________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રાષ્ટ્રિય દફતરખંડારઃ નવી દિલ્હી
શ્રી જિતેંદ્ર વી. શાહ નવી દિલ્હીમાં જનપથ માર્ગ પરથી પસાર થતાં લાલ રંગના ગ્રેસી સ્ટાઈલના મકાન તરફ કોઈનું ધ્યાન ન જાય એવું બને નહિ. એ “કરાળ’ મ્યુઝિયમ કે જૂના કાગથ્વીને સંગ્રહ' તરીકે
મતનામ છે. રાષ્ટ્રિય દફતર-ભંડારની કચેરીમાં ઘણા અગત્યના દસ્તાવેજો સંગૃહીત છે. બટે કલાઈવ અને વૈરેન હોઢિઓથી માંડી મહાત્મા ગાંધી અને પંડિત નહેર સુધીના દસ્તાવેજો અહીં છે. નવી દિલ્હીના વિખ્યાત બ્રિટિશ આ2િ એડવિન શુટિન્સ અને હબ બેર મેમણે દિલ્હી પ્રથમ પાંચ ભવ્ય મકાન બનાવ્યાં તેમનું એક તે આ “રાષ્ટ્રિય દફતર-ભંડાર.”
આ કચેરી માર્ચ, ૧૮૯૧ માં કલકત્તામાં ઈમ્પીરિયલ રેકર્ડ ડિપાર્ટમેન્ટ' તરીકે શરૂ થઈ ત્યારે માત્ર એક રેક-કીપર અને આઠ કારકુન હતા. “આર્ટિવિસ્ટ એ શું છે એ પ્રશ્ન ઘણાનાં મનમાં ઉદ્દભવે છે. અમુક લેકે એને પ્રત્યુત્તર આપે છે કે “એ ડેડ ફાઈલ કલાર્ક.” ઇ. સ. ૧૮૮૯ માં છે, ડબલયુ ફેસ્ટિના સુચનના આધારે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કમ્પનીનું તમામ દફતર એક જગ્યાએ સંગૃહીત કરવા માટે આ કચેરીની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી. - ઈ.સ. ૧૯૧૧ માં દિલ્હી રાજધાની થઈ. ભારતીય ઈમ્પીરિયલ રેકર્ડ ડિપાર્ટમેન્ટ”નું નવું મકાન ઈ.સ. ૧૯૨૬ માં બંધાવાનું શરૂ થયું અને એ પૂર્ણ થયા બાદ ઈ.સ. ૧૯૩૭માં કલકત્ત, ખાતેનું ઈસ્ટ ઈનિષા કમ્પનીનું તમામ દફતર દિલ્હી ખાતે બંધાયેલા હાલના મકાનમાં ખસેડવામાં આવ્યું તથા ભારત સ્વતંત્ર થતાં “ઈમ્પીરિયલ રેકર્ડ ડિપાર્ટમેન્ટનું નામ બદલીને એનું નવું નામ “રાષ્ટ્રિય દફતરભયાર રાખવામાં આવ્યું. અગાઉ આ દફતર-ભંડારના વડાને રેકર્ડ-કીપર તરીકે ઓળખવામાં આવતા હતા, એના બદલે હવે નિયામક તરીકેને હેદ્દો આપવામાં આવ્યું.
રાષ્ટ્રિય દફતર-ભંડાર, નવી દિલ્હીના મકાનમાં આશરે વીસ હજાર કરતાં વધારે નકશાઓ અને બત્રીસ લાખ કરતાં વધારે ફાઈલે પચીસ ચે. કિ.મી. જેટલી જગ્યામાં આ દળદાર રેકરૂપે પથરાયેલ છે. આશરે ચાળીસ ચે. કિ.મી. જેટલી જગા હજુ ઉમેરાય એવી શકયતા છે. ખાસ કરીને આઝાદી પછીના એતિહાસિક રેકર્ડને સાચવવા માટે ખાતામાં સૌથી જૂને દસ્તાવેજ ઈ.સ. ી પદીને ગિલગાટ હસ્તપ્રત' છે, જે ભૂપત્ર પર બ્રાહ્મી લિપીમાં લખાયેલ છે.
મુઘલ-સમયનાં ઘણાં ફરમાને (શાહી હુકમ) પણ જોવા મળે છે, જેમકે હુમાયુ અકબર બહાંગીર સોહજહાં ઓરંગઝેન અને એમની બેગમેના. બહાદુરથાહ ઝફનાં કાવ્યસંગ્રડે પણ છે. ઘણાં કાબે એમને બર્મા ખસેડયા તે સમયના પણ છે.
આ ઉપરાંત આ સંગ્રહબ ઇલિયા ઈ ઓફિસ, કોમનવેલ રિલેશન ઑફિસ રેકર્ડ તેમજ ન્સ નેધરલેન્ડ અને ડેન્માર્કથી પ્રાપ્ત કરેલ દફતર અહી યાં સચવાયેલ છે. આ ઉપરાંત બ્રિટિશ શાસનકાળ દરમ્યાનનું મુંબઈ પ્રાંત અને મદ્રાસ પ્રાંતનું દફતર પણ અહીંયાં છે. બ્રિટનમાં હિંદને સંબધિત જે કર્યું હતું તે દફતરમાંથી અગત્યની દફતરીય સામગ્રી મા ઈકો-કિમ કાવી “ષ્ટ્રિય
તરભંડાર પ્રાપ્ત કરી. સામાન્ય રીતે દરેક ભારતીય નાગરિક અહીં ત્રીસ વર્ષ જૂનું ઈ જોઈ શકે છે. રાષ્ટ્રના હિતમાં ય ઝવું અમુક રેડ બતાવવામાં આવતું નથી. : ૧૮૫૭ના વિપ્લવ પૂર્વેનું તેમજ છે પછીના સમયનું પણ ઘણું કડી અહીંયા દ્વીકૃત થયેલું છે. હિંનાં વિવિધ દેશી રાજ્યોનું રેકી પણ અહીંયાં સંગૃહીત થયેલું જોવા મળે છે. માઈક્રો-ફિલ્મ એપ્રિલ/૧૨
પથિ
For Private and Personal Use Only
