Pathik 1991 Vol 31 Ank 07

Author(s): K K Shastri and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/535367/1

Page #1

વ, માનસજી બા૨ડ મા ૨ક ટ્રસ્ટ - સંચાલિત
વર્ષ ૩૧ મુ અંક ૭ મે સં. ૨૦૪૮ સન ૧૯૯૨
તંત્રી-મંડળ : પ્રો. કે. કા. શાસ્ત્રી છે. ના. કે. ભટ્ટી છે, સૌ. ભારતી બહેન
શેલત
[ ઇતિહાસ-પુરાતત્તવનું એક માત્ર ગુજરાતી માસિક ].
આદ્ય તંત્રી : હવ, માનસંગજી બારડ
ક્ષાત્રશક્તિ
કાલ ભગવાનનું સમયચક અવિરતપણે ફર્યા જ કરે છે. સમયચક્રના આ ભ્રમણમાં કેઈ નીચે આવે છે તો કેઈ ઉપર જાય છે. સદૈવ કોઈની એક જ સ્થિતિ રહેતી નથી તેથી જ જગતને અને જીવનમાં પરિવર્તનશીલ કહ્યો છે.”
જગતની નિયામક શક્તિ એટલે ઈશ્વર અને એ ઈશ્વરી શક્તિ જ આ પ્રાકૃતિક જગતને નિયંત્રિત કરે છે.
એવી જ રીતે માનવ-જગતમાં અને માનવ-વ્યવહારમાં ક્ષાત્રશક્તિ વ્યક્તિના સમષ્ટિ સાથેના સંબંધની વ્યવસ્થા જાળવે છે, અંકુશ રાખે છે અને નિયામક બને છે, ક્ષાત્રશક્તિમાં દુબળતા આવે કે વિકૃતિ જન્મે ત્યારે સમાજમાં અવ્યવસ્થા ઊભી થાય, ઘર્ષણ વધે અને અંધકાર છવાય, | ક્ષાત્ર-ગુણ એ માત્ર બાહ્ય ગુણ કે સ્થૂળ શક્તિ નથી, પરંતુ ધમ અને સંસ્કાર
બધેલ માનવ જીવનના આદશ સિદ્ધાંતનું પ્રત્યક્ષ નિરૂપણ છે, ( ક્ષાત્રવ એટલે માનવ-જીવનનું વિકષિત ઉચ્ચતર સ્વરૂપ.
અર્વાચીન અને પ્રાચીન સંસ્કૃતિ ગુણાના વિકાસમાં, ગુણાની વૃદ્ધિમાં અને ગુણાને સંરક્ષિત રાખી એની ઉપાસના કરવામાં માને છે.
ઇતિહાસે આ બાધિત સત્ય તરીકે પુરવાર કરેલે આ અભિગમ છે. એને એના યોગ્ય ઢાંચામાં અને ચોગ્ય રીતે જાગ્રત કરવા વિકસાવવા સાથે રહી, આવે, વિચારીએ અને મંગળ પ્રસ્થાન કરવા પ્રયત્ન કરીએ, અસ્તુ,
(શ્રી.) સજજનસિંહજી ગોહિલ

Page #2

આ લેખ રોમન લિપિમાં અંગ્રેજી ભાષામાં લખાયેલું છે. 21 પંક્તિઓ ધરાવતા આ લેખ કંપિટલ અક્ષામાં લખાયા છે, જેને પાઠ નીચે મુજબ છે :
IN MEMORY OF RICHARD PROCTOR SIMS M. I. C. E. STATE ENGINEER AND PUBLIC WORKS COUNCILLOR DIED OF CHOLERA WHILE ON FAMINE DUTY ON 31ST MAY 1900 AGED 60 YEARS ERECTED BY THE BHAVANAGAR DARBAR IN APPRECIATION OF HIS LONG AND MERITORIOUS SERVICES OF 25 YEARS
આ લેખને ભાવાર્થ એ છે કે ભાવનગર રાજ્યને ઇજનેર અને જાહેર કામોના સલાહકાર રિચર્ડ પ્રિટર સિમ્સ જ્યારે દુકાળની કામગીરીનાં રોકાયેલા હતા ત્યારે કોલેરાને કારણે 60 વર્ષની ઉંમરે તો. 31 મી મે, 1900 ના રોજ મૃત્યુ પામ્યા. એમની 25 વર્ષની દી” અને ઉમદા સેવાની પ્રશંસા માટે એની સ્મૃતિમાં આ કબર ભાવનગર દરબાર દૂર બંધવામાં આવી છે.
લેખમાં સૌથી મોટા અક્ષરો 4 x 15 સે. મી. કદના અને સૌથી નાના અક્ષરો 13 x 1 સે. મી. કદનો છે. સ ' મેટા અક્ષરો પંકિત નં. 2, 9 અને 14 માં વપરાય છે. આ ત્રણ પંક્તિઓમાંનું લખાણ લેખ. મહત્વનું છે. આ ત્રણે પંક્તિઓમાં અનુક્રમે રિચર્ડ પ્રેકટર સિમ્સને, દુકાળની કામગીરીને અને ભાવનગર દરબારને ઉલેખ છે. સિમ્સ ભાવનગર દરબાર વતી દુકાળની કામગીરી સંભાળી હતી. સિમ્સના જીવનનું આ મહત્વનું કાર્યું હતું. આ હકીકતને અન્ય અપવા માટે જ આ અક્ષરોનું કદ મોટુ રાખવામાં આવ્યું હોય એમ જણાય છે. સૌથી નાના કદના અક્ષરો પંક્તિ નં. 1, 18, 16, 18 અને 20 માં વપરાય છે, પતિ નં. 2 માં સિસની ઈજનેરની ડિગ્રી દર્શાવી છે. પંક્તિ નં. 5ના શબ્દ AND ખંડિત છે. પંક્તિ ન. 14 અ 15 ની વચ્ચે લેખના ફલકની તિરાડ જોવા મળે છે એ પરથી કહી શકાય કે આ લેખ પથરના બે ટુકડાઓમાં લખેલે છે.

Page #3

રિચર્ડ પ્રેકટર સિમ્સની કબર અને એની પરનો લેખ
–ડો, ઍમસ પરમાર
રિચર્ડ પ્રેકટર સિમ્સ ભાવનગર રાજ્યના મુખ્ય ઇજનેર અને જાહેર કાના સલાહકાર હતા. સિમ્સ ભાવનગરમાં ઈ.સ. ૧૮૭૬ થી ૧૯૦૦ સુધી એટલે કે ૨૫ વર્ષ સુધી સેવાઓ આપી હતી. છપનિયા દુકાળ વખતે સિસે ભાવનગર રાજ્ય વતી વિશિષ્ટ પ્રકારની જવાબદારી સંભાળી હતી. એ વખતે ભાવનગર રાજ્યની ગાદીએ ભાવસિંહજી બીજા હતા. અમરેલી જિલ્લાના રાજુલા તાલુકાના વિક્ટર બંદરનું બાંધકામ સિમ્સની અધ્યક્ષતા નીચે થયું હતું. દુકાળને વર્ષે જ સિમ્સનું અવસાન થયું હતું. ભાવનગર રાજ્ય સિમ્સની સેવાઓની કદર કરીને વિકટર બંદરની અડોઅડ આવેલા વિકટર ગામમાં એમની કબર અને એ પરને મૃત્યુલેખ કરાવ્યું હતું.
વિકટર ગામની પશ્ચિમે રિચર્ડ પ્રેકટર સિમ્સની કબર આવેલી છે. કારને ફરતી 7.32 x 5,50 મીટર માપની રેતિયા પથ્થરની લગભગ 30 સે.મી. ઊંચી ટેલિંગ કરેલી છે, જેમાં દક્ષિણ બાજુએ પ્રવેશ માટે 91 સે.મીને ભાગ ખાલી રાખેલો છે. લિંગના ચારે ખૂણે ચાર અને પ્રવેશની બંને બાજુએ બે થઈને કુલ છ નાના સ્તંભે ઊભા કરેલા છે. આ દરેક સ્તંભ 61 સે.મી. ઊંચે છે. રેલિંગની ઉપર ઝૂલ-આકારે લટકતી લેખંડની કલાત્મક સાંકળે અને પ્રવેશ આગળ લખંડને સુંદર દરવાજો હતા, જે હાલ મે જૂદ રહ્યા નથી.
કબરની રેતિયા પથરની પીઠિકા 4.88 x 1.70 મી. વિસારની છે. કુબેરની નીચેના ભાગ કાઈ આરસના છે. જે 1.96 , 62 સે મા નું માપ ધરાવે છે. આ કાળા ભગ ચારે બાજવી જાડકુંભના આકાર છે. આની ઉપર વીંટા (scroll)ના આકારે સફેદ આરસને ભાગ છે કે જેમાં લેખ કાતરે છે. આ સંકેદ ભાગ 46 સે.મી. પહોળે, ઉત્તરની બાજુએ 37 સે.મી. ઊંચા અને દક્ષિણની બાજુએ 21 સે.મી. ઊંચે છે. આ સફેદ ભાગના બંને છેડા પાર્શ્વ ભાગે સર્ષના મૂળાકારે (spiral) છે, અર્થાત કાઈ કાગળનો વી ટે વાળીને મૂળ્યો હોય એવો આકાર છે. ઉત્તરની બજએ એ અંદરની તરફ અને દક્ષિણની બાજુએ બહારની તરફ વીટળાયેલું છે. બંને છેડાની ઊંચાઈમાં ફાવત હોવાને કારણે એ ઉત્તરથી દક્ષિણ તરફના ઢાળ ધરાવે છે. ઢોળાવવાળા ભાગ પર લેખ ધારેલો છે. લખાણના સૌથી ઉપરના ભાગે મયમાં માસનું આલેખન છે. કાસને ઊભો ભાગ 28 સે.મી. અને આડા ભોગ 18 સે.મી.ને છે. કેસને આ બંને ભાગને વૃક્ષના થડને આકાર આપવામાં આવ્યું છે. કે સની ડાબી બાજુએ R P s સંયુક્તાક્ષરી (monogram) અલંકૃત રીત લખેલા છે, જે “રિચર્ડ પ્રેકટર સિમ્સ' નાનના પ્રથમ અક્ષર છે. કેસની ડાબી બાજુએ એક મુગટ પર મધ્યમાં બેઠેલા પક્ષીનું આલેખન છે. આ પક્ષી ગ્રીક પુરાણ –કથામાં આવતું ફિનિકસ પક્ષી છે. આ પક્ષી એની અ-૨ માટે જાણીતું છે. એ એના મૃત્યુની રાખમાંથી સજીવ થાય છે એવી માન્યતા છે. કબર પર આલેખન ફિનિકસનું શિ૯૫ ખ્રિસ્તી ધર્મના પુનરુત્થાન (resurrection)ની કે ન્યતાનું પ્રતીક છે. ઈશ્વર ફરીથી પૃથ્વી પર પધારશે અને દરેકને ન્યાય કરશે, એ દિવસે સર્વ મૂએલા સજીવ થશે. ખ્રિસ્તી ધર્મની આ માન્યતાને પુનરુત્થાન (resurrection) કહે છે. આમ ફિનિકસ પક્ષી મૃત્યુ પછી શું ફરીથી સજીવ થાય છે એમ નવી પણ મૃત્યુ પછી સજીવ થશે એ માન્યતાનું પ્રતિબિંબ આ આલેખનમાં જોવા મળે છે.

Page #4

આવા તંત્રી : સ્વ. માનસંગજનાર છે તંત્રી-મંડળ() વાર્ષિક લવાજમ : દેશમાં રૂ.૩૦/
ડ, કે. કા. શાસ્ત્રી () વિદેશમાં રૂ. ૧૧૧/- છૂટક રૂ. ૪પથિક પ્રત્યેક અંગ્રેજી મહિ- ડ નાગજીભાઈ ભટ્ટી, ૩, ડે. ભારતીબહેન શેલત નાની ૧પ મી તારીખે પ્રસિદ્ધ થાય | વર્ષ ૩૧] ગૌવ, સં. ૨૦૪૮: એપ્રિલ, સને ૧૯૯૨ [અંક ૭ છે. પછીના ૧૫ દિવસમાં એક નમળે તે સ્થાનિક પોસ્ટ ઓફિસ
અનુક્રમ માં લિખિત ફરિયાદ કરવી અને મિ. સિમ્સની કબર અને લેખ છે. થેમસ પરમાર મુખપૃષ્ઠ ૨ એની નકલ મને મોકલવી. સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકેટ રાજ્યનું પ્ર. કપાએ. માણેક ૨ ૦ “પથિક પગી વિચાર | વિશિષ્ટ પ્રદાન ભાવના અને જ્ઞાનનું માસિક છે. | ડળ રાજયમાં કન્યા કેળવણી શ્રી. હસમુખભાઈ વ્યાસ ૫ જીવનને ઉર્ધ્વગામી બનાવતા | મહાભારતમાં અંકિત યુદ્ધનીતિ છે. મગનભાઈ આર. પટેલ ૭ અભ્યાસપૂર્ણ અને શિષ્ટ મૌલિક | આયના મહેલ : અમૂલ્ય સંગ્રહાલય શ્રી પ્રમોદ જેડી લખાણને સ્વીકારવામાં આવે છે. | માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળની સ્થાપના છે. મહેશચંદ્ર પંડયા ૧૦ • પ્રસિદ્ધ થઈ ગયેલી કૃતિને ફરી | ઊમતાની ઐતિહાસિક રૂપરેખા ડે. ૨. ના. મહેતા ૧૫ પ્રસિદ્ધ કરવા માટે ન મોકલવાની | ગણેશની ધાતુ પ્રતિમાઓ છે. વિભૂતિબહેન વિ. ભટ્ટ ૧૯ લેખકે કાળજી રાખવી | ધર્મરથાનેના જીર્ણોદ્ધાર માટે છે. એ. એમ. કિકાણી ૨૨ • કૃતિ સારા અક્ષરે શાહીથી અને |
લેટરી–પદ્ધતિ કાગળની એક જ બાજુએ લખેલી | રાષ્ટ્રિય દફતર-ભંડાર : નવી દિલ્હી શ્રી. જિતેંદ્ર વી. શાહ ૨૬ હેવી જોઈએ. કૃતિમાં કોઈ અન્ય ભાષાનાં અવતરણ મૂકયાં હોય
વાર્ષિક ગ્રાહકોએ પિતાનું કે પોતાની સંસ્થા કલેજ યા તે એને ગુજરાતી તરજમે
શાળાનું લવાજમ રૂ. ૩૦/- હજી ન મે કહ્યું હોય તે સત્વર આપ જરૂરી છે.
મ.એ.થી મોકલી આપવા હાર્દિક વિનંતિ. સરનામામાં ગાળ ૦ કૃતિમાંના વિચારોની
વલમાં પહેલે અંકે કયા માસથી ગ્રાહક થયાનું કહે જવાબદારી લેખકની રહેશે. “પથિક .. પ્રસિદ્ધ થતી કૃતિ
છે. એ માસ પહેલાં લવાજમ મળવું અભીષ્ટ છે. એના વિચારો-અભિપ્રાય સાથે અગાઉનાં લવાજમ એક કે એકથી વધુ વર્ષોનાં બાકી છે તેઓ પણ તંત્રી સહ છે એમ ન સમઝવું.
સવેળા મોકલી આપવા કૃપા કરે. અંક હાથમાં આવે એ ગાળામાં ૦ અવી કૃતિ પાછી મેળવ
લવાજમ મોકલી આપનારે આવા વર્તુલને ધ્યાનમાં ન લેવા વિનંતિ. વા જરૂરી ટિકિટો આવી હશે.
“પથિકના આશ્રયદાતા રૂ. ૧૦૦૧/-થી અને આજીવન સહાય તે તરત પરત કરાશે.
રૂ. ૩૦૧/-થી થવાય છે. ભેટ તરીકે પણ રકમે સ્વીકારવામાં ૦ નમૂનાના અંકની નકલ માટે
આવે છે. સ્વ. શ્રી, માનસંગજીભાઈના અને “પથિકના ચાહકોને ૩-૫૦ ની ટિકિટો મોકલવી.
1. પથિક કાર્યાલયના નામના ભ. એ. કે ડ્રાફટથી મોકલી આપવા વિનંતિ. મ.એ. ડ્રાફટ પત્રો લેખો ! આ છેલ્લી બે પ્રકારની તેમ રૂ. ૫૦ થી લઈ આવતી વધુ ભેટની પથિક કાર્યાલય, મધુવન, એલિસી રકમ અનામત જ રહે છે અને એનું માત્ર વ્યાજ જ વપરાય છે. બ્રિજ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૬ ] લવાજમ બાકી થાય તે તરત મોકલવા વિનંતિ." પથિક
એપ્રિલ/૧૦ર
વિનતિ

Page #5

સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકોટ રાજ્યનું વિશિષ્ટ પ્રદાન
. પ્રા. કપા એ. માણેક સૌરાષ્ટ્રને પ્રદેશ પ્રાચીન સમયમાં “સાષ્ટા' તરીકે જાણીતું હતું, તે મુસ્લિમયુગ દરમ્યાન એ “મેરઠ” તરીકે ઓળખાતો હતો, જ્યારે મરાઠાઓ અને બ્રિટિશરોની સત્તા દરમ્યાન એ “કાઠિયાવાડ' તરીકે ઓળખાતા હતા અને સ્વતંત્રતા પછી કાઠિયાવાડનાં દેશી રાજપનું એકીકરણ થયા બાદ ફરીથી એને વિકસેલું “સૌરાષ્ટ્ર નામ આપવામાં આવ્યું. ૧૯૪૭ પહેલાં સૌષ્ટ્રમાં સત્તા અને સ્વતંત્રતાની વિવિધતા ધરાવતા નાનામોટાં મળીને કુલ ૨૨૨ દેશી રાજ્ય આવેલ હતાં. કર્ન લ કીરિગે કરેલા વગીકરણ અનુસાર સૌરાષ્ટ્રનાં આ રાજ્યને સાત વર્ગોમાં વહેંચવામાં આવ્યાં હતાં.
સૌરાષ્ટ્રનાં ૨૨૨ રજવાડાંઓમાં રાજકોટનું રાજય બહુ મોટું રાજય નહોતું. એ માત્ર એક દ્વિતીય કક્ષાનું નાનું રાજ્ય હતું એમ છતાં એ મહત્તવનું હતું, પરણ કે એ પશ્ચિમ હિંદનાં રાજ્યની રાજધાની જેવું સ્થાન ભેગવતું હતું અને કાઠિયાવાડ પોલિટિકલ એજન્ટનું એ વડું મથક હતું. ઉપરાંત રાજકોટ શહેર એનાં તંદુરસ્ત હવા-પાણી માટે પ્રસિદ્ધ હતું અને છે. રાજકોટ સૌરાષ્ટ્રમાં કેન્દ્રસ્થાને આવેલું હોવાથી એને વિકાસ ઝડપી અને વિશેષ રીતે થયા હતા. સૌરાષ્ટ્રના ઈતિહાસમાં રાજકીય સામાજિક આર્થિક શૈક્ષણિક અને સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રમાં રાજકોટનું પ્રદાન વિશિષ્ટ રહ્યું હતું.
રાજકોટ રાજ્યની પૂર્વ દિશામાં વઢવાણ-લીંબડી રાજ, દક્ષિણ દિશામાં ગેડિળ અને કેટલા સાંગણીનાં રાજ્ય, પશ્ચિમ બાજ પ્રેળનું તથા જામનગરનું રાજય અને ઉત્તર તરફ વાંકાનેરનું રાજય આવેલ હતાં. એનું ક્ષેત્રફળ ૨૮૦ ચોરસ માઈલનું હતું, જેમાં ૬૪ ગામોને સમાવેશ થતો હતો. એનાં વાર્ષિક આવક અને ખર્ચ લગભગ ૧૨ લાખ રૂપિયાની આસપાસ હતા. બ્રિટિશ સરકારને એ ખંડણી પેટ વાર્ષિક રૂા. ૧૮૯૯૧ અને જુનાગઢ રાજ્યને જોરતલબી તરીકે વાર્ષિક રૂપિયા ૨,૩૩૦ આપતું હતું.
રાજકેટ રાજ્યની સ્થાપના ઈ.સ. ૧૬૮૦ માં વિભાજી જાડેજાએ કરી હતી. ત્યારે રાજધાની સરધારમાં હતી. રાજકોટ શહેરની સ્થાપના ઈ. સ. ૧૬૧૦ માં આજી નદીના પશ્ચિમ કાંઠે પશુપાલક રાજી સુધીના નેસ પાસે કરવામાં આવી હતી. રાજુ સંધીના નામ ઉપરથી એનું નામ “રાજકેટ' પડયું હોવાનું કહેવાય છે. લગભગ ૧૧૦ વર્ષ પછી ઈ. સ. ૧૭૨૦ માં જૂનાગઢના નાયબ ફોજદાર માસુમખાને રાજકોટના રાજવી મહેરામણજી-૨ જાને મારીને રાજકેટ અને સરધારના પ્રદેશ જીતી લીધા હતા. ઈ. સ. ૧૭૨૨ માં માસુમખાને રાજકોટ કિલે બંધાવ્યું અને પોતાના નામ ઉપરથી રાજકોટનું નવું નામ “માસુમાબાદ" પાડયું, પરંતુ એ નામ લેકજીભે ચડવું નહિ, પણ પછીથી ૧૭૩૨ માં રમલજી -૧ લાએ માસમખાનને મારી નાખીને રાજકોટનો કબજો લી અને પિતાને રાજયની રાજધાનીના સ્થળ તરીકે એ તે વિકાસ કરે છે. પછીથી ઈ. સ. ૧૮૨૨ માં અંગ્રેસે બે રાજકોટમાં કડીની સ્થાપના કરતાં રાજકેટને વિકાસ ઝડપી બન્યા.
૧૮૨૨ સુધી રાજકેટને વિકાસ કોટની અંદરના ભાગમાં જ થયું હતું, પરંતુ ૧૮૨૨ માં અંગ્રેજોની કાયમી લ કરી છાવણ અને ૧૮૬ 2 માં સિવિલ સ્ટેશન (કેમ્પ) સ્થપાતાં રજોટની પરિચમ બાજુ કોટની બહાર પણ વિકાસ થયો. એમાં વળી રાજકેટ કાઠિયાવાડ એજન્સીની રાજધાની બનતાં રાજારજવાડાં અને પરગામના વેપારીઓ વગેરે રાજકોટમાં જમીન ખરીદવા લાગ્યા તેથી રાજકોટ શહેરના વિસ્તાર વધ્યો. ઈ. સ. ૧૯૦૦ સુધીમાં તે સિવિલ સ્ટેશનમાં સૌરાષ્ટ્રનાં અનેક રાજ્યના ઉતારા બંધાયા.૭ જ સૌરાષ્ટ્ર કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદના બેટાદ માં જાયેલા જ્ઞાનસત્રમાં ૧૧-૧૨ જાન્યુઆરી ’૯૨ના દિવસે રજૂ કરેલા સંશોધન-નિબંધ - એપ્રિલ ૧૯૨
પથિક

