Jain Dharm Prakash 1951 Pustak 067 Ank 08

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 7

અંક ૮ મે ]
अस्तिनास्तिमीमांसा
૧૫૭
સ્વરૂપથી ઘડે છે, પરરૂપથી ઘડે નથી, અર્થાત્ ઘડે ઘડારૂપે છે પણ વસ્ત્રરૂપે નથી; કારણ કે ઘડે શરીર ઢાંકવાનું અથવા પિટલું બાંધવા આદિનું કામ કરી શકે નહિ, પાણી ભરવાનું કામ કરી શકે છે. વસ્ત્ર પાણી ભરવાનું કામ (અર્થક્રિયા) કરી શકે નહિ પણ શરીર ઢાંકવાનું કામ કરી શકે છે. તેથી વસ્ત્રને અભાવ ઘડામાં અને ઘડાને અભાવ વસ્ત્રમાં છે. આ પ્રમાણે દરેક વસ્તુમાં ભાવ અને અભાવ બંને ધર્મો હોય છે. જે સમયે ભાવ હોય છે તે સમયે અભાવ પણ હેય છે અને જે સમયે અભાવ હોય છે તે સમયે ભાવ પણ હોય છે, તેથી ઘડામાં રવરૂપે યાને ઘડારૂપે ભાવ અને વસ્ત્રરૂપે અભાવ એ બંને ધર્મ સાથે રહી શકે છે, અને અન્યોન્યાભાવ કહેવામાં આવે છે. જે એક વસ્તુમાં બીજી વસ્તુને અભાવ ન માનવામાં આવે તે બધી વસ્તુ ભાવરૂપે સિદ્ધ થવાથી જે જગત અનેક રૂપે દેખાય છે તે ન દેખાય અને બધું એક જ રૂપે દેખાવાને પ્રસંગ આવે. અને જે ભાવ ન માનીને કેવળ અભાવ માનવામાં આવે તે જગત શૂન્ય થઈ જાય, માટે દરેક વસ્તુ કથંચિત ભાવાભાવસ્વરૂપ છે. સર્વથા ભાવ સ્વરૂપ નહિ તેમજ સર્વથા અભાવસ્વરૂપ પણ નહિ. સ્વરૂપે ભાવસ્વરૂપ છે અને પરરૂપે અભાવાવરૂપ છે. આ ભાવાભાવને આશ્રયીને અનંતધર્મામક પ્રત્યેક વસ્તુમાં સાત ભાંગાનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવ્યું છે કે જેને સપ્તભંગી કહેવામાં આવે છે. નાસ્તિ ધર્મના બીજા પણ ત્રણ પ્રકાર છે, તે આ પ્રમાણે છેનાસ્તિપમ’ પ્રાગભાવ, પ્રવં સાભાવ, અન્યાભાવ અને અસંતાભાવ એમ ચાર પ્રકારનો કહેવાય છે તેમાંથી ત્રણ પ્રકાર ઘડાના જ પૂર્વ, ઉત્તર અને વર્તમાન પર્યાયને આશ્રયીને છે. ઘડાના પૂર્વ પર્યાયરૂપ માટીના પિંડમાં ઘડાને પ્રાગભાવ, ઉત્તર પર્યાયરૂપ ઠીકરામાં પ્રર્વાસાભાવ અને વર્તમાન પર્યાયરૂપ ઘડામાં અન્યોન્યાભાવ રહે છે. આ પ્રમાણે ઘડાની અવસ્થાઓની અપેક્ષાથી ઘડાના નથી ધર્મના ત્રણ પ્રકાર બતાવ્યા, હવે નથી ધમને પ્રકાર જે અત્યન્તાભાવ છે તે ઘડાની પૂર્વ, ઉત્તર કે વર્તમાન કેઈ પણ અવસ્થા(પર્યાય)ને જેમાં અંશ પણ નથી એવા આત્મામાં હોઈ શકે છે; કારણ કે આત્માને છોડીને પુદગલાસ્તિકાયના કાર્યરૂપ જડાત્મક-પૌગલિક વસ્તુઓમાં ઘટ કાર્યરૂપે પરિણુત થયેલા પાગલ પરમાણુ-ર્ક દ્રશ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ તથા ભાવભેદે પરિણુત થતા હેવાથી પ્રામ-પ્રવ્રુસ તથા અન્ય આ ત્રણ પ્રકારના અભાવમાંથી કોઈ અપેક્ષાથી કોઈ ને કોઈ અભાવે રહી શકે છે પણ અત્યંતભાવ રહી શક્રતા નથી. માત્ર અરૂપી તથા અખંડ એવા આત્મા-ધર્માસ્તિકાય. અધર્મારિતકાય તથા આકાશમાં ઘાને અત્યંતભાવ રહી શકે છે. જો કે ઘડાને છોડીને ઘડાથી ભિન્ન ઘડાને તથા અન્ય વસ્તુઓને અને ભિન્ન વસ્તુઓમાં ઘડાને જે અભાવ રહે છે તે અન્યાભાવ કહેવાય છે, કે જે અન્યાભાવે વસ્તુઓના ભેદને ઓળખાવે છે. આ અપેક્ષાથી તે આત્મા આદિ અરૂપી પદાર્થોને અને ઘડાને પરસ્પર અન્યોન્યાભાવ પણ હોઈ શકે છે અને ઘડાથી મિનરૂપી વસ્તુ માત્રમાં ઘડાને તથા ઘડામાં વસ્તુમાત્રને અત્યંતાભાવ પણ રહી શકે છે; પરંતુ સમાન ગુણધર્મવાળી વસ્તુઓમાં રહેવાવાળા પરસ્પરના અભાવને અન્યાભાવ કહેવામાં આવે છે અને બિન ગુણધર્મવાળાઓને જે પરસ્પરને અભાવ તેને અત્યતાભાવ કહેવામાં આવે છે. અન્યાભાવ અને અત્યંતભાવમાં માત્ર