ મહત્તવનું હતું, પરણ કે એ પશ્ચિમ હિંદનાં રાજ્યની રાજધાની જેવું સ્થાન ભેગવતું હતું અને કાઠિયાવાડ પોલિટિકલ એજન્ટનું એ વડું મથક હતું. ઉપરાંત રાજકોટ શહેર એનાં તંદુરસ્ત હવા-પાણી માટે પ્રસિદ્ધ હતું અને છે. રાજકોટ સૌરાષ્ટ્રમાં કેન્દ્રસ્થાને આવેલું હોવાથી એને વિકાસ ઝડપી અને વિશેષ રીતે થયા હતા. સૌરાષ્ટ્રના ઈતિહાસમાં રાજકીય સામાજિક આર્થિક શૈક્ષણિક અને સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રમાં રાજકોટનું પ્રદાન વિશિષ્ટ રહ્યું હતું.
રાજકોટ રાજ્યની પૂર્વ દિશામાં વઢવાણ-લીંબડી રાજ, દક્ષિણ દિશામાં ગેડિળ અને કેટલા સાંગણીનાં રાજ્ય, પશ્ચિમ બાજ પ્રેળનું તથા જામનગરનું રાજય અને ઉત્તર તરફ વાંકાનેરનું રાજય આવેલ હતાં. એનું ક્ષેત્રફળ ૨૮૦ ચોરસ માઈલનું હતું, જેમાં ૬૪ ગામોને સમાવેશ થતો હતો. એનાં વાર્ષિક આવક અને ખર્ચ લગભગ ૧૨ લાખ રૂપિયાની આસપાસ હતા. બ્રિટિશ સરકારને એ ખંડણી પેટ વાર્ષિક રૂા. ૧૮૯૯૧ અને જુનાગઢ રાજ્યને જોરતલબી તરીકે વાર્ષિક રૂપિયા ૨,૩૩૦ આપતું હતું.
રાજકેટ રાજ્યની સ્થાપના ઈ.સ. ૧૬૮૦ માં વિભાજી જાડેજાએ કરી હતી. ત્યારે રાજધાની સરધારમાં હતી. રાજકોટ શહેરની સ્થાપના ઈ. સ. ૧૬૧૦ માં આજી નદીના પશ્ચિમ કાંઠે પશુપાલક રાજી સુધીના નેસ પાસે કરવામાં આવી હતી. રાજુ સંધીના નામ ઉપરથી એનું નામ “રાજકેટ' પડયું હોવાનું કહેવાય છે. લગભગ ૧૧૦ વર્ષ પછી ઈ. સ. ૧૭૨૦ માં જૂનાગઢના નાયબ ફોજદાર માસુમખાને રાજકોટના રાજવી મહેરામણજી-૨ જાને મારીને રાજકેટ અને સરધારના પ્રદેશ જીતી લીધા હતા. ઈ. સ. ૧૭૨૨ માં માસુમખાને રાજકોટ કિલે બંધાવ્યું અને પોતાના નામ ઉપરથી રાજકોટનું નવું નામ “માસુમાબાદ" પાડયું, પરંતુ એ નામ લેકજીભે ચડવું નહિ, પણ પછીથી ૧૭૩૨ માં રમલજી -૧ લાએ માસમખાનને મારી નાખીને રાજકોટનો કબજો લી અને પિતાને રાજયની રાજધાનીના સ્થળ તરીકે એ તે વિકાસ કરે છે. પછીથી ઈ. સ. ૧૮૨૨ માં અંગ્રેસે બે રાજકોટમાં કડીની સ્થાપના કરતાં રાજકેટને વિકાસ ઝડપી બન્યા.
૧૮૨૨ સુધી રાજકેટને વિકાસ કોટની અંદરના ભાગમાં જ થયું હતું, પરંતુ ૧૮૨૨ માં અંગ્રેજોની કાયમી લ કરી છાવણ અને ૧૮૬ 2 માં સિવિલ સ્ટેશન (કેમ્પ) સ્થપાતાં રજોટની પરિચમ બાજુ કોટની બહાર પણ વિકાસ થયો. એમાં વળી રાજકેટ કાઠિયાવાડ એજન્સીની રાજધાની બનતાં રાજારજવાડાં અને પરગામના વેપારીઓ વગેરે રાજકોટમાં જમીન ખરીદવા લાગ્યા તેથી રાજકોટ શહેરના વિસ્તાર વધ્યો. ઈ. સ. ૧૯૦૦ સુધીમાં તે સિવિલ સ્ટેશનમાં સૌરાષ્ટ્રનાં અનેક રાજ્યના ઉતારા બંધાયા.૭ જ સૌરાષ્ટ્ર કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદના બેટાદ માં જાયેલા જ્ઞાનસત્રમાં ૧૧-૧૨ જાન્યુઆરી ’૯૨ના દિવસે રજૂ કરેલા સંશોધન-નિબંધ - એપ્રિલ ૧૯૨
પથિક