Page #6

આમ રાજકોટ પૂર્વમાં પરા વિસ્તારમાં અને પશ્ર્ચિમમાં સિવિલ સ્ટેશન (કેપ) વિસ્તારમાં ચણવા લાગ્યું હતું. ૨- મી સદીમાં લાભાદરાજના સમયમાં રાજકોટના શહેરીકરણની સાથે હું એન માધુનિકીકરણની પણ શરૂમાત થઈ.
રાજકોટ એ નાનુ રાજ્ન્મ હોવા છતાં કાઠિયાવાડની બ્રિટિશ એજન્સીનું વાદ સૌરાષ્ટ્રની રાજકીય પ્રવૃત્તિઓનું પણ એ "વડુ મથક મમ્મુ હતુ. સાથે સાથે એસૌમની ભાયિક અને શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિમનું કેંદ્ર પણ બન્યુ હતું,
વહીવટના ક્ષેત્રે રાજકોટ રાજ્યમાં બ્રિટિશ ઍડમિનિસ્ટ્રેશનના સમય દરમ્યાન નિયમિત દાતર રાખવાની પ્રથા શરૂ થઈ હતી, તે। લાખાજીરાજના પિતા બાવાજીરાજના શાશન દરમ્યાન (કરી ૧૮૯૦) કેટલીક યાય અને મહત્ત્વની વ્યક્તિની નિમણૂક થતાં રાજકોટ રાજ્યને વિકાસ કરવામાં એમણે પણ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યા હતા. મુખ્ય હતા દીવાન કરમચંદ ઉત્તમચ'. એટલે કે મહાત્મા ગાંધીના પિતાજી, તા ીન હતા ઠાકારસહેબના સલાબંકાર કરસનદાસ મૂળજી બાછ શાસનના અંતે રાજકોટમાં ૮૦% થાીએ રાજકોટના જ પ્રજાના હતા તેથી એમણે પણ રાજકોટના વિકાસમાં શેર રસ દાખા હતે. ૧૮૬૯માં રાજકાર શહેર-સુધાઈના મય પસાર થયું અને એના અમલ માટે ચાર અમલદારી તથા પ્રજા તરફથી પાંચ વ્યક્તિઓની બનેલી જનરલ હ નીમવામાં આવી હતી, તે! ૧૮૭૩ માં સૌરાષ્ટ્રનાં રાજ્ય, એએના ભામાતા અને ગિરાસદારા ઝંડાન મનુ' નિરાકરણ કરવા માટે રાજકોટમાં રાજસ્થાનિક કાર્ટની સ્થાપના કરવામાં આાથી હતી, એના પ્રમુખન સ્થાને બ્રિટિશ આફ્રિસરી રહેતા. આ કાટ ખૂબ જ મહત્ત્વની પુસ્વાર થઈ અને એમ કહી શકાય કે એણે બહારટિયા-પ્રથાનો અંત આણ્યે. બાવાજીસરે પણ રાજકોટમાં હજૂર કાટ સ્થાપી હતી જેને લાખાજીરાજે દીવાની અને ફાદારી બાબતે માં હાઈકોર્ટે નુ સ્થાન આપ્યું હતું.
સામાજિક સુધારણા ક્ષેત્ર સૌ-પ્રથમ રાજપૂતામાં પ્રવ`તા દીકરીને દૂધ-પીતી કરવાના રિવાજને નાબૂદ કરવાના પ્રયત્ને થયા હતા. રાજકોટના રાજવી મહેરામણજી-૪ થાએ આ રિવાજ બંધ કરાવવામાં અંગ્રેજ સરકારને મદદ કરેલી એ માટે કદર કરીને ૧૯૫૭ માં બ્રિટિશ રાજ્યે એમને સેનાને દ્વાર ભેટ આપ્યા હતેા.૧૦ ૧૮૭૪ માં રાજકોટ રાજ્યના લોકોના નૈતિક વિકાસ માટે જુગાર, મઠમાવવાના કાયદા અને પરવાનગી વિના પશુ-પક્ષીએ ના શિકાર કરવા ઉપર પ્રતિબંધ મૂત કા પ્રશ્નાર કરવામાં આવ્યા હતા, રાજકોટ સિવિલ સ્ટેશનની પાણીની તંગી દૂર કરવા ૧૮૮૭ માં રૂ. ૧૪શાખ ૩૬ હજારના ખર્ચે અંદરડા તળાવ અધવામાં આવ્યું હતુ, જ્યારે રાજક્રાટ શહેરની વસ્તીને પાણી પૂરું પાડવા ૪ લાખ રૂ.ના ખર્ચે લાલપરી તળાવ ખાંધવામાં આાવ્યું હતું. આ બંને તળાવામાં ખેટિંગની વ્યવસ્થા હતી, જે આજે પણ રાજકાતમાં પ્રાપ્ત છે. ૧૧
૧૮૫૫ માં રાજાટમાં ‘સૌરાષ્ટ્ર-તિવક મડળી' સ્થપાઈ હતી, તે ‘સૌરાષ્ટ્ર દર્પણ ગતે 'વિજ્ઞાનવિલાસ' જેવાં સામયિકાએ પણ નવા સુધારાવાદી વિચારો ફેલાવ્યા. એજન્સીના નાગર અમલદાર મણિશ કર ક્રિકાણી અને રાજકાટના રાજવીના સલાહકાર કરસનદાસ મૂળજીએ સામાજિક સુધારાની ચળવળને પ્રાત્સાહન આપ્યુ હતુ. ૧૮૭૪ માં ટંકારાના મૂળ વતની એવા ધ્યાનદ સરવતી એ રાજાટમાં આવીને પ્રાચનો આપ્યાં, પછીથી અહી આ સમાજની સ્થાપના થઈ હતી. ગામ સામાજિક અને ધાર્મિક સુધારાના ક્ષેત્રે સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકોટ અગ્રેસર રહ્યું હતું.
' '
શિક્ષણના વિકાસના ક્ષેત્રે પણુ રાજા સૌરાટ્ન વિદ્યાર્કે રહ્યું. તુ' અને છે. રાજકોટમાં પ્રથમ ગુજરાતી શાળા સ્થાપી સૌરાષ્ટ્રમાં કન્યા કેળવણીના પાયા નાખ્યા. ૧૯૬૭ માં હટર ચેઈલ પથિફ એમિલ ૧૯૯૨
'';

Page #7

ઈનિ કોલેજ અને ૧૮૮૫ માં, સ્ત્રીઓ માટે બાટન ઈનિગ કેલેજ સ્થપાઈ હતી. સૌરાષ્ટ્રમાં
ફ૩ માં સુધારાના શિલ્પી કર્નલ કીટિગ હતો. એના પ્રયત્નોથી જ ૧૮૭૦ માં રાજયમાં દેશી રાજ્યના ભારી રાજવીઓને શિક્ષણ આપવા માટે “રાજકુમાર કૈલેજની સ્થાપના થઈ. રાજકેટમાં રાજકુમાર કોલેજની સ્થાપના સૌરાષ્ટ્રમાં એક નવા યુગના ઉદય સૂચવે છે. ૧૨ એ પિતાના પ્રકારની પરિચમ હિંદની સૌથી મહત્વની સંસ્થા બની ગઈ. પછીથી ૧૮૭૪ માં આફ્રેિડ હાઈસ્કૂલની સ્થાપના થઈ, જેમાં પછીથી ગાંધીજી ભણ્યા હતા. ઉપરાંત રાજકોટમાં લેન્ગ લાઈબ્રેરી , અને ૧૮૮૮ માં વેતન મ્યુઝિયમની પણ સ્થાપના થઈ હતી. આમ રાજકોટ સૌરાષ્ટ્રનું વિદ્યાકેદ્ર બન્યું. વળી રાજકેટ એજન્સીનું વડું મથક હોવાથી પાશ્ચાત્ય પદ્ધતિની હોસ્પિટલ પણ રાજકોટમાં ૧૮૭૬ માં સ્થપાઈ હતી, તે ૧૮૮૧ માં રાજકેટ, રાધે રક્તપીતિયા માટેની હૉસ્પિટલ સ્થાપી હતી.
આર્થિક ક્ષેત્રે રાજકોટ રાજ્યનું નાણાકીય વર્ષ પહેલી નવેમ્બરથી ૩૧ ઓકટોબર ગણવામાં આવતું હતું. બાવાજીરાજ અને લાબાજીરાજના સમયમાં રાજકોટના આર્થિક વિકાસના પણ. પ્રય થયા હતા, જેને પરિણામે રાજ્યની આવક વધી હતી. અનાજની બાબતમાં ખેડૂત સમૃદ્ધ હતા અને રાજકોટની પ્રજાને સસ્તા દરે અનાજ મળી રહેતું હતું. રાજકીય કાવા-દાવા તેમ વેપારી કરાશે વગેરેને કારણે પણ રાજકીય સંપર્ક અને આર્થિક પ્રગતિમાં વૃદ્ધિ થઈ. આર્થિક વિકાસની સાથે માત્ર અને માણસની હેરફેર માટે રસ્તાઓ અને રેલવેનાં બાંધકામ પણ હાથ ધરાયાં. ૧૮૬૫ માં વઢવાણુથી રાજકોટને રસ્તે બાંધવાનું કામ શરૂ થયું હતું, તે ૧૮૮૦ પછી ગાંડળ મોરબી અને બમનગર રાજ્યએ રાજકોટ સુધીની રેલવે-લાઈન નાખી; જોકે રાજંટ જ્યની પિતાની કોઈ રેલવે નહેતી. આમ, રાજકોટ રાજય રસ્તા અને રેલવે-માગે સૌરાષ્ટ્રનાં અન્ય રાજ તથા મુંબઈ સાથે જોડાતાં રાજકોટને માર્થિક વિકાસ ઝડપી બન્યા, તે ૧૮૭૭ ના દુકાળ વખતે અને પછીથી હેશ વખતે પણ રાજકોટના રાજવીઓએ દુકાળ-રાહતનાં કાર્યો ઉત્સાહપૂર્વક હાથ ધર્યા હતાં. લાખાજીરાજ તે લેગના ઉપદ્રવ સમયે રાજકોટ છોડી જવાને બદલે પ્રજાની દેખરેખ માટે પોતે રાજકોટમાં રોકાયા હતા. એમણે કહેલું કે જો હું રાજકેટમાં ન રહે તે અમલદારો પ્રજાની દેખરેખ બરાબર રાએ નહિ. આ બાબત એમની પ્રજાવત્સલતા દર્શાવે છે. છપનિયા દુકાળ (વિ.સં. ૧૯૫૬, એટલે કે ઈ. સ. ૧૯૦૦) વખતે રાજકોટે રૂ. ૧,૮૦,૫૦૦નું ત્રાણ લઈને પણ દુષ્કાળ-રાહતનાં કાર્યો કર્યા હતા. ૪ એ સમયના ગવર્નરજનરલ લોર્ડ કર્ઝન પણ એજ કેટ આવ્યા ત્યારે દુષ્કાળને લગતી ગોઠવણ તપાસી હતી અને સંતોષ વ્યક્ત કર્યો હતે.૧૫
(અપૂર્ણ) (અનુ.પ. ૨૮ થી] ન દફત૨ભંડારમાં સંગૃહીત દફતરની જયારે જ્યારે જરૂર જણાય છે ત્યારે ત્યારે મેળવી શકાય છે. સરકારી અને આ સરકારી કચેરીઓ માટે દફતર સ્મરણિકા સમાન બને છે તેવી જ રીતે ખાનગી
પક્તિએ પણ પિતાના હક્ક દાવા વગેરેની વિગતો મેળવી શકે છે. દફતરસંડારમાં ઐતિહાસિક મહત્વ ધરાવતા બંધારણ ઘોષણા વટહુકમ સંધિ કરાર વગેરે જેની અસલ પ્રતિ સાચવી રાખવામાં આવે છે. અભ્યાસ અને વિવાદ વખતે પુરાવા તરીકે આવાં દફતરે અગત્યનાં પુરવાર થાય છે.
' થી ફિલિપ સી. બુકસ આ પ્રમાણે જણાવે છે : “દફતર લોકશાહીમાં સરકારી અધિકારીઓને પ્રજાને જવાબદાર લેખતું સાધન છે. એઓ વહીવટનું હથિયાર, સંસ્થાનું ચાલક બળ, અનુભવેનું ગત સ્વરૂપ, કાનની હકોના રક્ષક અને બીજી કેટલીયે માહિતીને સોત છે? છેજિલ્લા દાતર કચેરી, ઈર્વિન હોસ્પિટલની બાજુમાં, જામનગર-૩૬૧૦૮
એપ્રિલ/૧૦ર
નગર-૩૬૧૦૦૮
પથિક

Page #8

ગાંડળ રાજ્યમાં કન્યા-કેળવણી
શ્રી. હસમુખભાઈ વ્યાસ
ભારત આઝાદ થયું' એ પહેલાં લગભગ પરર જેટાં નાનાં-મોટાં દેશી રજવાડાનું પણ અસ્તિત્વ હતુ. કેળવણીના ક્ષેત્રે આમાં એકરૂપતા નહોતી. કેટલાંક દેશી-રાજ્ય ખરેખર પ્ર[તકારક હતાં. આવું જ એક દેશી રાજ્ય તે ગોંડળ. ગોંડળે ખાસ તા ભગવતસ ંહજીના રાજ્યકાલ દરમ્યાન અનેક ક્ષેત્રે વિકાસ સાધેલ. ભગવસિંહજીની પ્રજાકીય દી દષ્ટિ કેળવણીના ક્ષેત્રે પણ્ જોવા મળે છે; ખાસ તે। સમગ્ર ભારતવર્ષીમાં કન્યાકેળવણી અંગે એમનુ` પ્રદાન વિશિષ્ટ હતુ. આની ચર્ચા કરીએ એ પહેલાં તરકાલીન કન્યા-કેળવણી વિશે ટૂંકમાં નોંધીએ.
ભારતવર્ષમાં અગ્રેજોના આગમન બાદ ધીમે ધીમે અ`ગ્રેજી કેળવણીને પ્રારંભ થયો ત્યાંસુધી મહેતાજીની નિશાળા હતી કે જેમાં ભવ્* ન તા ફ્રજિયાત હતુ` કે મફત. વળી, છોકરીએ માટે તા ભણવાની ખાસ કાંઈ વ્યવસ્થા જ નહેતી. આવી પરિસ્થિતિમાં–પ્રસ્તુત લેખની પૂત્ર ભૂમિકાના સંદર્ભીમાં લન્ડનમિશનરી સોસાયટીએ ઈ. સ. ૧૮૧૮ માં સુરતમાં સૌ-પ્રથમ કન્યાશાળા ખોલી. આ સંસ્થાએ આ પછીથી સૌરાષ્ટ્રમાં પણ હ્રા ને રાજકાટમાં બે કન્યાશાળા ખાલી હતી. આમ છતાં સૌરાષ્ટ્ર -કાઠિયાવાડમાં કન્યાકેળવણીને પ્રારંભ કરવાનું માન કાફિયાવાડના તત્કાલીન પોલિટિકલ એજન્ટ કર્નલ લૅન્ગñ અપાય છે, કેમકે રાજકોટમાં એવું પેાતાના ખર્ચે' કન્યાશાળા શરૂ કરેલી, જે લૅન્ગ કન્યાશાળા'' કહેવાઈ; પછીથી રાજાટના તત્કાલીન ઢાકાર ખાવાજીરાજે એને ખર્ચ ઉપાડી લીધેલે એટલે એ ‘ખાવા જ ક્રન્યાશાળા” કહેવાય છે.
ઈ. સ. ૧૯૧૮ માં વિઠ્ઠલભાઈ પટેલે રજૂ કરેલ “રજિયાત પ્રાથમિક શિક્ષણ ધારી'' (જે પછીથી ‘મુંબઈ પ્રાથંમક શિક્ષણધારા, ૧૯૧૮' તરીકે ઓળખાયા અને સુધારેલા સ્વરૂપે આજ પર્યંત ૠમલમાં છે.) થતાં ૮ થી ૧૧ વર્ષ સુધી દરેકને ફરજિયાત પ્રાથમિક શિક્ષણ લેવાનું અમલી બન્યું, પરંતુ આામ છતાં દરેક દેશી રાજ્યમાં આના અમલ થયેલ નહિં. ૧૯૧૮ પહેલાં વડાદરા રાજ્યે ૧૮૯૩ ની ૧૬ મી ભાગે' પ્રાથમિક શિક્ષણ મફત અને ફરજિયાત કરતા કાયદા અમલમાં મૂકયો હતા. આ કાયદો સ પ્રથમ ભરેલી પ્રાંતમાં અમરેલી શહેર અને એના તાલુકાનાં નવ ગામામાં લાગુ કરાયેલ. મે, ૧૯૦૭ થી સમગ્ર વડે રા રાજ્યમાં મત ને ફરજિયાત પ્રાથમિક શિક્ષણુ અમો બનાવેલ,
હવે ગાંડળ રાજ્યની કન્યા-મૂળયણી વિશે :
“ગડળ--જૂર આદેશ આંક ૩૭, ૧ જાન્યુઆરી, ૧૯૧૮'' :
૧. આ સંસ્થાનનાં મ્યુનિસિપલ શહેરામાં સ્ત્રી–કેળવણીના ફાયદા ઈક અંશે દેખાય છે, પણ છે.કરાઓને ભણાવવા તરફ જેટલી કાળજી મા-બાપને દેખાય એ તેટલી કરીએ! સંબંધે જણાતી નથી, જેથી એ લાભથી લેફ્રાને સમજતા કરવા માટે એવાં ચહેરાને બાદ કરી બાકીનાં ફૂલવાળાં ગામામાં અસ્પૃશ્ય જ્ઞાતિ સિવાયની દરેક કામની કન્યા માટે કેળવણી જિયાત કરવામાં આવે છે,
૨. દરેક વાલી સાતથી અગિયાર વર્ષ સુધીની બાળાને ભજીવા ન મેકલે તેની પાસેથી દરરાજને દર બાળા દીઠ એક આના દંડ લેવામાં આવશે.
૩, કમાવાને અશક્ત વાલીનું ભરણપાષણ કરનારી તથા પાતે પત્ર હાઈ ભણી ન શકે તેવી આળાઓને કેળવણી ખાતુ` પૂરી ખાતરી થયે ફરજિયાત શિક્ષમાંથી મુક્ત કરી શકશે.
પથિક
એપ્રિલ/૧૯૯૨
૫

Page #9

ઉપર્યુક્ત હજૂર આદેશ પ્રમાણે
૧-૧-૧૯૧૮ થી ગુંડળ રાજ્યમાં ચાર મ્યુનિસિપલ શહેર (ગોંડળ ધોરાજી ઉપલેટા અને ભાયાવદર) સિવાયના તમામ ગામની અસ્પૃશ્ય જ્ઞાતિ સિવાયની સાતથી અગિયાર વર્ષ સુધી ની બાળાઓને પ્રાથમિક શિક્ષણ ફરજિયાત કરાયું. કેઈ વાલી પિતાની યોગ્ય બાળાને શાળાએ ભણવા ન મેકલે તે દરરોજને બાળ દીઠ એક આને દંડની જોગવાઈ પણ કરાઈ. આમાં કમાવાને અશકત વાલીનું ભરણપોષણ કરતી અને અપંગ હેય તેવી બાળાને કેળવણી ખાતુ પૂરો ચકાસણીતરી કરી ફરજિયાત શિક્ષણમાંથી મુક્તિ આપશે એવી જોગવાઈ પણ કરાયેલી. આ આદેત્રમાં દંડની જોગવ ઈ છે. સંભવ છે કે આને પર અમલ ન થાય કે દુરુપયોગ થાય એવી સંભાવના-શક સામે વિચારી “ગાંડળ છે. ૫. અક ૨૬૪, ૧૩ જાન્યુઆરી, ૧૯૬૯થી ફરજિયાત કન્યા-કેળવણીને જે ધારો મંજૂર કરવામાં આવેલે તેની 119 મી કલમમાં આ પ્રમાણે જોગવાઇ કરાયેલ :
બદડ છે જોઈએ છતાં નથી થયે અથવા ન થ જોઈએ છતાં થપે છે એવી ખાતરી થતાં માસ્તરને સખ્ત નસિયત થશે.”
આ ધારાની જોગવાઈ પ્રમાણે એક મહિનામાં કોઈ પણ બાળાથી વગર રજાએ ત્રણ દિવસથી વધુ ગેરહાજર રહી શકાતું નહિ અને કલ મ ૧૮ મુજબ સમગ્ર વર્ષની ૬પ ટકા હાજરી હેવી જોઈએ એવો નિર્દેશ પણ મળે છે.
તા. ૧-૧-૧૮૧૮ થી જે ચાર મ્યુનિ. શહેરે સિવાયમાં ફરજિયાત પ્રા. શિ. અમલી બનાવાયેલ છે પછીથી ભાયાવદરમાં (હ. પ. ૧૦૬૬૫, ૧૪ ડિસેમ્બર, ૧૯૩૩) તા. ૧-૧-૧૯૩૪ થી અને ઉપલેટામાં (હ. પત્રક પર૧૫, ૨૧ જૂન ૧૯૩૫) તા. ૧-૭-૧૯૩૫થી કન્યા-કેળવણી ફરજિયાત દાખલ કરી.
કન્યા-કેળવણી ફરજિયાત બનાવ્યાના ૧-૧-૧૯૧૮ ના પત્રાંકમાં બાળા દીઠ દરરાજના એક અને દંડની પણ જોગવાઈ છે. કોઈ વાલી આ પ્રારા થયેલ દંડ એક વર્ષ સુધી કરે નહિ તે એવી વર્ષ આખરે લેણું રહેતી રકમ બીજા વર્ષના પ્રારંભે જાન્યુઆરીની ૧૫ મી સુધીમાં રેવન્યૂ ખાતે ઉધારો ઈ, જયારથી રેવન્યૂ તે લેણાની રકમ ચડે ત્યારથી, ધરણસર એનું વ્યાજ પણ વસુલ કરવાની જોગવાઈ કરાયેલ. (જુઓ-“ગુંડળ છે. પ. આદેશ, આંક ૨૪ ૬, ૩૧ મે, ૧૯૨૪)
ફરજિયાત પ્રાથમિક કા-કેળવણી ધારો અમલી બનાવવાનું જ માત્ર ગુંડળ રાજયે પૂરતું માનેલ નહિ, બાળાઓને ભણવામાં આર્થિક સહાય મળે, પ્રોત્સાહન મળે, એવી પણ જોગવાઇ કરાયેલ; જેમ
૧. રાજકુમારી લીલાબાએ આપેલ રૂ. ૪૦૦૦/-માંથી નીચેની શાળાઓમાં જે કન્યા લાગતાગટ બે વર્ષ અભ્યાસ કરી, પહેલે નંબરે પાસ થઈને સૌથી ઊંચા ધોરણમાં ૧ભ્યાસ કરતી હોય તેને માસિક રૂ. ૪-ની શિષ્યવૃત્તિ પણ અપાતી : ૧: મેઘીબા હાઈસ્કૂલ-ગોંડળ, ૨. ઘેરા કન્યાશાળા, ૩. ઉપલેટા કન્યાશાળા,
૪. ભાયાવદર કન્યાશાળા ૨. છે. ૪-૫-૬માં ભણતી કન્યાઓ પૈકી સૌથી સરસ નિબંધ લખનારને લીલાબા ઈનામ અપાતું. આ ઈનામ રાજકુમારી શ્રી લીલબાના ૯ગ્નની યાદગીરીમાં મીચંદ હેમરાજ અધ્યાએ આપેલ રૂા. રપ૦-ના વ્યાજમાંથી અપાતું, છે. હાઇરા, જામ કંડોરણા (જિ. રાજકોટ-૩૬૦૪૦૫ એપ્રિલ/૧૯૯૨
પથિક

