Laghu Siddhant Kaumudi Part 03

Author(s): Girdhar Sharma, Parmeshwaranand Sharma
Publisher: Motilal Banrassidas Pvt Ltd

Page 625

६२२] सिद्धान्तकौमुदी। [ कर्मकर्तृतिङ्अस्मान्नेचिएन । अवरुद्ध गौः । कर्मकर्तरीत्येव । अवारोधि गोर्गोपेन । २७७१ तपस्तपःकर्मकस्यैव । (३.१-८८) कर्ता कर्मवण्यात्। विध्यर्थमिदम् । एवकारस्तु व्यर्थ एवेति वृत्यनुसारिणः । तप्यते तपस्वापस । अर्जयतीत्यर्थः । 'तपोऽनुतापे च' (सू २७१०) इति चिनिषेधारिसच । श्रतप्त । तपःकर्मकस्य इति किम्-उत्तपति सुवर्ण सुवर्णकारः । 'न दुहस्नुनमा यचिणौ' (सू २७६७ क्षण्यादर्शनाच्च कर्मस्थक्रियत्वाभावादिह कर्मवत्त्वस्याप्रसक्तेस्तन्निषेधो व्यर्थ इत्यत आह इच्छाया इति । न रुधः। 'च्लेः सिच्-' इत्यतः च्लेरिति "विण्ते पदः' इत्यतश्चिणिति चानुवर्तते, तदाह अस्माच्च्लेश्चिण नेति । अवारुद्ध गौरिति । स्वयमेवेति शेषः । कर्मकर्तरीत्यवति । 'अचः कर्मकर्तरि' इत्यत-तदनुवृत्तेरिति भावः । अवारोधि गोर्गोपेनेति । इह गोः कर्मणः कर्तृत्वविवक्षाया अभावान चिनिषेध इति भावः। तपस्तपःकर्मकस्यैव । श्रायं तप इति षष्ठयन्तम् । तपःकर्मकस्यैव तपधातोरिति लभ्यते। 'कर्तरि शप्' इत्यतः कर्तरीत्यनुवृत्तं प्रथमया विपरिणम्यते। 'कर्मवत्कर्मणा-' इत्यतः कर्मवदित्यनुवर्तते इति मत्वा सूत्रशेषं पूरयति कर्ता कर्मवदिति । विध्यर्थमिदमिति । एतच्चानुपदमेव उदाहरणव्याख्यावसरे स्पष्टीभविष्यति । ननु विध्यर्थत्वे एवकारो व्यर्थ इत्यत श्राह एवकारस्त्विति । तप्यते तपस्तापस इति । अत्र तपिरर्जनार्थक इत्याह अर्जयतीत्यर्थ इति । प्राजापत्त्यचान्द्रायणादिकृच्छाद्यात्मकं तपः संपादयतीत्यर्थः । मुख्यकर्तरि लः । संपादनस्य तापसात्मककर्तृस्थत्वात् तपोरूपकर्मस्थत्वाभाव त् 'कर्मवत्कर्मणा-' इत्यप्राप्तं कर्मवत्त्वमनेन सूत्रेण विधीयते । तेन यगात्मनेपद दि। यदा तु तदपि दुःखजननात्मके संतापे वर्तते तदा तापसं तपस्तपतीत्येव भवति, दुःखयतीत्यर्थः । अत्र मुख्यकर्तृ तपः । तापसस्तु कर्म । अत्रापि दुःखजननव्यापरस्य तपोरूपकर्तृस्थ. तया तापसरूपकर्मस्थत्वाभावात् 'कर्मवत् कर्मणा-' इत्यनेन कर्मवत्त्वं न भवति । तपःकर्मकत्वाभावादनेनापि न कर्मवत्त्वम् । अतो न यगादिकर्मकार्यम् । अथ लुलि अतप्तेत्यत्र कर्मवत्त्वाच्चिणमाशङ्कयाह तपोऽनुतापे च इति । विपिनषेधात् सिजिति । तस्य 'झलो झलि' इति लोपे परिनिष्टितमाह अतप्तेति । उत्तपति सुवर्ण सुवर्णकार इति अत्र तपःकर्मकत्वाभावान कर्मवत्त्वमिति ऽनुवर्तनादाह कर्मकर्तरीत्येवेति । अतप्तेति । तपस्तापस इत्यनुषज्यते । न दुहस्नु । ननु दोग्धिपर्यायत्वेन स्लौतेरपि द्विकर्मकत्वाद्गोरूपकर्मणः कर्तृत्वविवक्षायामपि पयोरूपकर्मणो विद्यमानत्वात्सकर्मकाणां प्रतिषेधेन यक्चियोः प्राप्तिरेव नास्तीति चेत् । अत्राहुः-वत्सादियोगेन क्षीरप्रस्रवणानुकूला उत्कण्ठा धातोरर्थः। सा च