________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્થાપના
માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળની [એનાં કાર્યાંને વિષ્લેષણાત્મક અભ્યાસ]
ડો. મહેશચંદ્ર પથા
સ્વાતંત્ર્ય ઝંખતી ભારતવર્ષની ૩૫ કીડની વસ્તીમાંથી લગભગ ૪ થા ભાગની વસ્તી, પર સંસ્થાનાના રાજાએ નવાખા કે ઢાકારાના આપખુદ શાસન હેઠળ રિબાતી હતી.1 (જોકે વડોદરા જેવાં કેટલાંક રાજ્યેની પ્રશ્ન એમાંથી અપર્વાદરૂપ હતી.) અઁ. સ. ૧૯૨૪ માં સમગ્ર ગુજરાતમાં ૩૩૬ સસ્થાના વિસ્તરેલાં હતાં. મહીકાંઠા એજન્સીમાં ૧૮૮૫-૮૬ દરમ્યાન ૬૪ સસ્થાના. ૧૯૨૨માં ૫૧ સંસ્થાના અને ૧૯૪૯ માં મહીકાંઠા એજન્સીમાંથી સાબરકાંઠા જિલ્લા અસ્તિત્વમાં આવ્યા ત્યારે એમાં વિલિનીકરણ પામેલાં ર૯ સંસ્થાના જોડાયાં હતાં.જ અન્ય સસ્થાનાાની જેમ સાબરકઠાનાં સસ્થાના પણ બ્રિટિશ સરકારના સર્વોચ્ચપણા હેઠળ હતાં. બ્રિટિશ સરકારની નીતિ અનુસાર સાબરઠાનાં સંસ્થાને ના વહીવટ પર દેખરેખ રાખવા પોલિટિકલ એજન્ટ નીમવામાં આવતા અને મહીકાંઠા એજન્સીના મુખ્ય મથક સાદરામાં રહીને સંસ્થાનાના વહીવટ પર દેખરેખ રાખતા હતા.
સાબરકાંઠાનાં ૨૯ સ ંસ્થાના પૈકી ઈડર સંસ્થાન સૌથી માટુ અને પ્રથમ વ”નુ` સંસ્થાન હતુ', જ્યારે માલપુર ૯૬ ચો. મા, વિસ્તારમાં વિસ્તરેલું ૧૧૭૬૭ ની વસ્તી ધરાવતુ ત્રીજા વર્ગનું
સંસ્થાન હતું.પ
પ'ચમહાલ અને ખેડા જિલ્લાની આડઅડ આવેલા માલપુર રાજ્યમાં “ભીસિંહજી રાએલજીનું એકહથ્થુ ગ્રાસન ચાલતુ હતુ. એણે માલપુર રાજ્યની પ્રજા પર પશુવેર ચાંલાવેરા જેવા અસ કરવેરા નાખ્યા હતા. રાજ્યમાં અમાનુષી વેઠની પ્રથા પણ પ્રચલિત હતી. એ પ્રથામાં રાજ્યની તમામ જ્ઞાતિએ પિસાતી હતી. ખેડૂતે પણ એ પ્રથામાંથી મુક્ત ન હતા તેથી મસપુર રાજ્યની પ્રજાએ ઇડર પ્રજાકીય મ’ડળના અગ્રણી મથુરાદાસ ગાંધીના માČદન હેઠળ રાજાશાહીની વ્યથાઓમાંથી મુક્ત થવા તા. ૧૩-૩-૧૯૪૬ ના રાજ નટુભાઈ શેઠના પ્રમુખપદે “માલપુર રાજય પ્રજામ'ફળ''ની સ્થાપના કરીને રાજ્ય તરફથી આચરવામાં આવતા અન્યાય સામે લાતના પ્રાર ંભ કર્યો.' આ પ્રજામંડળને નટુભાઈ શેઠ ઉપરાંત જેડાલાલ ગાર (ઉપપ્રમુખ), ચંદુલાલ શિવરામ શાહ (મંત્રી), રામશકર ઉપાધ્યાય, રગોવિંદ મહેતા, મણિલાલ શિવલાલ શેઠ, સાયબાજી ખોટ, વલ્લભભાઈ દેશી વગેરે અગ્રણીઓએ મહાની સેવાઓ આપી હતી. માલપુર રાય પ્રશ્નમંડળની સ્થાપના થવાથી ગંભીરસિંહજી ચેકી ઊઢયા હતા તેથી એને સાહને કરવા માટે એમણે એમના મળતિયા ચિકર હરગેવિંદ જોશીને વિશ્વામમાં લઈને માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળ” સામે રાખને વફાદાર પ્રામ ડળ”ની સ્થાપના કરીને આગલા દ્વારા શાસન”ની નીતિ અમલમાં મૂકી હતી. નોંધવા જેવી બાબત તા એ છે કે હરશ કર્ હરગાવિંદ જોશી (ઉભરાણ) શરૂઆતમાં “માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળમાં સક્રિય રસ લઈ કામ કરતા હતા એમ છતાં એમડ઼ે રાજાના પ્રલોભનથી રાજાને વફાદાર પ્રામ`ડળ સ્થાપ્યું હતુ. અને એ રીતે પ્રજાને ભારે દ્રોડ કર્યા હતા, પરંતુ રાજાને વફાદાર પ્રજામ′ડળને માલપુર રાજ્યની પ્રજાને જરા પણ સાથે-સRsકાર પ્રાપ્ત થયે નહાતા તેથી ઘેાડા જ સમયમાં એ પ્રજામળા અંત મા ગયા હતા.
માલપુર રાજ્ય પ્રજામંડળે” અનેક વિઘ્ન વચ્ચે પણ ગંભીરસજીના અન્યાયી વડીવટ સામે ામગીરી મારભી હતી. માલપુર રાજ્યમાં પ્રર્યાલત અમાનુષી વેઠની પ્રથા સામે તથા પ્રશ્ન પુર
*તા. ૧૬ થી ૧૮ ફેબ્રુઆારી, ૧૯૯૧ દરમ્યાન, આણંદ આર્ટ્સ કૉલેજ, વૃંદ ખાતે યોજાયેલ ગુજરાત ઈતિહાસ પરિષદના ૧૬ મા અધિવેશનમાં વ`ચાયેલા નિખ'ધ
એપ્રિલ/૧૯૯૨
પથિક
For Private and Personal Use Only