Page #10

મહાભારતમાં અંકિત યુદ્ધનીતિ
[ગતાંક પૃ. ૪ થી ચાલુ ]
ડૉ. મગનભાઈ આર. પટેલ
ભીષ્મપર્વોના વિવરણ અનુસાર નિયમ મુજબ ગાયે! બ્રાહ્મણ જડ અંધ સૂતેલા, ડરી ગયેલા, મત્ત ઉન્મત્ત તથા અસાવધાન પર શસ્ત્ર ચલાવવુ નિષિદ્ધ હતું',' ૯૧ પરંતુ ભારતયુદ્ધમાં એવા લાકા પર માત્ર શસ્ત્ર-અસ્ત્રોથી જ આક્રમણ કર્યું હતું, ઉપરાંત એવી વ્યક્તિમાન વર્ષે પણ કર્યાં હતા. પાંડવોના પુત્રો સૂતેલા હત. અસાવધાન, શસ્રહીન, હાર જોડેલે, ભાગતા તથા વાળ ખાતરનારને મારા નહિ, એવું દર્શાવ્યુ છે.૯૨
દ્રોણપના ઉલ્લેખ મુજબ રાજકુમારીને હીન !લવાળા! સાથે લડવુ નિષિદ્ધ તુ, પરંતુ આ નિયમનું પણ પાલન થયું' ન હતું.૯૭ ઝેરી ખાણ, કણી' (વિપરીત બરવાળા), ન!લીક (શીરમાં ગયા પછી જે બહાર ન નીકળી શકે) વગેરે શઓના પ્રયોગ ન કરવા જોઈએ જ પરંતુ ભારતયુદ્ધમાં એને પણ પ્રાત્ર થયા હતે. દુર્ગંધનની સાથે & યુદ્ધમાં ભીમસેન દ્વારા કુટિલ ભગતે આશ્રય લેવાથી ગાંધારી ખૂબ ગુસ્સે થઈ હતી ૬૫ અને એ પાંડવને શાપ આપવા પણ ઉત્સુક થઈ હતી, પરંતુ ભીષ્મ પિતામહે અને એમ કહીને રાકી હતી કે પાંડવાને પક્ષ ધરંગત હતા, જ્યાં ધર્મ છે ત્યાં જ વિજય છે.'૯૭ વળી, દ્રોપ`માં વિવરણ છેકે દુર્યોધનને ઋપમાનિત કરવાથી દ્રોણે રાત્રેયુદ્ધ । આશ્રય લઈને ચોક્કસ નિયમોની અગણુના કરી હતી.૯૮ ઘરે કચ તેમજ કણે. પણ રાત્રિયુદ્ધના આશ્રય લીધો હતેા.૯૯
અર્જુનના કહેવાથી ચંદ્રોદય સુધી રાત્રિયુદ્ધ બંધ રાખવામાં આવ્યું હતુ.૧૦૦ કૃષ્ણના હથિયાર ન ઉઠાવના નિયમ હતા એમ છતાં અર્જુનને હણી નાખવાને માટે ભગદત્ત દ્વારા છેડાયેલ વૈષ્ણવ અઅથી પણ પોતાનાં મખા પાર્ટીની રક્ષા કરી હતી.૧૦૧ શયપર્વ ના ઉલ્લેખ મુજમ્ પાંડવે!નુ` સાધ્ય પવિત્ર હતું તેથી રણભૂમિમાં એમના દ્વારા અપનાવ પૈત્ર ફૂટનીતિક સાધતે તે કૃષ્ણે ઉચિત ગણ્યાં કાર ીથી મદ્ અંશે એમની પ્રેરણાથી સંપન્ન થનાર “કૃષ્ણના કૃયુ”નાં કાર્યાના તથા એવ જ અન્ય કુટિલ કાર્યને એમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યા છે.
સમગ્રત: જોઈએ તે મહાભારત ગ્રંથમાં યુદ્ધસંબંધી નીતિ સ્પષ્ટ હતી, એટલે કે સામાન્ય રીતે નીતિમય રીતે જ યુદ્ધ થતુ, પરંતુ અપવાદરૂપે ફૂટયુદ્ધને આશ્રય પણ લેવાતે! હતા. એ અરસામાં યુદ્ધના નિયમાની આચારસહિતા હૈવા છતાં પણ સમય અને સ ંજોગ મુજબ પાંડવા અને કૌવા વચ્ચે થયેલા ભારતયુદ્ધમાં ખને પક્ષે દ્વારા નીતિનિયમેને કેટલીક વાર ભંગ થયેા હતેા એ હકીકત પણ ભૂલવી ન જોઈએ.
હૈ. ઇતિહાવિભાગ, સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટી, વલ્લભવદ્યાનગર-૩૮૮૧૨૦
૧. મહા. ઉદ્યો. અપ્પા ૧૭-૧૭ ૨. ભેજન, ૧૭૯-૨૫ ૩. એજન, અધ્યા. ૧૭૯-૨૪ ૪. મહા. શાંતિ., અધ્યા. ૬૯–૨૩ ૫, મઠ્ઠા. ભીષ્મ, અધ્યા.૧-૨૬૨૬. એજન, અા ૧-૨૭ થી ૩૨ ૮. મહા ભીષ્મ. મા. ૨-૧૪
૭. એજન, અા. ૧૧૩-૨, ૩
૯ મહા ભીમ, અા. ૧-૨૭ થી ૩૩
૧૦. મહા. સતિ., અધ્યા. ૧૦૦-૨૭ થી ર ૧૧. મહા. ભીષ્મ, અષ્ઠા. ૧૯૩૬ ૧૨. ભઠ્ઠા. શતિ., k. ૯૮-૪૮ ૧૩. એજન, પૃા. ૯૯-૧૪ ૧૪. એજન, ૯૧-૭ ૧૧. મેજન, અધ્યા. ૯૭-૯, ૧૦ ૧૬. એજન, અધ્યા. ૨૫-૧૧ ૧૭. જત, અધ્યા. ૯૫--૧૨
૧૮. મા, આદિ, અા. ૧૭-૩૬
૧૯ મહા. ઉદ્યો, !, ૧૯૬૮
૨૦. એજન, ચ્યા, ૧૧૫-૧૫
મહા. શલ્ય, અા. ૩૧-૭
પથિ
७
૨૧. એજન, અધ્યા. ૧૯૩-૧૦;
એપ્રિલ/૧૯૬૨

Page #11

૨૨. મહા. ઉદ્યો. અધ્યા. ૧૫૭-૧૬૧
૨૩. મહા. ભીષ્મ, અધ્યા. ૪૧-૩૨ થી ૩૫ ૨૪. એજન, અધ્યા. ૫૫-૭૯ ૨૫. એજન, અધ્યા. ૭૩–૨૮ ૨૬. એજન, અધ્યા. ૧૦૩-૭થી ૧૪ ૨૭. એજન, અધ્યા. ૧૦૫-૨૪, ૨૫
૨૮, એજન, અથા. ૧૧૬-૩ ૨૯, મહી, શહ, અધ્યો. ૧૩-૧૨૯.
૩૦, મહા. કર્ણી, અધ્યા, ૯-૩૨ ૩૧. મહા. શલ્ય, અથા. ૬૪-૨૭
૩૨. એજન, અધ્યા. ૬૦-૫, ૬ ૩૩. મહા. શાંતિ, અધ્યાય ૧૦૨-૨૩ થી ૨૬ ૩૪. મહા, શય, અધ્યા. ૬૩–૧૨ થી ૧૪ ૩૫. એજન, અયા, ૫૯-૫ થી ૧૦ ૩૬. આજન, અષા. ૧૯-૨૩ ૩૭. મહા, શાંતિ, અષા. ૯૭ ૩૮. મહા. વિરાટ, અધ્યા, ૪-૬, ૭
૩૯, મહા. શાંતિ, અંધા. ૯-૧૩ છે. એજન, અધ્યા. ૧૨-૩૪ થી ૩૯
૪૧. મહા. ભીષ્મ, અધ્યા. ૪૩-૨૨ ૪૨. એજન, અધ્યા. ૪૩, ૨૩, ૨૪ ૪૨. એજન, અક્યા. ૪૩-૪૩ ૪૪. મહા. વિરાટ, અધ્યા, ૬૬-૨૫ ૪૫. એજન, અયા. ૬-૧૦ ૪૬. એજન, અધ્યા ૬૬, ૨૧-૨૨ ૪૭, એજન, અખા, કે ૪૮. એજન, અધ્યા. ૧૨-૧, ૨
૪૮. મહા. ઉદ્યો, અષા. ૧૫૬. ૧૭, ૨ થી ૨૪ ૫૦. મહા. શલ્ય, અધ્યા. પ૭
. ૫૧. મહા. દ્રોણ, અધ્યા. ૧૯૯૨ ૫૨. મહા. ભીષ્મ, અધ્યા, ૪૩, ૩૭ થી ૩૦, ૪૪
૫૩, મહ. વિરાટ, અધ્યા. પર, ૧૫ પ૪, મહા. સૌપ્તિક, અધ્યા. ૮. ૨૨ થી ૪૦ ( ૫૫. એજન, અધ્યા. ૮. ૧૯, ૨૭ ૫૬. એજન, અધ્યા. ૮, ૬, ૭, ૫૭. એજન, અથા. ૮. ૧૦૫ ૫૮. એજન, અથા. પ. ૫ ૫૯. એજન, અધ્યા. ર. ૨થી ૩૫૬૦ એજન, અધ્યા, ૩, ૨૨.૨૬ ૬, મહા. કર્ણ, અધ્યા, ૬૧, ૨૨,૨૩ ૬૨. એજન, અધ્યા. ૦૧.૫૦ ૬૩, મહા. શલય, અથા. ૩૨, ૨ થી ૧૬. ૬૪. મહા, ,, અથા. ૫૭-૪૭ ૬પ, એજન, અષા. ૬૦, ૩ થી ૧૦
૬૬. એજન, અવ્યા. ૧૯-૧૫ ૬૭ ઉમંગ, પૃ. ૨૪, ૨૫ (ભાસ); શલ્ય, અદિયા. ૫૮. ૨૧ ૬૮, મહા. દ્રોણ, અધ્યા. ૧૮૯, ૧૧,૧૨ ૯. મહા, શય, અષા. ૬૦. ૪
૭૦. એજન, અધ્યા. ૬૦. ૯-૧૯ ૭૧. મહા. કર્ણ, અધ્યા. ૯. ૧ થી ૧૪ ૭૨. એજન, ૭૩. મહા. શાલ્ય, અધ્યા, ૬૧. ૩૯ થી ૪૯ ૭૪ મહા. વિરાટ, અધ્યા. ૫૦. ૧ થી ૨૮ ૭૫. મહા. ભીષ્મ, અધ્યા. ૪. ૮૩, પ, ૬૦, ૭૧, ૭ર ૭૬. એજન, ૭૭. એજન, અષા૧૦૭.૮૦ થી ૮૫ ૮. એજન, ૭૯, એજન, અધ્યા. ૧૦૭,૭૭-૭૮ ૮૦. મહા. દ્રોણ, અધ્યા, ૭-૩ ૮૧. મહા. ભીષ્મ, અધ્યા. ૪૩ ૮૬, ૮૭ ૮૨. મહા, સ્ત્રી, અધ્યા. ૨.૧ ૮૩. મહા. શલ્ય, અયા. ૬૦-૧૩
૮૪. એજન, અધ્યા ૦, ૧૪ થી ૧૯ ૮૫ એજન, અધા. ૬૧. ૧ થી ૬૮ ૮ એજન, અધ્યા. ૧૦. ૨૩ ૮૭. એજન, અધ્યા. ૬૦. ૨૫ ૮૮, એજન, અધ્યા. ૬૦-૪૦ ૮૯. મહા. ભીષ્મ, અધ્યા. ૧૧૯-૬૮ ૯૦ મહા. દ્રોણ, અષા. ૧૪૨,૭૧ ૯૧. મહા. ભીષ્મ, અધ્યા. ૧. •, ૩૧ મનુ, અધ્યા. ૭. ૯૦ થી ૯૩ કર, મહા-સૌતિક અધ્યા, ૮. ૧૨૫ ૯૩. મહા. દ્રણ, અધ્યા. ૧૪૨. છર
૯૪, એજન, અધ્યા. ૧૮૯. ૧૧, ૧૨ ૯૫. મહા. સ્ત્રી, અધ્યા. ૧૪, ૧૯, ૨૦ ૯૬. એજન, અધ્યા. ૧૪.૨ ૪૭. એજન, અળ્યા. ૧૪-૯ ૯૮. મહા, દ્રોણ, અવ્યા. ૧૦. ૩૦, ૪૦
૯૯. એજન, અધ્યા. ૧૭૯. ૪૧ ૧૦૦. એજન, અધ્યા, ૧૮૪, ૨૬ થી ૫૬ ૧૦. એજન, અષા. ૨૯. ૧૮, ૨૧ થી ૨૩, ૩૭ ૧૨ મહી, શય, અયા. ૧, ૨૯ થી ૩૦
એપ્રિલ/૧૯૯૨
.
)

Page #12

આયના મહેલ: અમત્ર્ય સંગ્રહાલય કિછ-ભૂજનું)
શ્રી, પ્રમેહ જેઠી કચ્છના છેલ્લા રાજવી મહારાવશ્રી મદનસિંહજીએ કચ્છની સંસ્કૃતિના વારસામાં ૩૫૦ વર્ષ જૂના આયના મહેલને ૧ લી જાન્યુ. ૧૯૭૭ ના દિવસે પ્રજાને ચરણે ધર્યો અને આમ “આયના મહેલ ટ્રસ્ટની સ્થાપના થઈ. આ ટ્રસ્ટ આયના મહેલના મ્યુઝિયમમાં દિવસે દિવસે વધારે કર્યું જાય છે. ૧ લી જાન્યુ, ૧૯૭૯માં મદનસિંહજી મ્યુઝિયમ, ૧૯૮૨ માં “કલા-અટારી,’ ૧૯૮૯ માં પિકચર ગેલેરી, ૧૯૯૦ માં “પ્રવાસી માહિતી અંક તેમજ “કચ્છી સિક્કા “ભરતકામ-સંગ્રહ વિભાગવગેરે વિભાગેને વધારો કર્યો છે.
આ મ્યુઝિયમ છેલ્લાં બે વર્ષથી કચ્છની મૃતપ્રાય અવસ્થામાં પડેલી કલાને જીવંત કરવા કે શિક્ષા કરી રહ્યું છે. કમગરી પેન્ટિ'ગ, માટીકામ કલા, મશરૂવણાટ અને ત્રાંબાની ઘંટડીનું કામ જેવી કલાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે મ્યુઝિયમને સ્થાપના પ્રસંગે જાન્યુઆરી માસમાં કચ્છના કલાકારને નિમંત્રિત કરી, એમને વિના મૂલ્ય સ્ટૉલ આપી કલાનું નિદર્શન તેમજ વેચાણ કરવાની સગવડ પૂરી પાડવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત કચછના કલાકારો પેન્ટર, ફોટોગ્રાફર સાહસિક જુવાને તેમજ અગત સંગ્રહ કરનારા પિતાની કદ ને પ્રજા સમક્ષ રજૂ કરી શકે એ માટે એએને વિના મૂલ્ય ગેલેરી આપવામાં આવે છે અને આમ ક૭! કલાકારે અને હસ્તકલાના કારીગરે પિતાની કલા બજારમાં રાખી શકે એવું માધ્યમ આ યુઝર દ્વારા પુરું પાડવામાં આવે છે. મ્યુઝિયમની આ પ્રવૃત્તિથી પ્રજાને સંતોષ થયા છે. જે નોદિત કલાકારે છે તેને માટે આયના મહેલ આશીર્વાદરૂપ સાબિત થયેલ છે. મ્યુઝિયમમાં દરેકને રસ પડે અને વધુ અભ્યાસ થઈ શકે એ માટે કચ્છના વિદ્યાથીઓની ચિત્રસ્પર્ધા, ફોટોગ્રાફી-સ્પર્ધા, ચ-પ જે આજન પણ કરવામાં આવે છે, ઈનામે તથા સર્ટિફિકેટ પણ 'આયના મહેલ ટ્રસ્ટ તરફ આપવામાં આવે છે. આમ આ મ્યુઝિયમ હવે સંગ્રહાય જ નહિ રહેતાં દરેકના જીવનને એક હિસ્સો બની રહ્યું છે. ચાલુ સાલે આ મ્યુઝિયમમાં ૫ કલાકાર અને હસ્તકલાને ૧૦ કારીગરોએ ભામાં લીધેલ હતો.
નેધવા જેવું છે કે ૧૪ વર્ષમાં આયના મહેલની ૯,૭૨,૪૦૨ પ્રવાસીઓએ મુલાકાત લીધેલી છે. ઠે. આયના મહેલ, ભૂજ-૩૭૦૦૦૧ સ્થાપના : તા. ૧૧-૧૦-૧૭
ફેન ઃ ૫૫૩૨૫/૫૫૮૩૫૦ ધી બરોડા સીટીં કે-ઓપરેટિવ બેન્ક, લિ.
રજિ. ઑફિસઃ સંસ્થાવસાહત, રાવપુરા, વડોદરા-૩૯૦૦૧ શાખાઓ : સરદારભવન, યુબિલી બાગ પાસે, ટે. નં. ૫૪૧૮૨૪ -
૨. પથ્થરગેટ પાસે, ટે. નં. ૫૪૧૯૩૧ ૩. ફતેગંજ, ચર્ચની સામે, ટે. નં. ૩૨૯૩૬૪ ૬. સરદાર છાત્રાલય, કારેલીબાગ, ટે. નં. ૬૪૮૧૨ ૫. ગોરવા શાખા, જકાતનાકા પાસે, વડેદરા, ટે. નં. ૦૨૮૩૪૯
દરેક પ્રમરનું બેન્કિંગ કામકાજ કરવામાં આવે છે. મેનેજર: કાંતિભાઈ ડી. પટેલ
મંત્રી ચંદ્રકાંતભાઈ ચુ. પટેલ
પ્રમુખ : કીકાભાઈ પટેલ પથિ
એપ્રિલ ૧૯૯૨

