________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગણેશની ધાતુ-પ્રતિમાઓ [, જે. વિદ્યાભવનના મ્યુઝિયમના સંગ્રહમાં છે. વિભૂતિબહેન વિ. ભ છે
આ સંગ્રહમાં ગણેશની પાંચ ધાતુ-પ્રતિમાઓ સંગૃહીત છે, જે પિરાજી સાક્ષીએ સંસ્થાને ૧૯૭૬-૭૭ માં ભેટ આપેલી છે. આ બધી જ મૂતિઓ પરિકરસંહિતા અને સિંહાસનાધિષ્ઠિત છે. ગણેશની જે વિશિષ્ટતાઓ હોય તે બધી આ મૂર્તિઓમાં મળે છે, જેમકે સૂઢ મેદ લંબોદર વગેર; જે એમની સંઢના વળાંકમાં, પરિકરના સુશોભનમાં અને સિંહાસનમાં વિવિધતા અને કદ-આકારમાં રેરા નજરે પડે છે. આ બધી એકસરખી બિબાંઢાળ પ્રકારની ગણેશની પ્રતિમાઓ હોવા છતાં એ સ્વતંત્ર અને ઘરદેરાસરની સેવ્ય પ્રતિમાઓ લાગે છે. આ ધાતુની પ્રતિમાઓ એનાં શરીરના બાંધા તેમ આકૃતિઓનાં સામાન્ય લક્ષણે પરથી છે. શ્રી શિવરામ મૂર્તિ એ ૧૫-૧૬ મી સદીની હોવાનું જણાવ્યું છે. આ સંદર્ભમાં પ્રાચૌલ(ઈ. સ. ૧૦૦૦ આશરે)ના સમયની ૪૨ સે. મી. ઊંચી ચાર હાથવાળી ગણેશની ભી ધાતુ-પ્રતિમાને યાદ કરી શકાય. એમાં એમની સૂંઢ સીધી છે, પરંતુ છેલ્લે જમણી બજુએ વાળેલી સૂંઢમાં મોદક ધારણ કરે છે, જેમણે આગલે હાથ મ ત પકડીને અય મુદ્રામાં છે, પાછલે જમણે હાથ પર ધારણ કરે છે, ડાબા પાછલા હાથમાં પાશ કે સપ અને આગલા ડાબા હાથમાં મેદક () છે.
સામાન્ય રીતે પ્રત્યેક શિવ મંદિરના ગર્ભગૃહમાં પેસતાં જ દર્શનાથીના જમણા હાથે ગણેશ અને ડાબા હાથે હનુમાનની પ્રતિભા પરિકર-દેવ તરીકે પૂજાતી જોવામાં આવે છે. કેટલીક વાર એમના વતંત્ર મંદિરો પણ મળે છે. ગણેશનાં સ્વતંત્ર મદિરા મહારાષ્ટ્રમાં છે, અને ત્યાં સ્વતંત્ર મૂર્તિઓ વધુ પ્રમાણમાં પૂજાતી જોવામાં આવે છે. ઉજજૈનમાંની બડા ગણેશ'ની પ્રતિમા અત્યંત ભવ્ય અને પ્રસિદ્ધ છે. અમદાવાદના અસારવામાં આવેલી દશભુજ ગણેશની પ્રતિમા અત્યંત વિલક્ષણ પ્રાચીન સુંદર અલંકૃત પ્રસિદ્ધ છે. છે. જે. પી. અમીને શિવ પરિવારના પરિચયમાં ગણપતિને સમાવેશ કરીને એની વિવિધ મૂર્તિઓનું વર્ણન આપણને સુલભ કરી આપ્યું છેગણપતિના વિનેશ્વર તરીકેની ઉત્પત્તિ અને મુખ્ય કાર્ય વગેરેની વિવિધ કથા લિંગપુરાણ શિવપુરાણ શ્વેતક૯૫ વરાહપુરાણ મત્સ્યપુરાણ સ્કંદપુરાણ સંપ્રદાગમ અને ઐતરેય બ્રાહ્મણ(૨૧)માં આવે છે. બ્રહ્માબ્રહ્મણપતિ (બૃહસ્પતિ) એને જ ગર્ણ પતિ કહ્યા છે. મહાભારતમાં ગણેશજી વ્યાસજીના લહિયા થયા છે. બ્રહ્મવૈવર્તપુરાણમાં કૃષ્ણ જ ગણપતિ. ઐરાવત હાથીનું મસ્તક કૃષ્ણ-બાળકના માથાની જગ્યાએ (માથા પર) લાગી ગયું. “વામન પુરાણ'માં વિનાયક નાયક વિનાના તેથી 'વિનાયક' એવી સમજતી આપી છે, વગેરે આ રીતે વિવિધ નામે અને કથા પ્રવર્તે છે. આ જ વિદ્વાને ગણપતિના વિવિઘ સ્વરૂપ અને લક્ષણેની વિસ્તૃત ચર્ચા કરેલી છે.
ગજાનન ગણપતિનાં વિવિધ નામ આપીને એના પૌરાણિક સંદર્ભ સાથે નામના અર્થો અને ગણપતિની ઉત્પત્તિની કથાઓ લિંગપુરાણ શિવપુરાણ અને અન્ય પુરાણેને આધાર સ્વ. શ્રી રસિકભાઇ ત્રિપાઠીએ રસપ્રદ રીતે રજૂ કરેલી છે.
છે. હસમુખભાઈ સાંકળિયાએ છે. નારાયણના મતનો ઉલ્લેખ કરતાં જણાવ્યું છે કે ગ્રીના એક સિક્કા પર ગણેશની મૂર્તિ અંકિત કરવા પ્રયત્ન થયો છે. છે. એ. કે. નારાયણે ડેમેટ્રિઅસ(ગ્રીક રાજા)ના તાંબાના સિક્કાની બે બાજુ પર હાથી અથવા હસ્તિમસ્તક હેય છે એમ જણાવ્યું છે." પથિક
એપ્રિલ/૧૯૯૨
For Private and Personal Use Only
