Laghu Siddhant Kaumudi Part 03

Author(s): Girdhar Sharma, Parmeshwaranand Sharma
Publisher: Motilal Banrassidas Pvt Ltd

Page 591

५ ] सिद्धान्तकौमुदी। [ भावकर्मति भकभिप्राये 'शेषात्-' (सू २११६) इति परस्मैपदं स्यादेश । वरसान्पाययति पयः। दमयन्ती कमनीयतामदम् । भिक्षा वासयति । 'वा क्यषः' (सू २६६६ ) लोहितायति, लोहितायते । 'शुन्यो लुङि' (सू २३४५)। प्रद्युतत् अन्योतिष्ट । 'वृन्यः स्यसनोः' (सू २३४७) । वर पति वर्तिप्यते । विवृत्सति विवर्तिषते। 'लुटि च क्लूपः' (सू २३५१) । कल्सा। कल्सासि कल्पितासे । कल्प्स्यति कल्पिध्यते, कल्प्स्यते । चिक्लप्स ते, चिकल्पिषते, निक्लुप्सते ।
___ इति तिसन्ते परस्मैपदप्रकरणम् । अथ भावकर्मतिप्रकरणम् ।। ६२॥
अथ भावकर्मणोलडादयः । 'भावकर्मणोः' (सू २६७६) इति तह् । २७५६ सार्वधातुके यक् । (३-१-६७ ) धातोर्यक्प्रट यः स्थानावकर्मसकर्मकत्वादेवाप्राप्तः, लुग्विकरणालुग्विकरणयोरलुग्विकरणस्यैव ग्रहणमित्युक्तेश्च । धेट उपसंख्यानमिति । परस्मैपदनिषेधस्येति शेषः । पापयेते शिशुमिति मन्त्रः । ननु 'वत्सान् पाययति पयः' 'दमयन्ती कामन यतामदम्' 'भिक्षा वासयति' इति च कथम् । 'न पादम्याङ्यम-' इति परस्मैपदस्य निषेधादित्यत आह अकभिप्राये इति । 'अनन्तरस्य-' इति न्यायेन 'निगरगचलनार्थेभ्यश्च, अणावकर्मकात्' इति सूत्रद्वयप्राप्तस्यैव 'न पादम्याङयमा यस-' इति निषेध इति भावः । 'वा क्यषः' इत्यादि प्रारव्याख्यातमपि सूत्रक्रमेण पुनरुपात्तम् । इति श्रीवासुदेवदीक्षितविदुषा विरचितायां सिद्धान्तकौमुदीव्याख्यायां
बालमनोरमाख्यायां परस्मैपदव्यवस्था समाप्ता । अथ भावकमेतिप्रकरणं निरूप्यते। 'लः कर्मणि-' इत्यत्र सकर्मकेभ्यो धातुभ्यः कर्मणि कर्तरि च, अकर्मकेभ्यस्तु भावे कर्तरि च लकार। विहिताः । तेषु कर्तरि लकारा निरूपिताः । अथेदानी भावकर्मणोलकारा निरूप्यते इति प्रतिजानीते अथ भावकर्मणोलडादय इति । निरूप्यन्ते इति शेषः तत्र 'शेषात्कर्तरि परस्मैपदम् , अनुपराभ्यां कृषः' इत्यादिपरस्मैपदविधिषु प्राप्तेष्वाह भावकर्मणो. रिति तङिति । सार्वधातुके यक् । धातोरिति । 'धातोरेकाचः-' इत्यतपरस्मैपदं स्यादेवेति । 'अनन्तरस्य-' इति न्यायेन योगदान प्राप्तस्यैव परस्मैपदस्य प्रतिषेध इति भावः । इति पदव्यवस्था समाप्ता।
इति तत्त्वबोधिन्यां परस्मैपदप्रक्रियाप्रकरणम् । सार्वधातुके यक् । 'धातोरेकाचः-' इत्यतो धातोरिति, 'चिण भाव