Page #13

સ્થાપના
માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળની [એનાં કાર્યાંને વિષ્લેષણાત્મક અભ્યાસ]
ડો. મહેશચંદ્ર પથા
સ્વાતંત્ર્ય ઝંખતી ભારતવર્ષની ૩૫ કીડની વસ્તીમાંથી લગભગ ૪ થા ભાગની વસ્તી, પર સંસ્થાનાના રાજાએ નવાખા કે ઢાકારાના આપખુદ શાસન હેઠળ રિબાતી હતી.1 (જોકે વડોદરા જેવાં કેટલાંક રાજ્યેની પ્રશ્ન એમાંથી અપર્વાદરૂપ હતી.) અઁ. સ. ૧૯૨૪ માં સમગ્ર ગુજરાતમાં ૩૩૬ સસ્થાના વિસ્તરેલાં હતાં. મહીકાંઠા એજન્સીમાં ૧૮૮૫-૮૬ દરમ્યાન ૬૪ સસ્થાના. ૧૯૨૨માં ૫૧ સંસ્થાના અને ૧૯૪૯ માં મહીકાંઠા એજન્સીમાંથી સાબરકાંઠા જિલ્લા અસ્તિત્વમાં આવ્યા ત્યારે એમાં વિલિનીકરણ પામેલાં ર૯ સંસ્થાના જોડાયાં હતાં.જ અન્ય સસ્થાનાાની જેમ સાબરકઠાનાં સસ્થાના પણ બ્રિટિશ સરકારના સર્વોચ્ચપણા હેઠળ હતાં. બ્રિટિશ સરકારની નીતિ અનુસાર સાબરઠાનાં સંસ્થાને ના વહીવટ પર દેખરેખ રાખવા પોલિટિકલ એજન્ટ નીમવામાં આવતા અને મહીકાંઠા એજન્સીના મુખ્ય મથક સાદરામાં રહીને સંસ્થાનાના વહીવટ પર દેખરેખ રાખતા હતા.
સાબરકાંઠાનાં ૨૯ સ ંસ્થાના પૈકી ઈડર સંસ્થાન સૌથી માટુ અને પ્રથમ વ”નુ` સંસ્થાન હતુ', જ્યારે માલપુર ૯૬ ચો. મા, વિસ્તારમાં વિસ્તરેલું ૧૧૭૬૭ ની વસ્તી ધરાવતુ ત્રીજા વર્ગનું
સંસ્થાન હતું.પ
પ'ચમહાલ અને ખેડા જિલ્લાની આડઅડ આવેલા માલપુર રાજ્યમાં “ભીસિંહજી રાએલજીનું એકહથ્થુ ગ્રાસન ચાલતુ હતુ. એણે માલપુર રાજ્યની પ્રજા પર પશુવેર ચાંલાવેરા જેવા અસ કરવેરા નાખ્યા હતા. રાજ્યમાં અમાનુષી વેઠની પ્રથા પણ પ્રચલિત હતી. એ પ્રથામાં રાજ્યની તમામ જ્ઞાતિએ પિસાતી હતી. ખેડૂતે પણ એ પ્રથામાંથી મુક્ત ન હતા તેથી મસપુર રાજ્યની પ્રજાએ ઇડર પ્રજાકીય મ’ડળના અગ્રણી મથુરાદાસ ગાંધીના માČદન હેઠળ રાજાશાહીની વ્યથાઓમાંથી મુક્ત થવા તા. ૧૩-૩-૧૯૪૬ ના રાજ નટુભાઈ શેઠના પ્રમુખપદે “માલપુર રાજય પ્રજામ'ફળ''ની સ્થાપના કરીને રાજ્ય તરફથી આચરવામાં આવતા અન્યાય સામે લાતના પ્રાર ંભ કર્યો.' આ પ્રજામંડળને નટુભાઈ શેઠ ઉપરાંત જેડાલાલ ગાર (ઉપપ્રમુખ), ચંદુલાલ શિવરામ શાહ (મંત્રી), રામશકર ઉપાધ્યાય, રગોવિંદ મહેતા, મણિલાલ શિવલાલ શેઠ, સાયબાજી ખોટ, વલ્લભભાઈ દેશી વગેરે અગ્રણીઓએ મહાની સેવાઓ આપી હતી. માલપુર રાય પ્રશ્નમંડળની સ્થાપના થવાથી ગંભીરસિંહજી ચેકી ઊઢયા હતા તેથી એને સાહને કરવા માટે એમણે એમના મળતિયા ચિકર હરગેવિંદ જોશીને વિશ્વામમાં લઈને માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળ” સામે રાખને વફાદાર પ્રામ ડળ”ની સ્થાપના કરીને આગલા દ્વારા શાસન”ની નીતિ અમલમાં મૂકી હતી. નોંધવા જેવી બાબત તા એ છે કે હરશ કર્ હરગાવિંદ જોશી (ઉભરાણ) શરૂઆતમાં “માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળમાં સક્રિય રસ લઈ કામ કરતા હતા એમ છતાં એમડ઼ે રાજાના પ્રલોભનથી રાજાને વફાદાર પ્રામ`ડળ સ્થાપ્યું હતુ. અને એ રીતે પ્રજાને ભારે દ્રોડ કર્યા હતા, પરંતુ રાજાને વફાદાર પ્રજામ′ડળને માલપુર રાજ્યની પ્રજાને જરા પણ સાથે-સRsકાર પ્રાપ્ત થયે નહાતા તેથી ઘેાડા જ સમયમાં એ પ્રજામળા અંત મા ગયા હતા.
માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળે” અનેક વિઘ્ન વચ્ચે પણ ગંભીરસજીના અન્યાયી વડીવટ સામે ામગીરી મારભી હતી. માલપુર રાજ્યમાં પ્રર્યાલત અમાનુષી વેઠની પ્રથા સામે તથા પ્રશ્ન પુર
*તા. ૧૬ થી ૧૮ ફેબ્રુઆારી, ૧૯૯૧ દરમ્યાન, આણંદ આર્ટ્સ કૉલેજ, વૃંદ ખાતે યોજાયેલ ગુજરાત ઈતિહાસ પરિષદના ૧૬ મા અધિવેશનમાં વ`ચાયેલા નિખ'ધ
એપ્રિલ/૧૯૯૨
પથિક

Page #14

નાખવામાં આવેલા અસહ્ય કરવેરા સામે જોરદાર લડત ચલાવી હતી એમ છ રાજાએ એને જરા પણ મચક આપી નહતી તેથી પ્રજા ત્રાસી ગઈ હતી. એ ત્રાસમાંથી પ્રજાને મુક્ત કરવા માટે "માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળે” મેઢાસા તાલુકાના માથાસુળિયા ગામે જમીન રાખીને માલપુર શહેરની પ્રજાને હિજરત કરવા તૈયાર કરી હતી. છેવટે ગંભીરસિંહજીને એની ગંભીરતા સમજાતાં એને પ્રજામંડળ સાથે સમાધાન કરવું પડવું હતું તેથી માલપુર શહેરની પ્રજાએ હિજરત કરવાનું મોકૂફ રાખ્યું હતું. આમ “માલપુર રાજય પ્રજામંડળ” સમક્ષ ગંભીરસિંહજીને નમતું જોખવું પડ્યું હતું. “માલપુર પ્રજામંડળ"ની એ નોંધપાત્ર સિદ્ધિ હતી.
- ઈ. સ૧૯૪૭ની ૧૫ મી ઑગસ્ટે દેશ આઝાદ થયો એ પછી પણ ગંભીરસિંહજી માલપુર રાજ્યની સત્તા છોડવા તૈયાર ન હતા. માલપુર રાજયને મુંબઈ પ્રાંત સાથે જોડવા માટે પણ એ તૈયાર ન હતા તેથી “માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળે” તા. ૧૪-૧-૧૯૪૮ ના રોજ માલપુર રાજયને મુંબઈ પ્રાંત સાથે જોડવા તથા વચગાળાની જોગવાઈ તરીકે વહીવટી સમિતિ રચવા ઠરાવ કર્યો હતો અને ગંભીરસિંહજીને એ મોકલ્યા હતા. ગંભીરસિંહજી ભારતભરનો સંસ્થામાં અને સાબરકાંઠાના ઈડર રાજ્યમાં ચાલતી પ્રજાકીય મંડળની લડતથી વાકેફ હતા તેથી એ મણે પરિસ્થિતિને સાનુકૂળ બની તા. ૨૫-૧-૧૯૪૮ ના રોજ જાહેરનામું નં. ૬૧ બાર પાડીને જણાવ્યું હતું કે “માલપુર રામ, લોકશાહી ધોરણે રચાયેલા કેઇ એકમનું અંગ બને એમાં જ રાજયનું હિત છે તેથી એ અંગે પ્રજા જે નિર્ણય કરે તેમ અમે સહમત છીએ.”૮
એ જહેરનામામાં પ્રજામંડળની માગણી અનુસાર વચગાળાની જોગવાઈ તરીકે “વહીવટી સમિતિ”ની રચના અંગે પણ જાહેરાત કરવામાં આવી હતી. એ જાહેરાત પ્રમાણે, બે હજારની વસ્તીએ એક પ્રતિનિધિ ચૂંટ, ૨. ચૂંટણી પુનવય મતાધિકારના ધેરણે કરવી, ૩. કુલ ચૂંટાયેલા ૯ પ્રતિનિધિએની “વહીવટી સમિતિ” ટૂંકમાં અસ્તિત્વમાં આવશે, ૪. એના પ્રમુખ તરીકેની કામગીરી રાજયના દીવાન સંભાળશે, ૫ વહીવટી સમિતિ દીવાનના પ્રમુખ પદે કામગીરી કરશે અને બહુમતીને ઘેર વહીવટ ચલાવશે વગેરે બાબતે જાહેર કરવામાં આવી હતી. એ જાહેરનામામાં “વહીવટી સમિતિની મૂંટણી થાય એ દરમ્યાન વચગાળાની વ્યવસ્થા માટે તાત્કાલિક ધોરણે ૧૧ સભ્યોની “વહીવટી સમિતિની નિમણક જાહેર કરવામાં આવી હતી અને એ ૧૧ સભ્યોનાં નામે પણ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યાં હતાં, કે “માલપુર રાજ પ્રજમંડળ”ની આ પણ નોંધપાત્ર સિદ્ધિ હતી,
તા. ૧-૨-૧૯૪૮ થી એ “વહીવટી સમિતિ”એ માલપુર રાજ્યના વહીવટનું કાર્ય સંભાળી લીધું હત. એની પ્રથમ બેઠક તા. ૫-૨–૧૯૪૮ ના રોજ મળી હતી, એ બેઠકમાં હાજર રહીને ગંભીરસિંહજીએ સમિતિના વહીવટમાં દખલગીરી ન કરવાની ખાતરી આપી હતી, તો બીજી બાજ સમિતિના સભ્યોએ પણ સમિતિના સભ્યોમાં પ્રજાજનોને વિશ્વાસ ટકી રહે ત્યાંસુધી સમિતિમાં ચાલુ રહેવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી. સમિતિએ એના વહીવટ દરમ્યાન રાજયમાં પ્રચલિત અવાસ્તવિક ક૨, મીઠા પરની
છાત વરરે બાદ કર્યા હતાં. રાજાને રાજ્યની કુલ આવકના ૨૫% સાલિયાણા પેટ આપવા નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું. આમ સમિતિને વહીવટ વ્યવસ્થિત રીતે ચાલવા લાગે હત• તેથી માલપુર રાજ્યના પ્રજાજનેને પણ સંતોષ થયો હતો, પરંતુ રાજા અને એમના મળતિયાઓથી એ સહન થતું ન હતું તેથી એમણે સમિતિના વહીવટમાં અંતરાયે ઊભા કરવાના પ્રયત્નો શરૂ કર્યો. વહીવટી સમિતિએ તા. ૧૩-ર-૧૯૪૮ ને રોજ રાજ્યનું અંદાજપત્ર તૈયાર કરીને મંજૂરી માટે રાજા પાસે કહ્યું, પરંતુ તા. ૧૮-ર-૪૮ સુધી એ પાછું આવ્યું ન હતું તેથી સમેતિનું વહીવટી કામા પથિક
એપ્રિલ ૧૯૯૨

Page #15

સુશ્કેલ બન્યુ` હતુ`, તે। ખીજી બાજુ રાજ્યના દીવાને વહીવટી સમિતિને વિખેરી નાખવા જો પ્રયત્ન શરૂ કર્યાં હતા. એમણે ખેમાભાઈ માલભાઈ ખાંડ અને કઢવલાલ ખેમચંદ શાહી સમિતિ સભ્યપદેથી રાજીનામુ આપી દેવા દબાણ કર્યું હતું, પરંતુ એ અને સભ્યોએ જરા પશુ મચક આપ નહોતો. એ પછી રાજાના વિશ્વાસુ ગણાતા સમિતિના સભ્યો કાલિદાસ કહ્યાલાલ પટેલ, ભગવાનભા નાથાભાઈ પટેલ અને નાથાભાઈ જેસીંગભાઈ પટેલ પર રંગ વાપરીને એમની પાસેથી રાજીનામાં લખાવ લેવા ભારે દબાણે કર્યું હતું એમ છતાં એમણે પડ઼ે મચક્ર માપી નહોતી.૧૧ પરિણામે સમિતિન વિસર્જન અંગેના દીવાનના તમામ પ્રયને નિષ્ફળ ગય! હતા, છેવટે દોવાને વહીવટી સમિતિ નિયુ હતી તેથી પેાતાની સત્તા વાપરીને તા. ૨૦-૨-૧૯૪૮ : ૨ જ એનુ વિસર્જન કરી નાખ્યું હતુ'. ૧૧
માલપુર રાજયના મુંબઇ પ્રાંત સાથેના જોડાણ પૂવે માલપુરના રાજાએ વહીવટી સમિતિનું' વિસર્જ કર્યાની ગેરકાયદેસર જાહેરાત કરી તેથી ભાલપુર રાજ્ય પ્રામડળ'ના પ્રમુખે પ્રાદેશિક કમિશ્નરરાજકોટને રાજાએ ગેરકાયદેસર કરેલા કમિટીના વિસર્જનનાં હેરાતને પાછી ખેચી લે એ અંગે ઘટતુ કરવા વિન'તી કરી હતી અને માલપુર રાજ્યમાં સત્વરે સ્ટેટ ડિપાર્ટમેન્ટ વહીવટ સભાળી લે એ માટે વ્યવસ્થા કરવા પણ વિનંતી કરી હતી.૧૩
“માલપુર રાજ્ય પ્રજામ`ડળની એ પ્રત્તિને નિષ્ફળ બનાવવા માટે માલપુરના રાન્ન ગભીરસિહજી, પેાલીસ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ હિમર્દાસ જી તથા દીાને ઠાકરડા તથા ભાલાને ઉશ્કેરીતે માલપુરમ તેમાના શરૂ કરાવવા પ્રયત્ન કર્યાં. પરિણામે તા. ૧૭-૨-’૪૮ ની રાત્રે ગભીરપુરના નાગજીભાઈ પટેલની આગેવાની હેઠળ ઠાકરડા અને ભીલેતુ હું થરા એક ટાળુ માલપુર શહેરમાં ફર્યુ હતું તેથી માલપુરની પ્રજા કૅફડી ઉઠી હતી, પરંતુ સદ્ભાગ્યે કાઈ અનિચ્છનીય બનાવ બન્યો નડતો. વહીવટી સમિતિ'ના ઉપપ્રમુખ માંશુલાલ મહેતાએ બનાવતી ચર્ચા માટે રાજાની મુલાકાત માગી હતી, પરંતુ રાજાએ એને પ્રત્યુત્તર પણુ વળ્યા નડે તે છે12 સિાત્ર મહેતાએ નવેદન-પત્રિકા છપાવીને એ દ્વારા રાજા તરફથી પ્રજા-પીડનના કરવામાં આવતા નાતે ખેડી કાઢયા હતા, એમ છતાં એ પછી પણ રાજ્ય તરફથી '‘માલપુર રાજ્ય પ્રાખંડળ''ના કાર્યકરને ધાક-ધમકી આપવાનું કાર્ય ચાલુ જ રહ્યું હતું. ૧૪
•
યુ
માલપુર રાજ્ય તરફથી પ્રજાને થતી સતામણી અ ંગે કમિરનર તથા રાજકોટના પ્રાદેશિક કમિશ્નરનુ ધ્યાન દેયુ` હતુ` અને એ અંગે સત્વરે ઘટતુ કરવા વિનંતી કરી હતી. પરિણામે તા. ૭, ૮ મે, ૧૯૪૮ નાં રોજ નાનાભાઈ ચોકસીની ગેવાની હેઠળ નિભાયેલુ એક તપાસ કમિશન માલપુર હતુ. કમિશને રાજ્યનું રેકર્ડ તપાસ્યુ` હતુ` એનાથી મનને “માલપુર રાન્ય પ્રજા મંડળ''ની રિયાદ સાચી લાગી હતી તેથી મિશને રાજાને પ્રજામ`ડળની ફરિયાદો સત્વરે દૂર કરવા, માન્નપુર રાજ્યને મુંબઈ પ્રાંત સાથે જોડી દેવા તથા વચગાળાની વરથા સ્ટેટ ડિપાર્ટમેન્ટને સેંપવા જષ્ણુાવ્યું હતું. ગંભીરસિંહુજીએ તપાસ મિશનનાં એ સૂચને સ્વીકાર્યાં હતાં અને તપાસ કમિશનના અહેવાલ પર સહી કરી હતી.૧૫ પરિણામે “માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળ' અને ગભીરસિંહજી વચ્ચે કામચલાઉ ધારણે સમાધાન થયું હતું, પરંતુ એ સમાધાન દેખાવ પૂરતુ જ હતું, કારણ કે એ પછી પદ્મ માત્રપુર રાજ્યના દીવાન સત્તા પર ટકી રહેવા માટે એમના પાસા ફેંકતા જ રહ્યા હતા. દીવાને નાનાવાડા ગામે જઈને “રાજ દીવાન અને પોલીસ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ પ્રજાના હિતેચ્છુ છે તેથી એએ માલપુર રાજ્યમાં કાયમ સત્તા પર રહેવા જોઈએ' વગેરે પ્રકારનાં લખાણો પર લોકોની સહીએ' લઇને એ પત્ર ડેપ્યુ. કમિશનર-વડોદરાને મેકલી આપ્યા હતા તેથી પ્રજાએ દીવાનને માનસહિત માલપુર રાજ્ય છોડી
ર
એપ્રિલ/૧૯૯૨
પથિક

Page #16

જવા અથવા અપમાનિત થઈને ગાંસડા-પેટમાં ખાંધવાની ચીમકી આપી હતી ૧૬ આમ છેવટ સુધી રાજા દીવાન અને પોલીસ સુપરિન્ટેન્ડન્ટે સત્તા પર ચીટકી રહેવાના તમામ પ્રકના ચાલુ રાખ્યા હતા, પરંતુ એમાં એ કામયાબ નીવડયા નહોતા. આ સમય દરમ્યાન, સાબરકંડાનુ ં વસ્તી અને વિસ્તારની દૃષ્ટિએ સૌથી મોટુ અને પ્રથમ વર્ગનું સ્થાન ધાર મુંબઈ પ્રાંત સાથે જોડાઈ ગયુ` હતુ`. તેથી માલપુર રાજ્ય ભારે પણુ અન્ય કાઈ વિકલ્પ બાકી રહ્યો નહાતા. પરિણામે તા. ૧૦-૬-૧૯૪૮ ના રાજ માલપુર સ`સ્થાન પણ મુખઈ પ્રાંત સાથે જોડાઈ ગયું હતું.૧૭ પ્રજામંડળ''ની આ પરમ સિદ્ધિ હતી.
ટૂંકમાં, તા. ૧૩-૩-૧૯૪૬ ના રાજ અસ્તિત્વમાં આવેલુ માલપુર રાજય પ્રામ'ફળ'' ૨ વર્ષ, ૨ ાસ તે ૧૭ દિવસ સુધી માલપુર રાજયના રાજા દીવાન અને પેાલીસ સુપરિન્ટેન્ડન્ટ તથા રાખતા મળતિયાઓ સામે મક્કમતાપૂર્વક ઝઝૂમીને માલપુરની પ્રજાને પ્રજાકીય શાસન અપાવવામાં સફળ રહ્યું હતું. ઠે. ઇતિહાસ વિભાગ, સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી, રાજકાર--૩૬૦૦૦૫
પાદટીય
૧ ચિંતેંદ્ર કનૈયાલાલ દેસાઈ (પ્રકાશક), દેશી રાજ્યો, ગોપીપુરા, સુરત, પૃ. ૨
૨ રાજગાર એસ. ખી (સ'પાદક), ગૅઝેટિયર ઑફ ઇન્ડિયા, ગુજરાત સ્ટેટ, સરકાંઠા ડિસ્ટ્રિકટ, અમદાવાદ, ૧૯૭૪ પૃ. ૧૫૫
૩ ખાનબહાદુર રામરાજ સેારામજી માસ્ટર, મહીકા રેકટરી, પૃ. ૧; રાર્કેટ, ૧૯૨૨, પૃ. ૧૧૬ ૪ પાનેધિ. ૨ પ્રમાણે પૃ. ૧ ૫ પાદને ધ ૩ પ્રમાણે (પીએચ.ડી પદવી માટે
૬ ડૅ. મહેશચંદ્ર પંડ્યા, ભારતીય સ્વાતંત્ર્યસગ્રામમાં સાબરકાંઠાનું પ્રદાન ગુજરાત વિદ્યાપીઠે માન્ય કરેલા શોધપ્રબંધ અપ્રગટ), ગુજરાત ત્રિદ્યાપીઠ, અમદાવાદ, પૃ. ૩૨૬ ૬-અ જેઠાલાલ વસતારામ ગેર(માલપુર)ની મુલાકાત ૭ ભાલપુર કામ ડાર્ન ફાઈલ, પૃ. ૮ સરકયુલરની ફાઈલ, ડાર્ટી આફ ધી મહારાઓલજી, ૧, ૧૯૪૮, તા. ૨૫-૧-૧૯૪૮ તે આધારે (૧) સજ્જનસંહ ઠાકાર (ગદ) (૩) જેઠાલાલ વસતારામ ગેર(ઉત્તર) (૫) કાલિદાસ કેહ્વારાન પટેલ (માલપુર) (૭) તાથા જેસંગ પટેલ (નાનાવાડા) (૯) કેશવલાલ ખેમદ શાહ (સાતરા) (૧૧) નામ જાહેરનામાની નકલમાં છપાયું નથી.
(૨) મઝુિલાલ શિવલાલ શેઠ (માલપુર) (૪) ચ'દુલાલ વિન્નાલ શા (સાતરા) (૬) ભગવાન નાથા પટેલ (જેસ ગપુર) (૮) કાલિદાસ ધરમદાસ પટેલ (ઉભરાણુ) (૧૦) ખેમા રૂપાલ ખાંટ (નાથાવાસ)
૧૦ પ્રાદેશિક કશ્મિર રાજકોટ તે માલપુર પ્રજામ`ડળની ફાઇલ, પૃ. ૧ ૧૨ ડેપ્યુ. પ્રાદેશિક કમિશ્નર-વડાદરાને માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળના તા. રાજય પ્રજામ'ડળની ફાઈલ, પૃ. ૧
૧૧ ભજન, પૃ. ૮ ૨૮-૨-૧૯૪૮ ! પત્ર, ૧૩ એજન ૧ ૯
૧૪ માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળના મુંબઈમાં તા ૧૫-૩-૧૯૪૮ ના રાજ થયેલા નિવેદનને આધારે, માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળ, ાઈલ, પૃ. ૧૫
૧૫ ચીનગારી” માલપુર રાજ્ય પ્રજામડળને મદદ કરવા મુંબઈમાં શામળદાસ પાનાચંદ શાહના પ્રયત્નથી ચાલતુ' મુખપત્ર, તંત્રી રમણુલાલ ચુનીલાલ, ધૂંવાડ, ૧૯૪૯, પૃ. ૧-૨ ૧૬ એજન પૂર
૧૭ દાંધ ૬ પ્રમાણે, પૃ. ૩૩૧
પથિક
એપ્રિલ/૧૯૯૨
૧૩
૮ હજૂર આફિસ-માલપુરની જાહેરનામા તથા માલપુર સ્ટેટ તરફથી બહાર પાડેલું જા. નં. હું એજન. વહીવટી સમિતિના સભ્યાનાં નામ

