________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઊમતાની ઐતિહાસિક રૂપરેખા
ઠે. ૨. ના. મહેતા વિસનગર તાલુકાનું પિતાનું નામ સાર્થક કરતું ગામ શમતા રૂપેણ નદીના ઉત્તર કિનારા પરનું પૂર્વ પશ્ચિમ નદીને મળતાં પાણી વહેળા ની વચ્ચે વસેલું નાનું ગામ છે. એની હાલની રચના જોતાં એન કેદ્ર રાજ મટી હોવાનું લાગે છે. આ હાલની પરિસ્થિતિ વિકસી એ પહેલાં એનું કેંદ્ર બીજુ હોવાનું અનુમાન ત્યાંની ! મારશાળા અને ખંભલાઈ કે મલાઈન ટીંબામાંથી મળેલા ક્ષત્રપ દામસેનના સિક્કા પરથી થાય છે તેથી એના પરથી ગામના વિકાસનાં પરાવસ્તુ વિદ્યાની નજરે બે કદ્રો દેખાય છે.
એનું પ્રથમ કેંદ્ર ક્ષત્ર યુગમાં કે ત્યાર પછી થોડા વખતમાં વિકસ્યું લાગે છે. એના આ વખતના અવશેષોમાં માત્ર સિક્કાએ રહ્યા છે અને એની વધુ વિગત મળતી નથી, પરંતુ એ યુગ પછી વિકસેલા પુરાવસ્તુના ટીંબાઓમાં તંબડિવાટીંબે ગણાય, તેથી ઊમતા એ ક્ષત્રપાલીન અને ત્યારબાદ ઘણે વખત ખાંભલાઈના ટીંબા, તૂબડિયાના ટીંબા અને ટેબવાળાના માઢના વિસ્તારમાં મર્યાદિત વસ્તીવાળું અને એની આજુબાજુમાં દેવસ્થાનેવાળું ગામ હતું એને અનુભવ અવારનવાર આ વિસ્તારમાંથી મળતા પુરાવસ્તુના અવશેષોથી મળે છે.
મા પુરાવસ્તુઓની મદદથી ઉમતા ગામમાં જૈન વસ્તી હવાના એંધાણ રાજગઢીના ટીંબામાંથી મળે છે. આ ભમતીવાળા દેરાસરને પ્રકાર જોતાં એ બાવન જિનાલય હેવાના અનુમાનને પુષ્ટ કરે છે તેથી આ દેરાસર બંધાયું ત્યારે ગામના કેંદ્રમાં હોવાને સંભવ લાગતું નથી. સામાન્યતઃ જિન પર પરામાં બાવન જિનાલયની રચના ગામને સીમાડે કે ભાગેળે થતી હોય છે તેથી ઉમતા ગામની આશરે અગિયારભી સદીની વિચારણા કરતાં એ રાજગઢી ટેબાવાળામાં બડિયાટીંબા અને ખાંભલાઈટીંબાના વિભાગમાં વિકસેલું હેવાનું લાગે છે.
ઊમતામાં આ ગામનાં મંદ્રોમાં ફેરફાર થઈને, રાજગઢીને વિસ્તાર ધર્મ સ્થાન મટીને રાજગઢીને રાજકારોબારના ક્ષેત્રમાં કેવી રીતે પલટા એની રસપ્રદ વિગતે એ ટેકરાએ સાચવી છે.
આ વિગતેની રૂપરેખા ઊમતા ગ્રામપંચાયતે કરેલા ખેદકામના ખાડાના અવલોકનથી સપષ્ટ થાય છે. અહી પશ્ચિમ તરફની બજાર વિસ્તાર વધારવા માટે રાજગઢીના ટીંબી બાજુ સાફ કરી એનાથી જે વિગતે મળી છે તે તપાસવાથી અહીંની પરિસ્થિતિ સમજાય છે.
રાજગીના ટીંબા નચેના દિગંબર દેરાસરની ભમતીની નીચેની ખારા પથ્થરની જગતી, એની પર પીઠ અને મંડેવરથી છાઘ સુધીના ભાગે અદ્યાપિ મળતા જૂના અવશે છે. એની એની ખરશિલા જોતાં મંદિર બંધાયું ત્યારની જમીન આજના રસ્તાની સપાટીએ હોવાનું અંદાજી શકાય.
આ દેરાસર આશરે ચૌદમી સદી સુધી ટકયું હતું અને ત્યારબાદ આ જગ્યાને ઉપયોગ બદલા, ચારે બાજ ભમતીને લીધે સારું રક્ષણ આપી શકે એવા આ સ્થાનને ચૌદમી સદી પછી અાવેલા નવા રજકર્તાઓએ કેટલીક તોડફેડ કરીને નાના દુગર કે કિલ્લાનું સ્વરૂપ આપ્યું, મંદિરને ભાગોમાં તોડફોડ કરી અને એની ઉપર એમાણે જે કલાની ભીત તૈયાર કરી તેના બૂર જો સપષ્ટ દેખાય છે. એ બૂરજને
* તા. ૧૬ થી ૧૮ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૯૧ દરમ્યાન આણંદ આ કોલેજ ખાતે યોજાયેલા ગુજરાત ઈતિહાસ પરિષદના ૧૬ મા અધિવેશનમાં વંચાયેલે નિબં ૧૪
પથિક
એપ્રિલ/૧૯૯૨
For Private and Personal Use Only
