________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પાયે મૂળ દેરાસરના ઉપરના ભાગમાં બાંધે છે, પરંતુ દેશંસરની બહાર ભીંતનું ચણતર કરીને દેરાસર ન દેખાય એવો પ્રબંધ કર્યો છે.
ગુજરાતમાં ચૌદમી સદીના પ્રથમ દાયકામાં વાઘેલા સત્તાને અંત આવ્યો અને દિલ્હીની ખલજી સત્તા દઢ થઈ. ત્યારબાદ આશરે સે વર્ષ દિલ્હીની સત્તા આ વિભાગમાં રહી. એ પછી ગુજરાતના સુલતાનની સત્તા આ વિસ્તારમાં હતા. આ વર્ષો દરમ્યાન ઈડરની સત્તા વિસનગર સુધી હતી તેથી મા સરહદી વિસ્તારમાં રક્ષણાત્મક પગલાં જરૂરી હોઈને ઊમતાની ગઢી બાંધવામાં આવી આવી અને આવી ગઢીએ અમદાવાદની ઉત્તરે કાલી કોડ સાદરા આદિ વિસ્તારથી મતા અને વડનગર સુધી વિસ્તરતી દેખાય છે. એ સમગ્ર પરિસ્થિતિમાં ઊતાની આ ગઢી તૈયાર થઈ. એ કોણે બંધાવી એ બાબત પુરાવાને અભાવે નિજ કર મુશ્કેલ છે.
આમ મતાનું ધર્મસ્થાન રાજ્યવહીવટનું કેદ્ર બન્યું', આ કંદ્રમાં કરકારો થતા રહ્યા છે, એમાં સત્તરમી સદીમાં મહત્વના ફેરફારો નોંધાયા છે. એ વખતે જના દર્શને વિસ્તાર વધ, રવા માટે એની ભીંતની બહાર બીજી ભીત ચણું લઈને એની પર ચૂનાનું સ્તર લગાવ્યું છે. આ સત્તરમી સદીની કીમતાના કિલ્લાની મજબૂતી પ્રયાસ તત્કાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિને આભારી છે એને ચર્ચા જરૂરી છે.
જેમ ચૌદમી-પંદરમી સદીમાં ઊમતાને વિસ્તાર હતિ તેમ સત્તરમી સદીના ઉત્તરાર્ધની સ્થિતિ પણ કંઈક ડ માળ હતી, મેવાડ અને બાબુરી પાદશાહ ઔરંગઝેમના સંબ કથળેલા હતા. મેવાડ તરફથી આવી સ્થિતિમાં કંઈક સરહદી ગરબડ થાય તે એ માટેના બંબસ્ત માટે સત્તરમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં મતાની કિલ્લેબંધી દઢ થઈ ને તત્કાલીન પદ્ધતિ અનુસાર ત્યાં ચૂનાની ફર્શ બધી પણ તૈયાર થઈ. આ રાજકીય પરિસ્થિતિ પછી અઢારમી સદીમાં માતા મરાઠી સત્તા બીચે આવ્યું.
થોડાં વર્ષ આ સત્તાની પાયગા અને સ્થાનિક અધિકારીઓએ અહીંથી શાસન કર્યું, પરંતુ ઓગણીસમી સદીમાં રાજસત્તા પલટાતાં અહીંના સ્થાનને ઉપગ વહી ગમે તેબી ન શૈક્ષણિક ઉપયોગ શરૂ થઈને અહીંની પ્રાથમિક શાળા નરીકે આ સ્થાન વપરાયું, હવે એ ઉપયોગ બંધ થતાં આ સ્થળ ઉજજડ પડયું છે.
રાજગઢી તરીકે ઊમતાના જૈન દેરાસર ઉધ્યોગ શરૂ થયે તેથી ઊમતાનું કદ્ર બદલાયું. આ કકની આજુબાજુ ઊનતાને વિકાસ આજ સ્થળ-નામે, અસ્તિત્વ ધરાવતાં મકાને, મઝાર આદિથી સ્પષ્ટ થાય છે એની કેટલીક ચર્ચાએ અત્રે રજુ કરી છે.
રાજગઢીથી ઈશાન ખૂણામાં ગેસનશાપીર કરે જેવાં સ્થળા, ઉમતાને ચૌદ મી સદી થી અઢારમી સદીમાં રહેલી રાજસત્તા અને તત્કાલીન વસતીનાં સ્થળો મવાડની દિશામાં સૂચક રીતે ઢાલ બનીને ઊભા છે. આ વિસ્તાર “કસબા'ને નામે ઓળખાય છે. અહીં મજિદ છેઆ વિરતાર મતાના પુરાવતના અવશેષોનો નજીક હોઈ એ નવી વસ્તી સૂચવે છે આ વસ્તીની પાસે હજીરાને માઢ, નાયકાતી મેથી ફળી અને ગંધ્રપ શેરી વિસ્તાર છે. નાયક અને ગંધ ભેજકે પોતાની પરંપરા એ પાછતથી અર્થાત આશરે ચૌદમી સદીથી દર્શાવે છે, એ પરંપરાના લેકેની વસ્તી કસબા પાસે ચૌદમી સદી પહેલાં વિકસી હેવાનાં કોઈ એંધાણ મળે એમ લાગતું નથી. કુંભારવાસ પાસે આ વસ્તી અટકે છે.
આ રાજગઢીની પશ્ચિમમાં તપાસતા કંસાનો માઢ, કેટવાળી ખડકી, મોટો મઢ વગેરે વિસ્તારની પાસે બળે માઢ આ ૬ વસ્તીની પાછળ કાળુ મંગારામ માઢ, ગામીને માઢ, ઘાંચીને માઢ અને મોટું મંદિર, ગે વિંદચક જેવા વિર મરો અહી ની હિંદુવસ્તીના સૂચક છે. એની સાથે બ્રહ્મચકલું, પથિક
એપ્રિલ ૧૯૯૨
For Private and Personal Use Only