Page #17

ઊમતાની ઐતિહાસિક રૂપરેખા
ઠે. ૨. ના. મહેતા વિસનગર તાલુકાનું પિતાનું નામ સાર્થક કરતું ગામ શમતા રૂપેણ નદીના ઉત્તર કિનારા પરનું પૂર્વ પશ્ચિમ નદીને મળતાં પાણી વહેળા ની વચ્ચે વસેલું નાનું ગામ છે. એની હાલની રચના જોતાં એન કેદ્ર રાજ મટી હોવાનું લાગે છે. આ હાલની પરિસ્થિતિ વિકસી એ પહેલાં એનું કેંદ્ર બીજુ હોવાનું અનુમાન ત્યાંની ! મારશાળા અને ખંભલાઈ કે મલાઈન ટીંબામાંથી મળેલા ક્ષત્રપ દામસેનના સિક્કા પરથી થાય છે તેથી એના પરથી ગામના વિકાસનાં પરાવસ્તુ વિદ્યાની નજરે બે કદ્રો દેખાય છે.
એનું પ્રથમ કેંદ્ર ક્ષત્ર યુગમાં કે ત્યાર પછી થોડા વખતમાં વિકસ્યું લાગે છે. એના આ વખતના અવશેષોમાં માત્ર સિક્કાએ રહ્યા છે અને એની વધુ વિગત મળતી નથી, પરંતુ એ યુગ પછી વિકસેલા પુરાવસ્તુના ટીંબાઓમાં તંબડિવાટીંબે ગણાય, તેથી ઊમતા એ ક્ષત્રપાલીન અને ત્યારબાદ ઘણે વખત ખાંભલાઈના ટીંબા, તૂબડિયાના ટીંબા અને ટેબવાળાના માઢના વિસ્તારમાં મર્યાદિત વસ્તીવાળું અને એની આજુબાજુમાં દેવસ્થાનેવાળું ગામ હતું એને અનુભવ અવારનવાર આ વિસ્તારમાંથી મળતા પુરાવસ્તુના અવશેષોથી મળે છે.
મા પુરાવસ્તુઓની મદદથી ઉમતા ગામમાં જૈન વસ્તી હવાના એંધાણ રાજગઢીના ટીંબામાંથી મળે છે. આ ભમતીવાળા દેરાસરને પ્રકાર જોતાં એ બાવન જિનાલય હેવાના અનુમાનને પુષ્ટ કરે છે તેથી આ દેરાસર બંધાયું ત્યારે ગામના કેંદ્રમાં હોવાને સંભવ લાગતું નથી. સામાન્યતઃ જિન પર પરામાં બાવન જિનાલયની રચના ગામને સીમાડે કે ભાગેળે થતી હોય છે તેથી ઉમતા ગામની આશરે અગિયારભી સદીની વિચારણા કરતાં એ રાજગઢી ટેબાવાળામાં બડિયાટીંબા અને ખાંભલાઈટીંબાના વિભાગમાં વિકસેલું હેવાનું લાગે છે.
ઊમતામાં આ ગામનાં મંદ્રોમાં ફેરફાર થઈને, રાજગઢીને વિસ્તાર ધર્મ સ્થાન મટીને રાજગઢીને રાજકારોબારના ક્ષેત્રમાં કેવી રીતે પલટા એની રસપ્રદ વિગતે એ ટેકરાએ સાચવી છે.
આ વિગતેની રૂપરેખા ઊમતા ગ્રામપંચાયતે કરેલા ખેદકામના ખાડાના અવલોકનથી સપષ્ટ થાય છે. અહી પશ્ચિમ તરફની બજાર વિસ્તાર વધારવા માટે રાજગઢીના ટીંબી બાજુ સાફ કરી એનાથી જે વિગતે મળી છે તે તપાસવાથી અહીંની પરિસ્થિતિ સમજાય છે.
રાજગીના ટીંબા નચેના દિગંબર દેરાસરની ભમતીની નીચેની ખારા પથ્થરની જગતી, એની પર પીઠ અને મંડેવરથી છાઘ સુધીના ભાગે અદ્યાપિ મળતા જૂના અવશે છે. એની એની ખરશિલા જોતાં મંદિર બંધાયું ત્યારની જમીન આજના રસ્તાની સપાટીએ હોવાનું અંદાજી શકાય.
આ દેરાસર આશરે ચૌદમી સદી સુધી ટકયું હતું અને ત્યારબાદ આ જગ્યાને ઉપયોગ બદલા, ચારે બાજ ભમતીને લીધે સારું રક્ષણ આપી શકે એવા આ સ્થાનને ચૌદમી સદી પછી અાવેલા નવા રજકર્તાઓએ કેટલીક તોડફેડ કરીને નાના દુગર કે કિલ્લાનું સ્વરૂપ આપ્યું, મંદિરને ભાગોમાં તોડફોડ કરી અને એની ઉપર એમાણે જે કલાની ભીત તૈયાર કરી તેના બૂર જો સપષ્ટ દેખાય છે. એ બૂરજને
* તા. ૧૬ થી ૧૮ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૯૧ દરમ્યાન આણંદ આ કોલેજ ખાતે યોજાયેલા ગુજરાત ઈતિહાસ પરિષદના ૧૬ મા અધિવેશનમાં વંચાયેલે નિબં ૧૪
પથિક
એપ્રિલ/૧૯૯૨

Page #18

પાયે મૂળ દેરાસરના ઉપરના ભાગમાં બાંધે છે, પરંતુ દેશંસરની બહાર ભીંતનું ચણતર કરીને દેરાસર ન દેખાય એવો પ્રબંધ કર્યો છે.
ગુજરાતમાં ચૌદમી સદીના પ્રથમ દાયકામાં વાઘેલા સત્તાને અંત આવ્યો અને દિલ્હીની ખલજી સત્તા દઢ થઈ. ત્યારબાદ આશરે સે વર્ષ દિલ્હીની સત્તા આ વિભાગમાં રહી. એ પછી ગુજરાતના સુલતાનની સત્તા આ વિસ્તારમાં હતા. આ વર્ષો દરમ્યાન ઈડરની સત્તા વિસનગર સુધી હતી તેથી મા સરહદી વિસ્તારમાં રક્ષણાત્મક પગલાં જરૂરી હોઈને ઊમતાની ગઢી બાંધવામાં આવી આવી અને આવી ગઢીએ અમદાવાદની ઉત્તરે કાલી કોડ સાદરા આદિ વિસ્તારથી મતા અને વડનગર સુધી વિસ્તરતી દેખાય છે. એ સમગ્ર પરિસ્થિતિમાં ઊતાની આ ગઢી તૈયાર થઈ. એ કોણે બંધાવી એ બાબત પુરાવાને અભાવે નિજ કર મુશ્કેલ છે.
આમ મતાનું ધર્મસ્થાન રાજ્યવહીવટનું કેદ્ર બન્યું', આ કંદ્રમાં કરકારો થતા રહ્યા છે, એમાં સત્તરમી સદીમાં મહત્વના ફેરફારો નોંધાયા છે. એ વખતે જના દર્શને વિસ્તાર વધ, રવા માટે એની ભીંતની બહાર બીજી ભીત ચણું લઈને એની પર ચૂનાનું સ્તર લગાવ્યું છે. આ સત્તરમી સદીની કીમતાના કિલ્લાની મજબૂતી પ્રયાસ તત્કાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિને આભારી છે એને ચર્ચા જરૂરી છે.
જેમ ચૌદમી-પંદરમી સદીમાં ઊમતાને વિસ્તાર હતિ તેમ સત્તરમી સદીના ઉત્તરાર્ધની સ્થિતિ પણ કંઈક ડ માળ હતી, મેવાડ અને બાબુરી પાદશાહ ઔરંગઝેમના સંબ કથળેલા હતા. મેવાડ તરફથી આવી સ્થિતિમાં કંઈક સરહદી ગરબડ થાય તે એ માટેના બંબસ્ત માટે સત્તરમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં મતાની કિલ્લેબંધી દઢ થઈ ને તત્કાલીન પદ્ધતિ અનુસાર ત્યાં ચૂનાની ફર્શ બધી પણ તૈયાર થઈ. આ રાજકીય પરિસ્થિતિ પછી અઢારમી સદીમાં માતા મરાઠી સત્તા બીચે આવ્યું.
થોડાં વર્ષ આ સત્તાની પાયગા અને સ્થાનિક અધિકારીઓએ અહીંથી શાસન કર્યું, પરંતુ ઓગણીસમી સદીમાં રાજસત્તા પલટાતાં અહીંના સ્થાનને ઉપગ વહી ગમે તેબી ન શૈક્ષણિક ઉપયોગ શરૂ થઈને અહીંની પ્રાથમિક શાળા નરીકે આ સ્થાન વપરાયું, હવે એ ઉપયોગ બંધ થતાં આ સ્થળ ઉજજડ પડયું છે.
રાજગઢી તરીકે ઊમતાના જૈન દેરાસર ઉધ્યોગ શરૂ થયે તેથી ઊમતાનું કદ્ર બદલાયું. આ કકની આજુબાજુ ઊનતાને વિકાસ આજ સ્થળ-નામે, અસ્તિત્વ ધરાવતાં મકાને, મઝાર આદિથી સ્પષ્ટ થાય છે એની કેટલીક ચર્ચાએ અત્રે રજુ કરી છે.
રાજગઢીથી ઈશાન ખૂણામાં ગેસનશાપીર કરે જેવાં સ્થળા, ઉમતાને ચૌદ મી સદી થી અઢારમી સદીમાં રહેલી રાજસત્તા અને તત્કાલીન વસતીનાં સ્થળો મવાડની દિશામાં સૂચક રીતે ઢાલ બનીને ઊભા છે. આ વિસ્તાર “કસબા'ને નામે ઓળખાય છે. અહીં મજિદ છેઆ વિરતાર મતાના પુરાવતના અવશેષોનો નજીક હોઈ એ નવી વસ્તી સૂચવે છે આ વસ્તીની પાસે હજીરાને માઢ, નાયકાતી મેથી ફળી અને ગંધ્રપ શેરી વિસ્તાર છે. નાયક અને ગંધ ભેજકે પોતાની પરંપરા એ પાછતથી અર્થાત આશરે ચૌદમી સદીથી દર્શાવે છે, એ પરંપરાના લેકેની વસ્તી કસબા પાસે ચૌદમી સદી પહેલાં વિકસી હેવાનાં કોઈ એંધાણ મળે એમ લાગતું નથી. કુંભારવાસ પાસે આ વસ્તી અટકે છે.
આ રાજગઢીની પશ્ચિમમાં તપાસતા કંસાનો માઢ, કેટવાળી ખડકી, મોટો મઢ વગેરે વિસ્તારની પાસે બળે માઢ આ ૬ વસ્તીની પાછળ કાળુ મંગારામ માઢ, ગામીને માઢ, ઘાંચીને માઢ અને મોટું મંદિર, ગે વિંદચક જેવા વિર મરો અહી ની હિંદુવસ્તીના સૂચક છે. એની સાથે બ્રહ્મચકલું, પથિક
એપ્રિલ ૧૯૯૨

Page #19

બારોટોટા માઢ અને બ્રહ્મપુરીને ટીમે દક્ષિદિશાની વસ્તી ખતાવે છે. એની બહાર રબારીવાસ મારવાસ અને ચમારવાસ છે.
રાજગઢીની પશ્ચિમે ઊમતાનુ ચૌરાબજાર છે. એ વેપારી કેંદ્ર ઢાઇ અહીના ચાલતા વેપારનુ સૂચન કરે છે અને એના બીજા છેડા પર ગામના ચોરો ઊમતાની હાલની ગ્રામપ’ચાયતનું વહીવટી કેંદ્ર છે, ગામના વહીવટમાં થયેલા ફેરફારનું આ કેંદ્ર સૂચન કરે છે. એની પાસે દિર અને છેલ્લા માઢ વાયષ્યમાં છે, જયારે ચૌરાજાર પાસે મેાતી ભગવાનના માઢ પાસેથી નાગજીની લી બડીના ચેક્રમાંથી મેઢલા તરફ જવાય છે. મેઢા' શવિશેષ ચર્ચા માગી લે છે. એના સામાન્ય અર્થ મે લેકાનો વાસ' થાય, પણ એને માટે વધુ તપાસ જરૂરી છે. અહીથી માતૃકાનાં શિલ્પા ભર્યા હતાં. આ વાસની દક્ષિણે ઘરથાળે અને ઘાસ ભરતાના વાડા, પાણીના વહેળા, મગેલું તળાવ આ તરફ્ની ગામની હ્રદ દર્શાવે છે.
૨, એગણીસમો સદી
૪. વીસમી સદી
ગામના વિકાસમાં વિસનગરથી અંબાજી તરફ જતાં માગે સારા ફેરફાર કર્યાં છે. આ રસ્તાને લીધે અહીં અસ.ટી. સ્ટૅન્ડ થયેલ છે અને નવા વિકાસ થાય છે. અહીં નવી શાળાએ વિકસે છે અને જૂની શાળા પણ મા રસ્તાની નજીક છે. રસ્તા પર ગામનું માટુ' તળાવ છે તે કૃલિ” તળાવ માટીની પાળથી બાંધ્યુ છે અને ગરનાળામાં ગામમાંથી જૂના પથ્થરના થાંભલા લાવીને ગેઠવ્યા છે, આમ સમગ્ર નજરે વિચાર કરતાં ઊમતાના વિકાસના તબક્કા નીચે પ્રમાણે ગણાવાય ૧. ક્ષત્રપસમયથી આશરે ચૌદમી સદી
આ
એમલાઈ ટી., તૂ યિા ટી'ખા અને જનદેરાસરવાળા ભાગ
૨. ચૌદમી સદીથી સત્તરમી-અઢારમી સદી
રાજગઢી, કસમ, ગધપફળિયુ, મસ્જિદ, કલ્ચસ્તાન, ચાંદશાપીર, ગામની અન્ય વસ્તી, બજાર વગેરે
રાજગઢી પર કુમારશાળો
ચારાની જગ્યા, શાળાઓ અને પૂર્વમાં વિસનગર-અબાજી મા તરફ વિકાસ
ઉપસંહાર : આમ ઊમતા ગામે એની લગભગ ક્ષત્રપનુંગથી કારકિર્દી રારૂ કરીને આજ દિન સુધીમાં તેના પતિની સાંખી ગાથાના ષવશેષે! સાચવ્યા છે. એમાં ઊમતા એ પેાતાનું નામ સાચવત ‘નાના ગામ’મેન વિઠામ વ્યા છે. મુખ્યત્વે ખેતી પર નિર્ભીર ગામની ખેતીપ્રધાન વસ્તી ગામના દક્ષિણ પશ્ચિમ અને પૂર્વ તરફના ભાગમાં વધુ પ્રમાણમાં છે. એમાં પણ દક્ષિણ તથા પશ્ચિમમાં બ્રાહ્મણે એમની મહ્મપુરીથી એવળખાતા વિસ્તારમાં અને ઢાકાર તથા રબારીઓ નદીના કાંઠા વિસ્તારમાં રહેતા માલૂમ પડે છે. આમાં એમને વ્યવસાય પણ કઈક શે કારણભૂત ગણાય. પવિત્રતા અને સ્નાનાદિના આગ્રહવાળ બ્રાહ્મણે, ગાય પાળનાર રખારીનાં ગાયાનાં ચરણામાં જવાની સગવડ તથા એમની નજીકના ચંકારાનાં નિવાસસ્થાને ધધાપરત્વે ગાઢવામાં લાગે છે.
ગામનું શવાલય આ વિસ્તારમાં, પણ બીજા દેવસ્થાના ગામના કેંદ્રમાં રહેલી વસ્તીતા ઉપાસનાનાં કેંદ્રો છે. એમાં કુ છુતાયનું દેરાસર મૂળ િદગંબર દેમની પાસે છે, પશુ આજે આ ધર્મસ્થાપત્ય ઉપાસક્રમની સંખ્યા ઘટી ગઈ છે.
ગામનાં રાજઢીની નજીક આવેલાં કસમા, મુસલમાન દરગાઢા, મસ્જતાની સાથે નાયકા અને ગધર્મના નિવાસ રાજ્યકર્તાઓની આવશ્યક તેમજ આરામ વખતની સ`ગીતાદિ પ્રવૃત્તિને પાક
૧૬
એપ્રિલ/૧૯૯૨
પથિક

Page #20

સ્થાને દેખાય છે એ સૂચક હકીક્ત છે, કારણ કે નાય અને ભવાઈના વેશ ભજવનારના આશ્રય દાતાઓ પટેલે એમની પુત્રીને રક્ષણ માટે મૂળ ઔદીચ્ય બ્રાહ્મણેએ પ્રયત્ન કર્યો અને પોતાની જ્ઞાતિના ઢિચુસ્તોને કપ વહોરી લીધું હતું. આ પરિસ્થિતિમાં એમને વાસ ઘણાં સ્થળોએ પટેલની બજ હોય છે એ નોંધવાની જરૂર છે. માતાની ઉપાડનાની ભીતરમાં નાયકનું મહત્વનું પ્રદાન રહ્યું છે એ સામાન્ય પરિસ્થિતિ હેવાથી ઊમતાની પરિસ્થિતિ કંઈક જુદી છે, એનું અર્થધટન રાજ્યાશ્રય હેવાનું લાગે છે.
ચમી સદીમાં ઘણી વ્યવસાયી પ્રત્તિને કેટલેક રાજ્યાશ્રય તૂટયો હતો ત્યારે એમને પ્રજા યથાશક્તિ મળે છે તેથી એમની કલા જીવંત રહી હતી. આ પ્રજાશ્રય મેળવવા રાજાનને સ્વીકાર નહિ કરવાના વિધાને પણ સમકાલીન પૌરાણિક લખાણેમાં દેખાય છે. જે પલટાયેલી પરિસ્થિતિ દર્શાવે છે તેમાં મોટે ભાગે રાજ્યાશ્રય પર આધાર રાખવાને બદલે પ્રજાશ્રય પર આધાર રાખવાની પ્રક્રિયા બળવાન બની હતી એની નોંધ જરૂરી છે.
સમગ્ર ગામનું વેપારી કેદ્ર પણ રાજ મેઢાની પાસે હોઈ અહી’ની ખેતી પ્રધાન પ્રવૃત્તિની સાથે રાજકીય અને વેપારી પ્રતિએ સંકળાઈને અત્યારની વિચારણા માટે કેયડે જ કરે છે.
આપણે ત્યાં આજકાલ નગર,ગામ, એના ભેદે અને વધતી જતી નાગરિક પ્રવૃત્તિઓ તરફ ઈતિહાસલેખકનું લક્ષ એ ચાયું છે. એમાં વસ્તીને આધારે અને ધ ધાને આધારે આપણા વસવાટનું વર્ગીકરણ કરતા દેખાય છે. એમનાં વેચારિક વગીકરણ કેટલાક અધ્યયન માટે યથાસ્થાને દેખાય છે, પરંતુ વયવહારમાં એના અનેક ભેદ-પ્રભેદી જોવામાં આવે છે. એમાં માટી અને મિશ્ર વસ્તીવાળા આપણાં ગામમાં ‘નગર” ગણાય એવા તરવે છે. ઉમતા ગઢીવાળું ગામ છે. આજકાલ ઈતિહાસની ચર્ચામાં વપરાતે “અર્બન’ શબ્દ' મૂળ ગઢ કે ગઢાવાળું સ્થાન અ અર્થ સૂચવે છે. એ વ્યાખ્યા પ્રમાણે મતા નગર ગણાય. અહી ના વહીવટ પ્રવૃત્તિઓ, શાળાકીય પ્રવૃત્તિઓ, નાયના ગતિએ આ વિચારને પુષ્ટ કરે છે. અહીંનાં પશુપાલન અને કૃષડગ ખાજની વ્યાખ્યાને બાધક નીવડે છે તેથી ઊમતાને આજની વ્યાખ્યાનાં નગર' તરીકે ગત વરાધી વિચારસરણીથી આપણી વ્યવસ્થા સમજવા પ્રયત્ન કરનાર આપણા ઈતિહાસવિદે, અને સાજા વધાવસાર માટે વ્યાખ્યાના પ્રશ્નો માં થાય છે, જે આપણી પરંપરા માંથી આપણું વ્યવસ્થા મજવાનો પ્રયત્ન થાય તે એવા પ્રશ્નોનું પ્રમાણ ઘટે,
ભાર લીવ વસવાટતાં વારંવ નામે મા કેટલાક લે કાના વસવાટને પહકીય અને બીજા વસવાટને ઘરની કે કુટુંબની એ ખ્યા પ્રમાણે, તો તે દરેએ રાજાને શા ખાનગર તથા રૂસ્તાઓની સંખ્યાનુસાર નામે આ પવાને પ્રવાસ થાય છે. અમા નારા એ પ્રમાણમાં મોટા અને સ્થિર હોય છે, એવી વિવિધ વિચારવાની સાથે દુમ “ક મુખઆદિ વિશિષ્ટ સૂચવતાં નામે છે.
આ સમગ્ર ક્ષેત્ર પર નજરું કરતા આ પણ ત્યાં માત્ર બતાપ્રવાન અને બિનખેતીપ્રધાન જેવાં ધામા. વગીકરાની લોટન અને ખાસ કરીને ૨ને તથા કાર્યક્રમ નં વર્ષ પછી વિક્સેલી પદ્ધતિ અનસરવાને બદલે ભારતીય જનપદના મિશ્ર વસાયની દેવી બેન અયન કરવાથી આપણી પરિસ્થિતિ વધુ સારી રીતે સમજાય છે અને ગામનાં પલટાતા સ્વરૂપને ખ્યાલ મળે છે.
એ નજરે ઊમતાને નાના ગામ તરીકે પોતાની કારકિર્દી શરૂ કરીને એની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિમાં પલટાતી રાજકીય સીમાઓને લીધે એનું દુર્ગનું સ્થાન પ્રાપ્ત કરનાર દીર્ધાયુ વસવાટ છે. એમાં ખેતી પશુપાલન તથા અન્ય વ્યવસાય અને શિક્ષણ જેવા મિત્ર ઉઘોગોથી એને અતીતને વારસે સમૂહ છે. એવી પરિસ્થિતિ નજરે પડે છે તેથી એ ગામ અર્થાત સામૂહિક વસવાટનું સારું દષ્ટાંત પૂરું પાડે છે,
એપ્રિલ/૧૯૯૨

