________________
જૈન દર્શનનો કર્મવાદ
પ્રદેશબંધનું સ્વરૂપ માસ્તર ખુબચં≠ કેશવલાલ શિરેાહી (રાજસ્થાન)
આત્માની સાથે મિશ્રિત થયેલ કર્મોના સ્વભાવ–સ્થિતિ અને રસ (પાવર) અંગેની હકિકત અગાઉના લેખામાં વિચારી ગયા. કને એક વસ્તુ કે એક પદાર્થ જે જાણે તે જ કમસ્વરૂપ ખરાખર સમજી શકે જેમ પ્રાણિઓના શરીરમાં રહેલી સાત ધાતુએ (રસ-રૂધિર-માંસ મેદ્ર-અસ્થિ-મજ્જા અને વીય) તે પ્રાણિએ ગ્રહણ કરેલ ખારાકનુ પરિણમન છે. આ સાત ધાતુઆનાં અણુએ કોઇ નવાં ઉત્પન્ન થયાં નથી, પરંતુ તેનુ પરિણમન નવુ છે.
તેનું
વસ્તુની અવસ્થામાં પલ્ટો થવા તે પરિણમન કહેવાય છે. પરિણમન પામેલ પુદ્ધ લના વણુ–ગ ંધ–રસ અને સ્પર્શીમાં પલ્ટો થઇ જવાથી તેના સ્વભાવમાં પણ પટા થાય છે પુદ્ગલપરિણમન સદાને માટે એક સરખુ· ટકી રહેતુ નથી. અમુક ટાઈમ સુધી અમુક પરિણમન રૂપે રહી ત્યારબાદ અન્ય પરિણમન રૂપ
પરિણમે છે. શરીરમાં રસ-રૂધિરાદિ રૂપે પણ મેલ સપ્તધાતુ તે જેમ ખારાકનુ પરિણમન છે. તેમ આત્માની સાથે સબંધિત થયેલ કમ, તે ક્રાણુવગણાના પુદ્ગલેાનુજ પરિણમન છે. અનાજમાંથી પરિણમેલ સપ્તધાતુમાં જે સ્વભાવ પ્રગટ થાય છે તે સ્વભાવનું પ્રાગટ્ય અનાજમાં હેતુ નથી. તેવી રીતે કાણુવાના પુદ્ગલામાંથી પિરણમેલ કર્મામાં જે સ્વભાવ પ્રગટ થાય છે તે સ્વભાવનું પ્રાગટ્ય કાણુવગ છાના પુદગલામાં હોતુ નથી.
ખારાકનું સપ્તધાતુરૂપે થતું પરિણમન પ્રાણિએના શરીરમાંજ થાય છે. પ્રાણિઓના ઉદરમાં
પ્રવેશ્યા સિવાય સૃષ્ટિમાં ઢગલાબંધ પડેલા અનાજનુ જેમ સપ્તધાતુ રૂપે પરિણમન થતું નથી. પુદ્દગલામાં અનેકરૂપે પરિણમન થવાના સ્વભાવ હોય છે, પરંતુ અમુક અમુક સયાગાની પ્રાપ્તિએજ તે તે સ ંચાગને અનુરૂપ પૃથક્ પૃથ રીતે પિરણમન થઈ શકે છે, આત્મપ્રદેશની સાથે કસ્વરૂપે પરિણમન પામતી કાણુવણા શું ચીજ છે? કયાં રહેલી છે? કેવી રીતે રહેલી છે? તે હકિકત આગળ ઉપર વિચારીશું. આ લેખમાં તો માત્ર કાણુવગણાના પ્રદેશ સમુહનું આત્મપ્રદેશે સાથે મિશ્રણ થઇ પૂર્વીના કમ સાથે ચોંટી જવા રૂપ પ્રદેશખ ધની હકિકત વિચારવાની છે.
થાય
પરમાણુ એટલે પુદ્ગલના અવિભાજ્ય ભાગ. પુદ્ગલના અવિભાજ્ય ભાગને પરમાણુ કહેવાય. એક કરતાં વધુ પરમાણુઓ એકઠા ત્યારે તે એકત્રિત સમુહને સ્કંધ કહેવાય છે. સ્કંધરૂપે એકત્રિત થયેલ પ્રત્યેક પરમાણુને પ્રદેશ કહેવાય છે. એકત્રિત થયા પહેલાંની સ્વત ંત્ર અવસ્થામાં જે ભાગને પરમાણુ કહેવાય છે, તેજ ભાગને એકત્રિત અવસ્થામાં પ્રદેશ કહેવાય છે.
ભણ તેના તે જ છે, પરંતુ સ્વતંત્ર અવસ્થામાં અને એકત્રિત અવસ્થામાં તેની સંજ્ઞા કરે છે.
અહીં પરમાણુ સમુહની એકત્રતાના સંપૂર્ણ ભાગને સ્કંધ કહેવાય છે, સ્કંધ અનેક પ્રકારના છે. દરેક સ્પર્ધામાં કઈ પ્રદેશની સંખ્યા સરખીજ હાવી જોઇએ એવા નિયમ નથી. પરંતુ સરખી સંખ્યા પ્રમાણુ પ્રદેશયુક્ત સ્કાય હાય છે.