Page #21

પરંતુ આ પ્રતિમા વડનગર કે વિસનગરના જેવી એની વસ્તી મેટી નથી તેથી માત્ર વસ્તી અને સંખ્યાની નજરે એ નાની સમૃદ્ધ વસાહત છે એનું અર્થઘટન કરતાં એની આધુનિક પરિસ્થિતિમાં ગામની ખેતીપ્રધાન ખાતેદારે વસ્તી અને સાથેના પશુપાલક, ખેતમજૂરો અને અન્ય વ્યસાયની નજરે જોતાં ગામના સ્થાનિક બજારના કેંદ્રની આજુબાજુનાં માઢ ખેતીના ધંધા સાથે સંકળાયેલા લોકેના છે. એની આજુબાજુ હમણે બારેટ કસબાતીએ નાયકા રબારી હરિજન આદિના વસવાટ છે. નાનાં ગામનું આ લક્ષણ સૂચક રીતે નાના રાજકીય અને વેપારી કેંદ્રમાં પ્રવર્તતો એક પરિસ્થિતિ દર્શાવે છે તેથી ગામ નગર દિન મિશ્ર લક્ષણે દશાવતી મા વસાહત છે. • આભાર દર્શનઃ આ લેખ તૈયાર કરવા માટે વિસનગરથી ઊમતાને વિસનગર તાનસત્ર વખત ગુજરાત કૃતિહાસ પરિષદને પ્રવાસ, ત્યાંના શિક્ષક રામચંદ્ર પટેલને ઉત્સાહ અને એમણે આપેલી અનેક માહિતી તથા ગુજરાત રાજ્ય પુરાતત્વખાતા તરફથી મતાની મુલાકાત માટેની સગવડે બદલી ગુજરાત રાજયના પુરાતત્વખાતાના નિયામક શ્રી મુકુંદ રાવળ અને અન્ય કાર્ષકતઓને તેમજ નાયકે બાબત મહત્વની ચર્ચા અને માર્ગદર્શન માટે શ્રી હરગોવિંદ ચંદુલાલ નાયક જણ છું. છે. ગુજરાત વિદ્યાપીઠ, આશ્રમ રોડ, અમદાવાદ-૩૮૧૪
શુછી સહ ગુજરાત રાજયની ૨૮૮ નાગરિક સહકારી બેન્કમાં બેનની મુખ્ય ઓફિસ તેમજ ૧૯ શાખાઓ મારફત બેન્કિંગ સેવાઓ દ્વારા વર્ષો થયાં ગૌરવવંતું પ્રથમ સ્થાન ધરાવતી આપની જ બને રાજકોટ નાગરિક સહકારી બેન્ક, લિ.
(શેડયૂલ-ઓપરેટિવ બેન્ક) રજિ. ઑફિસ : નાગરિક ભવન નં. ૧, ઢેબરભાઈ રોડ,
પિટ બેકસ નં. ૨૫૩, રાજકોટ-૩૬૦ ૦૦૧ ગામ: નાગરિક બેન્ક ફોનઃ ૩૩૯૧-૮ (પીબીએસ)
થાપણું : રૂ. ૧ અબજ ૫૬ કરોડ ધિરાણ રૂ. ૧ અબજ ૩૧ કરોડ
જિતુભાઈ શાહ વાઈસ ચેરમેન
લલિતભાઈ મહેતા માનદ મેનેજિંગ ડિરેકટર
એપ્રિલ/૧૯૯૨
લાલજીભાઈ રાજદેવ
ચેરમેન
પથિક

Page #22

ગણેશની ધાતુ-પ્રતિમાઓ [, જે. વિદ્યાભવનના મ્યુઝિયમના સંગ્રહમાં છે. વિભૂતિબહેન વિ. ભ છે
આ સંગ્રહમાં ગણેશની પાંચ ધાતુ-પ્રતિમાઓ સંગૃહીત છે, જે પિરાજી સાક્ષીએ સંસ્થાને ૧૯૭૬-૭૭ માં ભેટ આપેલી છે. આ બધી જ મૂતિઓ પરિકરસંહિતા અને સિંહાસનાધિષ્ઠિત છે. ગણેશની જે વિશિષ્ટતાઓ હોય તે બધી આ મૂર્તિઓમાં મળે છે, જેમકે સૂઢ મેદ લંબોદર વગેર; જે એમની સંઢના વળાંકમાં, પરિકરના સુશોભનમાં અને સિંહાસનમાં વિવિધતા અને કદ-આકારમાં રેરા નજરે પડે છે. આ બધી એકસરખી બિબાંઢાળ પ્રકારની ગણેશની પ્રતિમાઓ હોવા છતાં એ સ્વતંત્ર અને ઘરદેરાસરની સેવ્ય પ્રતિમાઓ લાગે છે. આ ધાતુની પ્રતિમાઓ એનાં શરીરના બાંધા તેમ આકૃતિઓનાં સામાન્ય લક્ષણે પરથી છે. શ્રી શિવરામ મૂર્તિ એ ૧૫-૧૬ મી સદીની હોવાનું જણાવ્યું છે. આ સંદર્ભમાં પ્રાચૌલ(ઈ. સ. ૧૦૦૦ આશરે)ના સમયની ૪૨ સે. મી. ઊંચી ચાર હાથવાળી ગણેશની ભી ધાતુ-પ્રતિમાને યાદ કરી શકાય. એમાં એમની સૂંઢ સીધી છે, પરંતુ છેલ્લે જમણી બજુએ વાળેલી સૂંઢમાં મોદક ધારણ કરે છે, જેમણે આગલે હાથ મ ત પકડીને અય મુદ્રામાં છે, પાછલે જમણે હાથ પર ધારણ કરે છે, ડાબા પાછલા હાથમાં પાશ કે સપ અને આગલા ડાબા હાથમાં મેદક () છે.
સામાન્ય રીતે પ્રત્યેક શિવ મંદિરના ગર્ભગૃહમાં પેસતાં જ દર્શનાથીના જમણા હાથે ગણેશ અને ડાબા હાથે હનુમાનની પ્રતિભા પરિકર-દેવ તરીકે પૂજાતી જોવામાં આવે છે. કેટલીક વાર એમના વતંત્ર મંદિરો પણ મળે છે. ગણેશનાં સ્વતંત્ર મદિરા મહારાષ્ટ્રમાં છે, અને ત્યાં સ્વતંત્ર મૂર્તિઓ વધુ પ્રમાણમાં પૂજાતી જોવામાં આવે છે. ઉજજૈનમાંની બડા ગણેશ'ની પ્રતિમા અત્યંત ભવ્ય અને પ્રસિદ્ધ છે. અમદાવાદના અસારવામાં આવેલી દશભુજ ગણેશની પ્રતિમા અત્યંત વિલક્ષણ પ્રાચીન સુંદર અલંકૃત પ્રસિદ્ધ છે. છે. જે. પી. અમીને શિવ પરિવારના પરિચયમાં ગણપતિને સમાવેશ કરીને એની વિવિધ મૂર્તિઓનું વર્ણન આપણને સુલભ કરી આપ્યું છેગણપતિના વિનેશ્વર તરીકેની ઉત્પત્તિ અને મુખ્ય કાર્ય વગેરેની વિવિધ કથા લિંગપુરાણ શિવપુરાણ શ્વેતક૯૫ વરાહપુરાણ મત્સ્યપુરાણ સ્કંદપુરાણ સંપ્રદાગમ અને ઐતરેય બ્રાહ્મણ(૨૧)માં આવે છે. બ્રહ્માબ્રહ્મણપતિ (બૃહસ્પતિ) એને જ ગર્ણ પતિ કહ્યા છે. મહાભારતમાં ગણેશજી વ્યાસજીના લહિયા થયા છે. બ્રહ્મવૈવર્તપુરાણમાં કૃષ્ણ જ ગણપતિ. ઐરાવત હાથીનું મસ્તક કૃષ્ણ-બાળકના માથાની જગ્યાએ (માથા પર) લાગી ગયું. “વામન પુરાણ'માં વિનાયક નાયક વિનાના તેથી 'વિનાયક' એવી સમજતી આપી છે, વગેરે આ રીતે વિવિધ નામે અને કથા પ્રવર્તે છે. આ જ વિદ્વાને ગણપતિના વિવિઘ સ્વરૂપ અને લક્ષણેની વિસ્તૃત ચર્ચા કરેલી છે.
ગજાનન ગણપતિનાં વિવિધ નામ આપીને એના પૌરાણિક સંદર્ભ સાથે નામના અર્થો અને ગણપતિની ઉત્પત્તિની કથાઓ લિંગપુરાણ શિવપુરાણ અને અન્ય પુરાણેને આધાર સ્વ. શ્રી રસિકભાઇ ત્રિપાઠીએ રસપ્રદ રીતે રજૂ કરેલી છે.
છે. હસમુખભાઈ સાંકળિયાએ છે. નારાયણના મતનો ઉલ્લેખ કરતાં જણાવ્યું છે કે ગ્રીના એક સિક્કા પર ગણેશની મૂર્તિ અંકિત કરવા પ્રયત્ન થયો છે. છે. એ. કે. નારાયણે ડેમેટ્રિઅસ(ગ્રીક રાજા)ના તાંબાના સિક્કાની બે બાજુ પર હાથી અથવા હસ્તિમસ્તક હેય છે એમ જણાવ્યું છે." પથિક
એપ્રિલ/૧૯૯૨

Page #23

આ પરથી ગુપ્ત પહેલા ગણેશનું સ્વરૂપ પ્રચલિત હતું એમ માની શકાય. ગુuસમયની ગણેશ એક પ્રતિમા શામળાજીમાંથી મળી હેવાનું છે. ઉમાકાંત શાહે તેવું છે. શહેરમાંથી મળેલી ગણેશ ૮-૯ મી સદીની એક સ્વતંત્ર સેવ્ય પ્રતિમા પર ધી પ્રફુલ્લ રાવળે જાન દોર્યું છે. ખાર- ખોડિયા પ્રાસેલંકીકાળના એક શિવમંદિરના ગર્ભગૃહના દક્ષિણ ભાં પણ ગણેશની પ્રતિમા પ્રાપ્ત થઈ ૬
આમ ગુજરાતમાં ગણેશની મૂર્તિઓની પ્રાચીનતા ગુપ્તયુગથી પણ જૂની જણાય છે આ ભારતવર્ષમાં, ડે. સાંકળિયા કહે છે તેમ, ગ્રીક રાજા જેટલી પ્રાચીન ગણી શકાય.
જે. જે. વિના સંગ્રહમાંની પચે ગણેશ-પ્રતિમાઓ ગણેશની શારીરિક બાંધા, સ્વરૂપે-આકાર સામાન્ય લક્ષણો તથા દેખાવ પરથી ડે. રુવ, શિવરામમૂર્તિ એ જ્યારે તા. ૧-૮-૭૮ ના રોજ મ્યુઝિયમ મુલાકાત લીધેલી ત્યારે આ મૂર્તિ એ પૈકી ને ૧પર ૧૧ ની ગાશ-પ્રતિમા ૧૪-૧૫ મી સદીની આ બાકીની ચારેય મૂર્તિ એ ૧૫-૧૬ મી સદની હોવાનું જણાવ્યું હતું. હવે એ મૂર્તિઓ પૈકી (1 સા. પરિ. ૪ ૧૫૨૧૧ની ગણેશની-ધાતુ પ્રતિમા જોઈએ. પ૪૮.પ૪૩.૫ની પ્રતિમામાં ગણેશે પિતાને સંઢ ડાબી તરા પિતાના મુખમાં વાળેલી છે. એએમ લતતાનમાં બિરાજે છે. એમને ચતુસ્સો પૈક ઉપલા ડાબા હાથમાં સનાળ કમળ કળી, નીચેના ડાબા હાથમાં દંત, ઉપલા જમણા હાથમાં પશુ અ નીચેના જમણું હાથમાં મોદક છે, મૂંઢમાં માદક મૂકેલે છે. એમનાં બે નેત્ર રૂની વચ્ચે તિલક (ત્રીજી નેત્ર ?) શોભે છે. એમના મસ્તક ઉપર પાઘડી- ઘાટને એમના મસ્તકના પ્રમાણ જેટલું જ મુકુટ શેખ છે. એ દક્ષિણ કે માઠી અને લાગે છે. હરિતકણ, રસ , હાથ અને પગે વલય, ડુંક મોટું ઉદર ખભા પર વનમાળા એ અત્યપ અભૂષણે દેખા દે છે. તેમની જમણી બાજુ નીચે રહેલે ઉંદર ગણેશન વંદના માટે એ જેત દેખાય છે. આ મૂર્તિને અનુરૂપ સપ્રમાણ અલંકૃત પરિકર છે. મૂર્તિ સપરિક અને ઘસાયેલી છે.
(ર) નં. ૧૫૨૧૨ ની ૫૪૮૪૩ સે. મી.ની ગણેશ–પ્રતિમામાં ગણેશે પિતાની સૂંઢ જમણી તરફ વાળીને પછી પોતાની સૂંઢને મેદકને સ્પર્શાવી દીધી છે. એમના ચાર હાથમાં સનાળ કમળ અને નીચેના ડાબા હાથમાં મોદક છે. એમની ડાબી બાજુ નીચે મૂષક છે અને ગળામાંના સની ફણા
સપષ્ટ છે, પરંતુ એમનો ગળે હાર અને હિસત્ર શમે છેતથા એમના પીતાંબરની પાટલીની કરચલી સ્પષ્ટ છે. લલિતાસનમાં બેઠેલા ગણેશને જમણો પગ નીચે સિંહાસનને ટેકો લે છે અને એમને ડાબે, પગ વાળીને મૂષક પર ટેકવે છે. આ પ્રતિમા ધસાયેલી હોવાથી અખિ લિક અને અલંકાર રૂપ થતાં નથી, પરંતુ સનાળ કમળ ધારણ કરેલું સ્પષ્ટ છે. ઠંડીને ખાડે તથા તેનાં ચિહ્ન સ્પષ્ટ છે અને સિંહાસન નાનું, પરંતુ અલંકત છે.
(3) નં. ૧૫૧૩: ધાતુના ગણેશની આ પ્રતિમા ૯ ઊંચાઈ ૪ ૫.૫ પહેળાઈ ૪૩.૫ ઊંડાઈ સે. મી. માપનો અલંકૃત પરિકર સાથેની ઊંચા આસન પર આરૂઢ થયેલી છે. એમની ડાબી બાજુએ મૂષક આગલા બે પગથી મસ્તક નમાવીને વંદના કરે છે. એમની સંત ગળા પરથી દર પર આવીને, કણા કરેલા સર્ષ ઉપર ટેકવીને, નબી બાજુએ મેકને સ્પશીને વાળેલી છે. એમના જમણા ઉપલા હાથનું પરશુ સ્પષ્ટ અને પ્રસિદ્ધ ધાટનું નજરે પડે છે, ઉપલા ડાબા હાથમાં સનાળ કમળકળી, નીચલા ડાબા હાથમાં માદક પાત્ર અને નીચેના જમણા હાથમાં દત, પીતાંબરની પાટલ પાદલંબિત અને જેમણે પગ નીચે ભૂમિને સ્પર્શતે તથા પિતાને ડાબે પગ ભયક પર ટેકવીને વાળીને બેઠેલા ગણેશને
એપ્રિલ/૧૨
પથિક

Page #24

સાથે નાના મુકુટ, ઉપર છત્ર-કુંભના ઘાટ પરિકરમાં બધી મૂર્તિ એમાં જોવા મળે છે. નાનુ ઊંચુ આસન ટેકવીને ગણુંપતિ બિરાજે છે.
(૪) નં. ૧૫૨૧૪ ; ૬.૪૪૪×૨.૫ સે.મો.ની ધાતુની આ ગણેશ-પ્રતિમાની સૂંઢ ટૂંકી છે અને નાના પરિકર તથા નાના ઊંચા આસન પર ખેઠેલા ગચ્પતિનું ઘર ખાસ્સું ધ્યાન ખેચાય એટલું માટુ' છે. બાકીનાં ઉપર પ્રમાણેનાં હસ્તાનાં આયુધા ધારણ કર્યો છે,
(૫) ન, ૧૫૯૯ : ૧૦૪૫-૫+૩*૫ સે.મી. ની આ સૌધી મેટી ધાતુની ગણેશ-પ્રતિમા આ સગ્રહની છે, એમાં ઉપર પ્રમાણે જ હ્રસ્તાનાં આયુધે અલકા પરિકર વગેરે છે. ઊંચા મેડટા સપ્રમાણ્ આસન પર બિરાજમાન ગણેશને જમા પણ છેક નીચે સ્પર્શતા નથી, પરંતુ આસનના ભાગને જ પશે છે અને ડામો પગ અ પકાસનમાં વાળીને બેઠેલા છે. સિહાસનની ઢબ ગેળ વીંટળાયેલા • સર્વોસન જેવી લાગે છે (?). મૂષક મસ્યાકાર જેવે વિશિષ્ટ છે. પીતાંબરનો પાટલી મેટા માંથી નીકળીને આસન સુી જ છે,
સૂત્ર
એ નોંધવા જેવું છે કે પ્રાચીન કાલથી અત્યાર સુધી આખી દુનિયાના મોટા ભાગના દેશોમાં ગણુપતિની મૂર્તિએ વિવિધ સ્વરૂપોમાં પ્રાપ્ત થયેલી છે.
પીપ
- ૧. શિવરામમૂર્તિ, સાઉથ ઇન્ડિયન બ્રોન્ગ્રેસ,' પૃ. ૫૯ ૨. હૈં જે. પી. અમીન, ‘ગુજરાતનુ` શૈવમૂર્તિવિધાન’
૨-ખ. ગેપીન‘થરાવ, 'એલિમેન્ટ્સ ઑફ હિંદુ માઈકે નેત્રાફી', ગ્રંથ ૧, ભાગ ૧, પૃ. ૩૧ ૨-મ!. એજન, પૃ. ૪૮-૬૭; એજન, ગ્રંથ ૧, ભાગ ૨, અપેન્ડિકસ ‘સી', પાછીપ ૧-૧૩ ૩. સ્વ. શ્રી રસિકભાઈ ત્રિપાઠી, ‘ગજાનન ગશુપતિ', સામીપ્ત', પૃ. ૧, અ. ૨, પૃ. ૮૫૯૦ ૪. ડો. નારાયણ, ‘કેમ્બ્રિજ હિસ્ટરી ઑફ ગુજરાત,’ પ્લેટ ૬, ૧ વગેરે. ‘ઇન્ડૉગ્રીસ,' પાટીપ પર ૫. આના સ ંદર્ભોમાં સ્તિ-મતકવાળે-મસ્તક પરને રાજમુદ્રને પણ વિચાર કરી શકાય. ‘ઇન્ડોગ્રીસ'માં (સેઈટ ૧, નં. ૫-૬, પ્લેઇટ ૪, ન, ૧, ૮) અને કૅમ્બ્રિજ હિસ્ટટી ઍફ્ર ગુજરાત’ની કેટલીક પ્લેટો પ્લે. ન-૧, ૧૬, (પ્લેટ ૩, ૩-બે વગેરે) પરથી આપણે એટલું કહી શકીએ કે એ સિક્કાઓ પર ખેડેલા કે ભેમા રાજાની સમક્ષ હસ્તિમસ્તક જેવુ જણાય છે. ગ્રીક રાજાના મસ્તક પર ક્રુતિ-મસ્તકની આકૃતિવાળા રાજમુકુટ એમના સિક્કાની એક બાજુમે જોવામાં આવે છે ખરે. ગ્રીક રાજાઓતા આ પ્રકારના સિક્કાએક્માં નહિંદુ નાનુિ` મસ્તક પણ્ જોવા મળે છે. એ પરથી આ સમયના ધૃતપ્રાયની અસર હાવાનું અનુમાન થઈ શકે એ સ્વાભાવિક છે, પરંતુ એ સમયના સિક્કાની એક બાજુએ મળતા હસ્તી કે હસ્તીના મસ્તકની જ આકૃતિ પ્રાપ્ત થઈ શકી છે, પરંતુ મનુષ્યનુ ધડ અને એની પર હસ્તીનું મસ્તક સ્પષ્ટપણે જોવુ પ્રાપ્ત થઈ શકતુ નથી.
૬. સ્વાધ્યાય, પુ. ૧૧, અ’. ૧ (૧૯૭૩), પૃ. ૯૬
છે. સ્વાધ્યાય. પુ ૧૭, અ’. ૩ (૧૯૮૦), પૃ. ૨૭૮-૨૭૯ અને અંકના પાછલા પૂ। પરંતુ ચિત્ર ૮. એલાઈસ ગેટ્ટી, ગદ્દેશ, ઍ માનેગ્રાફ ઍન ધી એલિફ્રન્ટ-ફેઇમ ગોડ,' ઑકસફર્ડ, ૧૯૩૦, પૃ. ૧; ધ સ્ટોરી ઑફ ઇન્ડિયન ખાતે ગ્રાફી, ચા ઍક ગણેશ સ્કલ્પચર્ચા'
૯. આ ધાતુ-પ્રતિમાએનો વિdા પ્રકાશિત કરવા દેવા બદલ ડ. પી. સી. પરીખ (અધ્યક્ષ, ભે. જે. વિદ્યાભવન)ની આભારી છું.
પથિક
એપ્રિલ/૧૯૯૨
રા

Page #25

ધર્મ સ્થાનાના જીર્ણોદ્ધાર માટે લાટરી-પદ્ધતિ
(જૂનાગઢ રાજ્યના વિશેષ સંદ'માં-એક અભ્યાસ)
ડૉ. એ. એમ. કિકાણી જૂનાગઢ અને ગિરનારનુ ધાર્મિક દૃષ્ટિએ મહવ જૈત હિંદુ ધર્મગ્ર ંથે તયા આખ્યાયિકાઓમ વવવ માં આવ્યું છે. ઈ. સ. ૧૯૪૭ માં સૌરાષ્ટ્રનાં ૨૨૨ દેશી રાજ્યેાનુ ભારતસંઘમાં વિલિનીકરણ થયું ત્યાંસુધીમાં અનેક રાજવશેષે જૂનાગઢમાં શાસન કર્યું હતું, જેના સૂર્યોદય ૫ને સૂરત અડગ અવિચળ ગિરનારે જોયેલ છે.ગરનાર જૂનાગઢ શહેરનો પૂર્વમાં આવેલા છે. આ પત ઉપર હિંદુ અને તેનાં પવિત્ર તીયસ્થાના આવેલાં છેર તેથી પ્ર.ચીન સમયથી અટેક યાત્રિશ
ગિરનાર ઉપર યાત્રાથે જવા માટે આવતા હતા.
૧૧૫૨
ગિરનાર ઉપર જવા માટે પ્રાચીન સમયમાં જુદી જુદી કેડીએ (રસ્તાએ)ના ઉપયોગ થતા હતા. ભામાં એક રસ્તો જટાશકથી ભરતવત રોષાવન થઈ ઉપર જતા હતા. ખીજો માળી પરબથી ઉપર તરફ, ત્રીજો વડાલ નામના ગામ તરફથી ઉપર જતેા હતે. ગિરનારનું મહત્ત્વ ધામિઁક દષ્ટિભંદુએ તેમજ ઔષધીય અને વનસ્પતિ તથા પર્યાવરણુની દૃષ્ટિએ પણ વિશેષ રહ્યું હતું.. ગિરનાર ઉપર જવા માટે સૌ-પ્રથમ સેાપાનમા ખંધાવી યાત્રિકોને સુવિધા કાણે પૂરી પાડી હતી તથા આ ભા કયારે બંધાયા હતા. એવું આધારભૂત અને વિશ્વસનીય પ્રમાણ ઉગલષ થતું નથી, પરંતુ ઈ. સ. કુમારપાળે ગિરનાર ઉપર જવા માટે ૧૩ લાખને ખચે સે।ષાનમા બધાવ્યા હતા.૪ ત્યારપછી ગુજરાતમાં મુસ્લિમ શાસનાત દરમ્યાન ગિરનારના સાાન-માની યેાગ્ય માવજત કરવા તરફ મુસ્લિમ શાસકોએ પૂરતું ધ્યાન આપ્યું ન હતુ તેથ ગિરનારના યાત્રાબાગ જી તથા ઉજડ બની ગયા હતા, તેથી ઇ.સ. ૧૬૨૭ માં દીવતા .હુકાર સવજી કે દીવના સધે ગિરના રના સેાપાનમા` દુરસ્ત કરાવ્યેા હતા. એમણે જૈન ઉપરક્રાટથી મ`બાજીના મંદિર સુધીનાં ૧૭૯૬ અને ગૌમુખી ગંગાથી હનુખાતધારા સુધીનાં ૯૬૮ પગથિયાં બંધાવ્યા હઽ.પ આ પથયાં ભૂખરા પથ્થરનાં હતાં તેથી ૧૯ મી સદી શરૂ થઈ ત્યાંસુધીમાં એ ઘસાઈ ગયાં હતાં. વળી પથયોની સ`ખ્યા જોતાં પગથિયાં પ્રમાણમાં ઘણુાં ઊંચાં ઢશે તેથી યાત્રિકાને ઘણી મુશ્કેલી પડતી હતી.
મુઘલ-શાસનના અસ્ત પછી ઇ.સ. ૧૭૪૭ માં જૂનાગઢના મુઘલ ફાજદાર શેરખાન બાબીએ મુલ્લાની સત્તા ફગાવી અને પાતાની સ્વતંત્ર સત્તાની સ્થાપના કરી હતી. જૂનાગઢ રાજ્યના વિસ્તાર ૩૨૮૦ ચેરસ માઈલ હતે. જૂનાગઢ રાજ્યની હદમાં ગિરનાર અને એની ચેમેરની પતમાળાતા પણ સમાવેશ થ! હતા તેથી ગિરતારની જાળવણીની બજવાબદારી ખાખી શાસકાની હતી.
જૂનાગઢમાં ભાભી--શાસનની સ્થાપના થઈ ત્યારથી જૂન ગઢના વહીવટીતંત્ર ઉપર નાગરા પ્રભાવ રહ્યો હતા. તદુપરાંત જૂનાગઢ રાજયતી કુલ વસ્તીમાં ૮૦ ટકા વસ્તી હિંદુઓની હતા તેમજ માથી શાસકે પણ્ માટે ભાગે ધર્મી સહિષ્ણુ હતા તેવી એએએ જૂનાગઢની હિંદુ પ્રજાની ધાર્મિક લાગણી તરફ પૂરું આદરની નીતિ અમલમાં મૂકી હતી.
૧૯ મી રહી દરમ્યાન જૂનાગઢની સીમાઓના વિવાદોમાં એાએ જૂનાગઢના નવાબનેં નાણુકીય મદદ પણ્ આપી હતી1 તેથી પગૢ જૂનાગઢના શાસક્રની હિંદુએ તર્કની સહિષ્ણુ—નીતિમાં વિશેષ વધારા થા હતા અને પરિણામે Rsિ'દુઓનાં દેવસ્થાને અને તીર્થં સ્થાનાના જતન તરફ પૂરતું
લક્ષ્ય આપ્યું હતું,
જૂનાગઢ નવાખાના સહિષ્ણુતીતિ, વહીવટીતંત્રમાં હિંદું-પ્રભુત્વ તથા ૧૯ મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં આવાગમનનાં સાધતેમાં થયેલા સુધારાઓને કારણે ગિરનારની યાત્રાર્થે આવનાર યાત્રિકાની સખ્યામાં
ર
એપ્રિલ/૧૯૯૨
પથિક

Page #26

વૃદ્ધિ થઈ હતી, પરંતુ આ રામએ ઘસાઈ ગયેલા સપન-ભાને કારણે પ્રવાસીઓને પારાવાર મુશ્કેલી પાતી હતી તેથી જુનાગઢના દીવાન હરિદાસ બિહારીદાસ દેસાઈએ રાજ્યના વજીર બહાઉદ્દીનભાઈને ગિરનારના સોપાન-માર્ગ ના જીર્ણોદ્ધાર માટે ઈ. સ. ૧૮૮૮ માં જણાવ્યું તથા સેન-ભાગની દુરસ્તી માટે એક એજના તૈયાર કરવામાં આવી.
આ સમયે જૂનાગઢના નવાબ તરીકે નવાબ બહાદુરખાન-3 જા હતા તેમણે ગિરનારના સોપાનમાર્ગના જીર્ણોદ્ધાર માટે નાણાં એકત્રિત કરવા નાયબ દીવાન પુરુષોત્તમદાસ સુંદરજી ઝાલા અને જૂનાગઢના ચીફ મેડિકલ ઑફિસર છે. ત્રિભુવનદાસ મોતીચંદ્ર શાહને પરવાનગી આપી હતી. ૧
. ગિરનારનાં તીર્થસ્થાને જૂનાગઢ સૌરાષ્ટ્ર ગુજરાત તેમજ ભારતવર્ષભરના લેકિની અનન્યશ્રદ્ધા ભક્તિ અને આધ્યાન કેન્દ્ર-સમાન હતાં તેથી જનગઢ તથા જૂનાગઢ બહારના પ્રતિષ્ઠિત ગૃહસ્થની એક સમિતિના નિરીક્ષણ નીચે જ ભંડળ એકત્રિત કરવાનું તથા એના દ્વારા જ ન પાન-માર્ગ બંધાવવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું તેથી એક સમિતિ રચી અને ભંડોળ એકત્રિત કરવા માટે ૧ ઓક્ટોબર, ૧૮૮૮ ના રોજ “ગિરનાર-લેટરી” બહાર પાડવામાં આવી. ૧૨
૧. ધર્મસ્થાનના જણહાર માટે લેટરી બહાર પાડવામાં આવી હોય તેવો ભારતવર્ષના ઈતિહાસના આ પહેલો પ્રસંગ હતા.
૨. ગિરનાર-લેટરીની બીજી વિશેષતા એ હતી કે ગિરનાર પર્વત ઉપર મુસ્લિમો માટેનું એક પણ
સ્થળ ન હતું તેથી ગિરનારના સોપાન-માર્ગના જીર્ણોદ્ધારમાં મુસ્લિમને રસ હોઈ શકે નહિ, પરંતુ આ લોટરીના પેટન તરીકે જનાગઢ રાજ્યના વજીર બહાઉદ્દીનબાઈ હતા અને લોટરીના પ્રેસિડન્ટ તરીકે રાવબહાદુર બેચરદાસ બિહારીદાસ દેસાઈ હતા.
ગિરનાર-લેટરી સમિતિમાં કુલ ૧૭ સભ્યો હતા તેમાં ત્રણ મુસ્લિમ, એક પારસી, ચાર નાગર તથા અન્યોમાં બ્રાહ્મણ લહાણા વાણિયા વગેરે હતા. આ લેટરીની કાર્યવાહી માટે સેક્રેટરી તરીકે છગનલાલ હરિલાલ પંડયા તથા “સુબેધપ્રકાશ' માસિકના તંત્રી પુરુષોત્તમદાસ કહાનજી ગાંધી હતા,
ગિરનાર-લેટરીની એક રૂપિયાની કિંમતની કુલ ૪ લાખ ટિકિટ કપાવવામાં આવી હતી અને . ૧,૫૦,૦૦૦ નાં કુલ ૩૧રક ઈન આપવાનું જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું તેમાં પ્રથમ ઇનામ છે. ૪૦ હજારનું હતું.
લેટરી બળો પ્રચાર થાય એ માટે દર મહિને રાજ્યના માલિક ગેઝેટ દસ્તુરલ-એલ-સરકારમાં નિશુક જાહેરાત આપવામાં આવતી હતી અને ૧૦૦ ટિકિટ ૧૫ ટકા કમિશન લેટરીના એજન્ટને અાપવાનું પણ જાહેર કરવામાં અાવ્યું હતું. લેટરીની ટિકિટના વેચાણ માટે ભારતવર્ષમાં એજન્સીઓ માપવામાં આવી હતી.
ગિરનાર-કેટરીને થમ તા. ૧૫-૫-૧૮૯૨ ના રોજ સવારે ૭-૦૦ વાગ્યે ફરા ખાન(હાલનું નગરપાલિકાનું મકાન)માં દીવાન હરિદાસની હાજરીમાં કરવામાં આવ્યો હતો તેમજ લેટરી સમિતિની નિષ કાર્યવાહીમાં સમાજને વિશ્વ સ ઉત્પન્ન થાય એ માટે સમાજના વિવિધ વર્ગના પ્રતિનિષિઓને ખાસ નિમંત્રણ આપી હાજર રાખવામાં આવ્યા હતા તેમાં (૧) ગિરનાર-લેટરી સમિતિના ૧૧ સભ્યો, (૨) જૂનાગઢ સરકારના ૪ સભ્ય, (3) જૂનાગઢ શહેરના ૩ સભ્યો અને (૪) દેશાવના ( સ. જેમાં પંજાબ કાશી ધારવાડ સુરત વડેદરા લીંબડી ભાવનગર વગેરે પ્રદેશને હતા.
એપ્રિલ ૧૯૯૨

Page #27

ગિરનાર-લોટરીની કુલ ૪ લાખ ટિકિટોમાંથી હિસાબે બંધ કરવામાં આવ્યા ત્યાં સુધીમાં માત્ર ૧,૨૮,૬૬૭ ટિકિટ વેચાઈ હતી તેથી વેચાણના પ્રમાણમાં રૂ. ૪૮,૨૪૮ ના ઈનામ આપવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું તથા ૧૨૭ ને બદલે ૫૧૦૦ ઈનામ આપવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું તેથી ઈનામની રકમમાં ઘટાડો કરવામાં આવ્યું હતું.
ગિરનાર-લેટરીનું પહેલું ઈનામ રૂ. ૧૦ હજાર મુંબઈના સવિતા ડાહ્યાભાઈને ટિકિટ નં. ૧૮૩), બીજું ઈનામ રૂ. ૨૫૦૦ (બે વ્યક્તિને) પંજાબના અદલાબક્ષ ખુદાબક્ષ (ટિકિટ નં. પ૨૮૪૪)ને તથા નવસારીના બળવંતરાય બાલાજી (ટિકિટ નં. ૭૨૬૭૪)ને મળ્યું હતું કે
લેટરી સમિતિની ધારણા પ્રવાસે નાણું-ભંડોળ એકત્રિત થયું ન હતું છતાં પણ ૩૦ ડિસેમ્બર, ૧૮૯૩ ના જ બીજે છે કે ત્યાં સુધીમાં ગિરનારનાં પગથિયાંનું બાંધકામ શરૂ થઈ ગયું હતું.૧૪ ત્રીજા અને ચોથા ડું સુધીમાં રૂ. ૨,૪,૩૯૩ ની ટિકિટ વેચાઈ ચૂકી હતી તથા રૂ. ૧,૦૨,૮૯૫ નાં ઈનામ આપવામાં આવ્યાં હતાં. પ ત્યારપછી છઠ્ઠા અને સાતમા સમયે ટિકિટ ખરીદનાર દરેકને ફેન્સી ભેટ આપવાની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી. આ ઉપરથી એવું તારણ નીકળી શકે કે લેટી પ્રજાને કાં તે આકર્ષી શકી નહોતી અથવા તે ટિકિટને દર પ્રમાણમાં લેકને વધુ ઊંચે લાગે હશે. એમ છતાં પણ ઈ. સ. ૧૯૦૫ સુધીમાં પગથિયાં માટે સાડા ત્રણ લાખ રૂપિયા એકત્રિત થઈ ચૂક્યા હતા.
ઉપર્યુક્ત રકમમાંથી સમિતિએ ગિરનારની તળેટીથી અંબાજી સુધીનાં તથા ત્યારબાદ દત્તાત્રેય સુધીનાં એમ મળીને કુલ ૧૨,૦૦૦ પગથિયાં બંધાવ્યાં હતાં,
આ લેટરીમાંથી પ્રાપ્ત થયેલ નજીવી રકમ જોતાં રાજ્ય તરફથી પ્રત્યક્ષ નહિ, પરંતુ પક્ષ આર્થિક મદદ ગિરનાર-લેટરી શ્રમિતિ'ને મળી હશે એવું જણાય છે.
આ સમયે લેટરી એક નવી બાબત હતી, વળી આવાગમન તથા પ્રચારનાં માધ્યમો ઘણુ મર્યાદિત હતાં તેથી પણ કદાચ સમાજ તરફથી પૂરતી સહકાર નહિ મળ્યો હેય.
આ ઉપરાંત મોટી રકમનાં દાનની જાહેરાત કરી પછીથી રકમ ન આપીને લોટરી સમિતિને વિચિત્ર સ્થિતિમાં મૂકી દેવાના પ્રસંગે પણ બન્યા હતા. એને કારણે જ જટાશંકરથી ભરતવન તરફના રસ્તે પગથિયાં બાંધવાનું કામ પડતું મૂકવું પડયું હતું, જેના ભગ્ન અવશેષો આજે પણ જોવા મળે છે.
છતાં પણ લેટરી સમિતિએ સમગ્ર સમાજના સહકારથી પિતાનું કાર્ય પૂર્ણ કર્યું હતું અને કાળા પથ્થરનો બાંધેલે નવે પાન-માર્ગ તૈયાર કર્યો હતો. આ સોપાન-માર્ગના બાંધકામને માત્ર જૂનાગઢની નહિ, પરંતુ ભારતવર્ષની પ્રજાના સહકાર અને જુનાગઢ રાજયની ઉદાર નીતિનું પ્રતીક ગણી શકાય.
ગિરનાર-લેટરી સાથે જૂનાગઢના શાસકે પ્રત્યક્ષ રીતે સંકળાયેલા નહતા છતાં પણ પરોક્ષ રીતે એઓએ પૂર્ણ સહકાર આપ્યો હતો, પરંતુ જૂનાગઢ રાજયના એક બીજા હિંદુ દેવસ્થાનના જીર્ણોદ્ધારમાં જનારના શાસકે પ્રાયક્ષ રસ લીધો હતે. ગિરનાર અને નરસિંહ મહેતાનો ચોર.નું જનાગઢમાં મદદ રહેલું છે. ભક્તકવિ નરસિંહ તરફ ગુજરાતની પ્રજા આદરથી જુએ છે. એવા નરસિંહ મહેતાને રે છર્ણ થઈ ગયું હતું તેથી એના છદ્ધાર માટે ગિરનાર-લેટર બહાર પડી એનાં ૧૫ વર્ષ બાદ ૧ એપ્રિલ/૧૯૯૨
પથિક

Page #28

કાબર, ૧૯૦૪ ના રોજ રૂ. ૨ લાખની લેટરીની ટિકિટ બહાર પાડવામાં આવી હતી. આ લેટરીનું પહેલું ઈનામ રૂ. ૫,૦૦૦ નું તથા છેલું ઈનામ રૂ. ૨/- હતું. કુલ ૪૭ર૦ ઇનામ જાહેર કરવામાં આવ્યા હતાં.
આ લોટની બહાર પડી એ સમયે જૂનાગઢના વજીર બહાઉદ્દીનભાઈ તથા નાયબ દિવાન પુરતમરાય સં. ઝાલાની સત્તાને અસ્ત થઈ ગયે હતું તેથી આ લેટરીની સમિતિમાં એમનાં નામનો ઉલેખ જોવા મળતો નથી. આ લેટરીના પેટ્રન તરીકે જૂનાગઢના નવાબ રસુલખાન પોતે હતા તેથી આ લેટરીનું મહત્વ વધી જતું હતું, તેથી એમ કહી શકાય કે આ લેટરીને રાજયાશ્રય મળ્યો હતો. જ્યારે ગિરનાર-લેટરીના પેટ્રન તરીકે જુનાગઢના વછર કે જે નવાબના મામા થતા હતા તેવા પ્રત્યક્ષ સમાન કહી શકાય તે પક્ષ રાજશ્રય ગિરનાર-લેટરોને પણ મળ્યું હશે એવું અનુમાન કરી શકાય. ઠે. ઈતિહાસભવન. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી, રાજકેટ-૩૬૦૦૦૫
પાદટીપ
1. ડે. જાની, એસ. વી. આરઝી હકુમતને ઈતિહાસ ૧૯૭૮, અપ્રગટ મહાનિબંધ, સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી ૨. દેસાઈ શં, હ. ઈતિહાસ દર્શન–ભા. ૧, ૧૯૭૯, પ્રભાસ પ્રકાશન, જુનાગઢ, પૃ. ૫૮ ૩. સ્ટેટ પબ્લિકેશન, બાબી રૂલ ઓફ સોરઠ, ૧૯૦૩, પૃ. ૧૩૪ , ૪. દેસાઈ શં, હ, જૂનાગઢ અને ગિરનાર, ૧૯૬૮, પ્રભાસ પ્રકાશન, જુનાગઢ, પૃ. ૨૦૦ ૫. દીવાન રછોડજી, તારીખ-બે-ર૭-1-હાલાર, અનુ. દેસાઈ, શ. હ. પ્રભાસ, પ્રકાશન જનોગઢ,
૧૯૭૮, પૃ. ૬ ૬, પંચ કાલિદાસ દે, ગુજરાત રાજસ્થાન અથવા ગુજરાતના દેશીરા, અમદાવાદ, પૃ. ૩૧a. છે. કડાકા ધનજી, હ, કાઠિયાવાડ ડિરેકટરી, ૧૮૮૬, રાજકોટ, પૃ.૧૪૮ ૮. વૉટન, જે. ડબલ્પ, સ્ટેટેસ્ટિકલ એકાઉસ ઑફ જૂનાગઢ સ્ટેટ, ૮૮૨, ૫. છે ૯. વારા ગુ. કે., જૂનાગઢને ઈતિહાસ, ૧૮૯૮, આર્યોદય પ્રેસ, અમદાવાદ ૧૦. હસ્તપ્રત દાતર નં. ૪, પત્ર નં. ૫. . . ને, ૩રપ૦, . . , જનાર દાતર-સંડાર, ૧૧. સ્ટેટ પબ્લિકેશન, બાબી ફલર્સ ઑફ મેરઠ, ૧૯૦૩, ૬, ૧૩૪. ૧૨. સેક્રેટરી, ગિરનાર-લેટરી સમિતિ”-પ્રકાશિત પત્રિકા, ૧ ઍકબર, ૯ ૧દ દસ્તૂરલ-અમલ-સરકાર, ૨૮ મે, ૧૮૯૭, પૃ. ૧૪૬ થી ૧૪૮ ૧૪. દસ્તૂરલ-બમલસરકાર,’ ૯ જાન્યુઆરી, ૧૮૯૪, પૃ. ૫૦ થી ૫૪ ૧૫. દસ્તૂરલ -અમ-સરકાર,' ૧૫ સપ્ટેસ્ટ, ૧૯૦૧, પૃ. ૧૮ ૧૬. દેસાઈ. ચં. જૂનાગઢ અને ગિરનાર પર્વત પુસ્તક, પૃ. ૨૯૧ ૧૧, હસ્તપ્રત દતર-મનામ્ય-માંક નં. ૨૦, ૩૧-૧૮૯૪ ૧૮. “દસ્તૂરલ-અમલ-સરકાર, ૧૧-૧૦-૧૯૦૪, પૃ. ૪૮-૪૯ પથિ
એપ્રિલસ્ટર

Page #29

રાષ્ટ્રિય દફતરખંડારઃ નવી દિલ્હી
શ્રી જિતેંદ્ર વી. શાહ નવી દિલ્હીમાં જનપથ માર્ગ પરથી પસાર થતાં લાલ રંગના ગ્રેસી સ્ટાઈલના મકાન તરફ કોઈનું ધ્યાન ન જાય એવું બને નહિ. એ “કરાળ’ મ્યુઝિયમ કે જૂના કાગથ્વીને સંગ્રહ' તરીકે
મતનામ છે. રાષ્ટ્રિય દફતર-ભંડારની કચેરીમાં ઘણા અગત્યના દસ્તાવેજો સંગૃહીત છે. બટે કલાઈવ અને વૈરેન હોઢિઓથી માંડી મહાત્મા ગાંધી અને પંડિત નહેર સુધીના દસ્તાવેજો અહીં છે. નવી દિલ્હીના વિખ્યાત બ્રિટિશ આ2િ એડવિન શુટિન્સ અને હબ બેર મેમણે દિલ્હી પ્રથમ પાંચ ભવ્ય મકાન બનાવ્યાં તેમનું એક તે આ “રાષ્ટ્રિય દફતર-ભંડાર.”
આ કચેરી માર્ચ, ૧૮૯૧ માં કલકત્તામાં ઈમ્પીરિયલ રેકર્ડ ડિપાર્ટમેન્ટ' તરીકે શરૂ થઈ ત્યારે માત્ર એક રેક-કીપર અને આઠ કારકુન હતા. “આર્ટિવિસ્ટ એ શું છે એ પ્રશ્ન ઘણાનાં મનમાં ઉદ્દભવે છે. અમુક લેકે એને પ્રત્યુત્તર આપે છે કે “એ ડેડ ફાઈલ કલાર્ક.” ઇ. સ. ૧૮૮૯ માં છે, ડબલયુ ફેસ્ટિના સુચનના આધારે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કમ્પનીનું તમામ દફતર એક જગ્યાએ સંગૃહીત કરવા માટે આ કચેરીની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી. - ઈ.સ. ૧૯૧૧ માં દિલ્હી રાજધાની થઈ. ભારતીય ઈમ્પીરિયલ રેકર્ડ ડિપાર્ટમેન્ટ”નું નવું મકાન ઈ.સ. ૧૯૨૬ માં બંધાવાનું શરૂ થયું અને એ પૂર્ણ થયા બાદ ઈ.સ. ૧૯૩૭માં કલકત્ત, ખાતેનું ઈસ્ટ ઈનિષા કમ્પનીનું તમામ દફતર દિલ્હી ખાતે બંધાયેલા હાલના મકાનમાં ખસેડવામાં આવ્યું તથા ભારત સ્વતંત્ર થતાં “ઈમ્પીરિયલ રેકર્ડ ડિપાર્ટમેન્ટનું નામ બદલીને એનું નવું નામ “રાષ્ટ્રિય દફતરભયાર રાખવામાં આવ્યું. અગાઉ આ દફતર-ભંડારના વડાને રેકર્ડ-કીપર તરીકે ઓળખવામાં આવતા હતા, એના બદલે હવે નિયામક તરીકેને હેદ્દો આપવામાં આવ્યું.
રાષ્ટ્રિય દફતર-ભંડાર, નવી દિલ્હીના મકાનમાં આશરે વીસ હજાર કરતાં વધારે નકશાઓ અને બત્રીસ લાખ કરતાં વધારે ફાઈલે પચીસ ચે. કિ.મી. જેટલી જગ્યામાં આ દળદાર રેકરૂપે પથરાયેલ છે. આશરે ચાળીસ ચે. કિ.મી. જેટલી જગા હજુ ઉમેરાય એવી શકયતા છે. ખાસ કરીને આઝાદી પછીના એતિહાસિક રેકર્ડને સાચવવા માટે ખાતામાં સૌથી જૂને દસ્તાવેજ ઈ.સ. ી પદીને ગિલગાટ હસ્તપ્રત' છે, જે ભૂપત્ર પર બ્રાહ્મી લિપીમાં લખાયેલ છે.
મુઘલ-સમયનાં ઘણાં ફરમાને (શાહી હુકમ) પણ જોવા મળે છે, જેમકે હુમાયુ અકબર બહાંગીર સોહજહાં ઓરંગઝેન અને એમની બેગમેના. બહાદુરથાહ ઝફનાં કાવ્યસંગ્રડે પણ છે. ઘણાં કાબે એમને બર્મા ખસેડયા તે સમયના પણ છે.
આ ઉપરાંત આ સંગ્રહબ ઇલિયા ઈ ઓફિસ, કોમનવેલ રિલેશન ઑફિસ રેકર્ડ તેમજ ન્સ નેધરલેન્ડ અને ડેન્માર્કથી પ્રાપ્ત કરેલ દફતર અહી યાં સચવાયેલ છે. આ ઉપરાંત બ્રિટિશ શાસનકાળ દરમ્યાનનું મુંબઈ પ્રાંત અને મદ્રાસ પ્રાંતનું દફતર પણ અહીંયાં છે. બ્રિટનમાં હિંદને સંબધિત જે કર્યું હતું તે દફતરમાંથી અગત્યની દફતરીય સામગ્રી મા ઈકો-કિમ કાવી “ષ્ટ્રિય
તરભંડાર પ્રાપ્ત કરી. સામાન્ય રીતે દરેક ભારતીય નાગરિક અહીં ત્રીસ વર્ષ જૂનું ઈ જોઈ શકે છે. રાષ્ટ્રના હિતમાં ય ઝવું અમુક રેડ બતાવવામાં આવતું નથી. : ૧૮૫૭ના વિપ્લવ પૂર્વેનું તેમજ છે પછીના સમયનું પણ ઘણું કડી અહીંયા દ્વીકૃત થયેલું છે. હિંનાં વિવિધ દેશી રાજ્યોનું રેકી પણ અહીંયાં સંગૃહીત થયેલું જોવા મળે છે. માઈક્રો-ફિલ્મ એપ્રિલ/૧૨
પથિ

Page #30

નો સંગ્રહ પણ છે. રાષ્ટ્રિય ધાર-ભંડાર ઘણી માઈકી-બ બ્રિટન હાજ ભા ને અમેરિકા અને અન્ય દેશોમાંથી અનેક વાર વિના મલે કે વિનિમયના ઘેરણે પ્રાપ્ત કરેલ છે. ટીy સુલતાનના નેપલિયન સાથેના પત્રવ્યવહારની અને ઈ . ૧૪૫૭ વખતે નાના સાહેબે મને નેપલિયન ત્રીજા વચ્ચે થયેલા પત્રવ્યવહારની પણ માઈક્રો-મિ છે. "
રાષ્ટ્રિય દાતર-ભંડાર, નવી દિલ્હીને ઉપયોગ થઈ શકે અને મૂળ દફતર વ્યવસ્થિત રીતે સથવાઈ રહે એ માટે (૧) ગાઈડ, (૨) ઇવેન્ટી, (૩) રજિસ્ટર, (૪) ઈન્ડેકસ અને (૫) કેટલાંગ પ્રકારનાં તરીના ઉપયોગ માટેના સંદર્ભ–સાધન તૈયાર કર્યા છે.
"રાષ્ટ્રિય દફતર ભંડારમાં ખાનગી વ્યકિતઓને સંબંધિત પણ ઘણું રેકર્ડ પ્રાપ્ત કરવામાં અાવેલ, જેમાં મહાત્મા ગાંધીજી, ડો. રાજેન્દ્રપ્રસાદ, સરદાર વલ્લભભાઇ પટેલ, જવાહરલાલ નહેરુ, નેપાલમાં ખિલે, મૌલાના અબુલ કલામ આઝદ, રેજિની નાયડ વગેરે સમાવેશ થાય છે. તો ૧-૮૧૯૪૭ ના રોજ નવી દિલ્લીના લાલ કિલ્લા પરથી ફરકાવેલ વિરંચી અવાજ અને એ સંભાળ અને વપરાયેલ ગૂગલ પણ અહીંયાં રાખવામાં આવેલ છે.
કચેરીની લાઈબ્રેરીમાં બે લાખ જેટલાં દળદાર પુરતો છે, જેમાં અલભ્ય પુરતાથી લઈ ૧૮મી સદીનાં જ પુસકે પણ આવી જાય છે. દર વર્ષે ભારત તપ વિદેશમાંથી હજારો ઈતિહાસ લેખકે સંશોધકે અહીં મુલાકાતે આવે છે.
દફતર-ભંડારે આજે કપ્રિય સથાપક અને બિનસાંપ્રદાયિક હોવાથી ધીમે ધીમે દેવમંદિરોનું સ્થાન લઈ રહ્યા છે, દફતર-ભંડારો રાષ્ટ્રને પરાપૂર્વથી મળેલે અમૂલ્ય વારસે છે. દાક્તર-ભંડારના વિભાગનું દર્શન મુગ્ધ કરે છે. દફતર ભંડાર માને છે કે મે, ત્યાં એવી કઈ ને કઈ સામગ્રી તે હોવાની જ કે જેમાં કઈ અને કોઈને તે રસ પડાને જ.
આપણે પ્રથમ વાર દફતર-ભંડારમાં પગ મૂકીએ ત્યારે એક અજાયબ ઘરમાં ફસાયા હોઈએ એવો આભાસ થાય એ વાજબી છે. આ વિસ્ટ આ વિમાસણ પારખી શકયા છે, દફતર-ભંડારમાં અપક્ષ પ્રવેશ આવકારદાયક હે જઈએ, એમ ન બને તો પ્રથમ ગ્રાસે મક્ષિકા.
રાષ્ટ્રિય દફતરભંડાર'માં સચવાયેલ . રેકર્ડના આધારે વિવિધ પ્રકાશને પણ પ્રતિ મવામાં આવેલા છે, જેમાં નેધપાત્ર ગણાવી શકાય તેવાં ઈન્ડિયન સિરીઝ’ ‘ઇન્ડિયન રેઈઝ સિરીઝ વિલિયમ ઈન્ડિયા હાઉસ રિસપોન્ડેન્સ સિલેકશન ફોરમ ઇલિશ રેઝ ઈન ઓરિયેન્ટ વેજઆઠ મે “બંગાળ જનરલ લેટસ મિન્ટો-બેટિા- કલેન્ડ-હારૂિડેલહાઉસી-કાર કે ઈન્ડિયન સ્ટેટમ પેપર્સ” હેન્ડબુક ટુ ધ રેકેઝ એક ધ ગવમેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયા (-૧૮૫) તેમજ દર છ માસે “ધી ઈડિન આકાઈ' નામનું સામયિક પણ પ્રસિદ્ધ કરે છે (મજરાત રાજય દાતરભંડાર ખાતું પણ દર છ માસે “રાજ દફતર' નામનું સામયિક પ્રસિદ્ધ કરે છે.
“છિન દફતરભંડામાં દફતરાની સામવણી વાનિક રીતે જાય છે, જેને ભારતમાં હોવી રિત ગણાવી શકાય એમ છે. અહીયાં પ્રિઝર્વેશન સેકશન’ ‘રિપેર ઍને બાઈાિ સેકશન અધિકારી યુનિટી રેકર્ડ મૅનેજમેન્ટ સેકાન” “પ્રાણાનવિભાગ, લાઈબ્રેરી, વહીવટી વિભાગ અને હળીમ વિત્ર વગેરેને સમાવેશ થાય છે. રાષ્ટ્રિય દાતરભંડાર એ ભારત તેમજ સમગ્ર એશિયામાં દરવરતિવા- પદ્ધતિસરની વૈજ્ઞાનિક તાલીમ આપનું કંદ છે એટલે રાજ્યના દફતરભંડારના અધિકારીએ - ચારીઓને માટે લાંબા ગાળાના અને ટૂંકાગાળાના વિવિધ વર્ગો ચલાવવામાં મદદરૂપ થાય છે.
એપ્રિn/૧૯૯૨

Page #31

: સામાન્ય પ્રજા આ કચેરી પ્રવૃત્તિ વિશે વખતેવખત ભાતનું પ્રદર્શને દ્વારા જાણે છે. આમાં મહાત્મા ગાંધીજી, જવાહરલાલ નહે; સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ, સોજિની નાયડુ, મૌલાના અબુલ કલામ આઝાદ, અમીર ખુશર અને અનેક સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓ તેમજ દફતરભંડાર અને જુવાને, દફતરભંડાર અને બાળકે, ભારતમાં શિક્ષણને વિકાસ, ભારતમાં સામાજિક પરિવર્તને, ભારત અને
સમૂહ જેવા વિષયો પર ભારતમાં તેમજ ભારતની બહાર દસ્તાવેજો પુસ્તકે વગેરેનું પ્રદર્શન અવારનવાર પૈજાતું હોય છે, છેલ્લે રશિયા ખાતે ભારતીય મહત્સવમાં પણ પ્રદર્શન થયેલ.
આવિલ એકિઝબિશન એ ભારી જેવું છે, જેના દ્વારા કોઈ પણ વ્યક્તિ રેકર્ડનાં જથ્થા તથા પ્રવૃત્તિઓ વિશે માહિતગાર થાય છે તેમજ એને ઊડતી નજરે ખાતાની વિવિધ પ્રવૃત્તિએ સર્વિસિંન્સ ઑફ [, રેકર્ડ હેડિંઝ, ટેકનિક ઑફ કન્ઝર્વેશન અને પ્રિઝર્વેશન ઑફ રેકર્ડ વિશે પણ જાણવા મળે છે.
દાતરે ડકવુમેન ફેમ્સમાં પણ હેય. (ઓરિજિનલ ફિટોપીઝ) સમકાલીન હેચ ફોટો ગ્રામ અને કાર્ટુન, અપ્રાપ્ય પુસ્તકે અને અન્ય સાહિત્ય, ન્યૂઝપેપર કલીપિંઝ કવનિમુદ્રિત કરેલ વાતો અને અન્ય રસપ્રદ સામગ્રી આ દફતરે વિવિધ વિભાગોમાં ગોઠવી શકાય તે ક્રમાનુસાર મસંગવાર તેમજ વિચારસરણી અનુસાર પણ હોઈ શકે. દસ્તાવેજોને પ્રદર્શનમાં રજૂ કરતી વખતે એ ખ્યાલ રાખવો જોઈએ કે એ આકર્ષક શૈ–કેસમાં ગોઠવાય કે જેમાં એની સાઇઝને અનુરૂપ એ-ગ્રાઉન્ડમાં વિવિધ રંગને પણ ઉપયોગ થયો હોય. - પ્રદર્શનની સફળતા માટે એક અગત્યનું પરિબળ એ એની જાહેરાત છે, જે બ્રોચર્સ પેસ્ટર્સ, રેડિઝ બેનર્સ, નિમંત્રણ પત્રિકા અને અખબારી યાદી દ્વારા દર્શાવી શકાય છે. આ દ્વારા પ્રજા સમક્ષ પહેચી શકાય છે, કારણ કે શબ્દો કરતાં પણ આ સર્વેની અસર વધારે થતી હોય છે. આખરે ટીવી અને રેડિયોમાં થતી જાહેરાતની અસર પ્રજામાનસ પર ખૂબ થતી હોય છે. શાળા લેજમાં નિમંત્રણ આપવાથી વિદ્યાર્થીઓ અને જુવાને પણ દફતરભંડારની વધારે નજીક આવી શકશે.
દિલ્હીમાં નેશનલ મ્યુઝિયમમાં “શનલ મ્યુઝિયમ ઓફ નેચરલ હિસ્ટરી' જેવી અમુક સંસ્થાઓએ નવે પ્રોજેકટ શરૂ કર્યો છે, જે મુજબ વિવિધ વિભાગનું ફરતું પ્રદર્શન યોજે છે. આ જ રીતે 'લામાં દફતરે પ્રત્યે સભાનતા લાવવા અને જાગૃતિ વધારવા દફતરોનું ફરતું પ્રદર્શન રજૂ કરવું જોઈએ.
પ્રદર્શનમાં દફતરે રજૂ કરવામાં આવે ત્યારે એને જરા પણ નુકસાન ન થવું જોઈએ. દફતરીય માસની સજા કરતી વખતે પ્રકાશ અગ્નિ કે વિધાતક તવેથી જરાપણ નકસન ન થાય એની ખમિ કાળજી રાખવી જોઈએ.
દફતરભંડાર સપ્તાહની ઉજવણી વખતે ફિલ્મ-શો, બ્રીચરનું પ્રકાશન તથા ઓ પન હાઉસનું આયોજન કરવામાં આવે છે. શાળા અને કૈલેજના વિદ્યાર્થીઓ આ સપ્તાહ દરમ્યાન યોજાતા પ્રદર્શનની મુલાકાત લે છે, જેથી દસ્તાવેજોની વિવિધ જાણકારી મળી શકે “નેશનલ આર્કાઈઝનાં મહત્વને વધારે જાણવું જોઈએ અને એને મહત્તમ ઉપયોગ કરવો જોઈએ.
- “રાષ્ટ્રિય દફતરભંડાર' દ્વારા આપવામાં આવતી સેવાઓમાં મુખ્યત્વે (૧) ભારતમાં ક્યાંય પણ ગાઈઝ સેલ શરૂ કરવું હોય તે એ માર્ગદર્શન આપે છે. (૨) વિવિધ તાલીમ-અભ્યાસનું આયે– જન કરે છે. (૩) દફતરાનું સંરક્ષણ કરવા વિવિધ સંસ્થાઓને માર્ગદર્શન આપે છે. (૪) દસ્તાવેજો, બકમલ હસ્તપ્રતે, અભિલેખેનું સમારકામ પણ યોગ્ય કિંમતે “રાષ્ટ્રિય દફતરભંડાર' દ્વારા કરવામાં આવે છે. (૫) ટિસ્યુ પેપર, સેલ્યુલેજ એસિટેટ પેપર જેવી વસ્તુ પણ આ સંસ્થા દ્વારા મેળવી શકાય છે.
[અનુ. ૫. ૪ નીચે એપ્રિલ ૧૨

Page #32
એપ્રિલ 92 Reg. No. GAMC-19 ફિનિકસ પક્ષીના આલેખનની નીચે વીં'ટામાં લૅટિન ભાષામાં PRORSUM - --SUM એવું લખાણ છે. 18 અક્ષર ધરાવતા આ લખાણમાંથી ને', 8, 9 અને 10ના અક્ષરો ખંડિત છે. ખંડિત શબ્દ SURSUM હોવો જોઈએ. ભાવનગરમાં રિચર્ડ પ્રાકટર સિસની સમૃતિમાં બાંધેલા વારામાં પણ આ બંને લૅટિન શબ્દ જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત ફિનિકસ પક્ષીનું આલેખન તથા PRSના સંયુક્તાક્ષરો પણ ઓ ફુવારા પર જોવા મળે છે. PRORSUMને અર્થ આગળ' અને SURSUMને આ 4 ઊંચે, ૬૫રની દિશામાં એમ થાય છે, આથી એના ભાવાર્થ ઊંચે તરફ' અર્થાત “સ્વર્ગ તરફ’ એમ થાય. મૃત્યુ પામનારે સ્વર્ગ તરફ ગમન કર્યું છે એ અર્થ આ શબ્દો સૂચવે છે. | ભાવનગર રાજ્યમાં છપનિયા દુકાળ દરમ્યાન પ્રજાહિતના કાર્ય કરનાર આ એક અંગ્રેજ ઈજનેરની કબર હાલ કોઈ પણ રક્ષણ વિના ખુટુલા મેદાનમાં છે. કબર પર શેડ બાંધીને એને નાશ પામતી બચાવી લેવી એ ઈછનીય છે. પાદટીપ 1. આ કબર અને એની પરના લેખની વિગત ક્ષેત્રીય સંશોધન દ્વારા એકત્ર કરી છે. 2. ડિસ્ટ્રિકટ ગૅઝે ટયર, અમરેલી (1972), પૃ. 627 ઉપર આ લેખને પાઠ આપવામાં આવ્યો છે. 3. થ્રેમસ પરમાર, ભાવનગરમાં રિચર્ડ પ્રાકટર સિકસને કુવારા અને તેમના શિખ લેખ', પથિક’ જાન્યુ. 1987, પૃ. 21-23 4-5 સાવટન ટી. યાલિસ, એ લૅટિન ડિકશનરી ફોર સપૂસ, આફરફર્ડ, પૃ. 828, 1048 ઠે. 23, મહાવીરનગર, વસ્ત્રાપુર, અમદાવાદ 380015 ગ્રાહકોને વિનંતી માર્ચ, ૧૯૯૨માં 100 જેટલા વાર્ષિક સભ્યને લવાજમની યાદ આપવા પત્ર લખાયેલા છે, હજી જેઓ લવાજમ ન મોકલી શક્યા હોય તેઓને તેમજ માર્ચમાં લવાજમ પૂરાં થતાં હોય તેમને પણ હાર્દિક વિનંતી કે લવાજમ સત્વર એકલી અમારા કામને સરળ કરવા સહાયક બને, કપેઝ-છપાઈ અને કાગળના ભાવ ખૂબ વધ્યા છે છતાં ટ્રસ્ટીઓએ નિર્ણય કર્યો છે કે “પથિક મેળવવાનું સૌને સરળ બને માટે લવાજમ ન વધારવું, 1991 ૯૨ના વર્ષમાં વાર્ષિક લવાજમ, જાહેર ખબરે અને અનામત રકમના વ્યાજમાંથી ખચ સરભર થયો છે અને અમને વિશ્વાસ છે કે ગ્રાહકો વાર્ષિક લવાજમ મોકલવામાં સતર્ક રહેશે, –ત’ત્રી મુશ્ચ પ્રકાશક અને તત્રી : પથિક કાર્યાલય ' માટે છે. કેશવરામ કા. શાસ્ત્રી, કે. મધુવન, એલિસબ્રિજ, - અમદાવાદ-૩૮ 006 તા. 15-4-1992 મુદ્રણસ્પાન : પ્રેરણા મુદ્રણાલય, રુસ્તમઅલીને ઢાળ, મિરજાપુર, અમદાવાદ-૩૮૦ 001 પ' : ઈન્ટરનેશનલ પ્રિન્ટિગ વસ, શાહપુર, માળીવાડાની પોળ સામે, અમદાવાદ-૩૮૦ 001 For Private and Personal Use Only