Jain Dharm Prakash 1951 Pustak 067 Ank 08

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 8

૧૫૮
મા ન ધર્મ પ્રકાર
આટલો જ ફરક રહે છે. અને તેથી અભાવને વિચાર કરતા અભાવના ત્રણું પ્રકાર પ્રતીત થાય છે તેમાં અન્યોન્યાભાવ અત્યતાભાવના સ્વરૂપને ધારણ કરે છે તેથી બંને પરસ્પર એક બીજાની સ્વરૂપસિદ્ધિમાં સહાયક બને છે. અત્યન્તાભાવ સિવાયના ત્રણ અભાવોને આધાર તે પૂર્વ, ઉત્તર અને વર્તમાન પર્યાય છે. વર્તમાન પયય દ્રવ્યના નામથી ઓળખાય છે, અને તે ભાવ સ્વરૂપ છે. પૂર્વની તથા ઉત્તરની પર્યાય ઘડાના ભાવરૂપ હોતી નથી, અર્થાત્ ઘટસ્વરૂપ હોતી નથી. વસ્તુ માત્ર માટે એવો નિયમ છે કે વર્તમાન પર્યાયમાં ભાવસ્વરૂપ હોય છે, બાકી પૂર્વોત્તર પર્યાયમાં અભાવરૂપે રહે છે. વર્તમાનપર્યાયમાં ઘડે ભાવરૂપે રહેતે હેવાથી તેમાં ઘડાનો અભાવ રહી શકતું નથી પણ વસ્ત્રને અભાવ રહી શકે છે; માટે જ ઘડો સ્વરૂપે ભાવ-અસ્તિ અને પરરૂપે અભાવ–નાસ્તિ કહી શકાય છે. અને તેથી અસ્તિ અને નાસ્તિ બંને ધર્મો સમકાળે ઘડાની ભાવ અવસ્થામાં રહી શકે છે. ચારે અવોમાંથી અન્યાભાવ અવસ્થામાં જ બંને વિરોધી ધર્મોનું સાથે રહેવાનું બની શકે છે; કારણ કે જગત ભિન્ન-ભિન્ન અનેક વસ્તુભાવોના સમસ્વરૂપ હોવાથી એક વરતુને બીજી વસ્તુમાં અભાવ ન મનાય તે સ્વરૂપે અનેક વસ્તુ હોઈ શકે નહિં અને પરના અભાવ સિવાય સ્વ કહી શકાય પણ નહિં અને તેથી જગત એક રૂપે પણ થાય નહિં અર્થાત સ્વરૂપની સિદ્ધિ થઈ શકે નહિં. અને જ્યાં સ્વ નહિ ત્યાં પર તે હેય જ કયાંથી ? વ તથા પર એક બીજાને અવલંબીને રહેલા છે. પરના અભાવનું અનધિકરણ સ્વના અભાવનું સૂચક હેવાથી જગતન્ય થઈ જાય છે, માટે જ સ્વરૂપના અભાવને આધાર પરરૂપ માનવું જ પડે છે, કારણ કે જે વસ્તુ સ્વરૂપથી ભાવ છે તે સ્વરૂપથી અભાવ હોઈ શકે નહિ. તાત્પર્ય કે–પિતાના અભાવને આધાર પોતે હૈઈ શકે નહિં પણ પર જ હોઈ શકે છે, અને આ સ્વપરની વ્યવસ્થા ભિન્ન સ્વરૂપવાળી અનેક વસ્તુઓ વગર બની શકતી નથી. એટલા માટે જ કેટલાક ઘડાને પિતાના અભાવને પ્રતિયોગી (વિરોધી) માને છે અને વસ્ત્રને અપ્રતિયોગી ( અવિરેધી) માને છે, જેથી ઘડાને અભાવ વસ્ત્રમાં અને વસ્ત્રને અભાવ ઘડામાં રહે છે. પણ પિતાના અભાવને પિતે વિરોધી હોવાથી પિતાનામાં પિતાના અભાવનું સ્થાન નથી, માટે જ જગતસ્વરૂપે ભાવ (સત) સ્વરૂપ છે અને પરરૂપે અભાવ (અસત) સ્વરૂપ છે. આવી રીતે વસ્તુમાત્રમાં ભાવના વિદ્યમાનપણમાં અભાવ પણું રહે છેપણ તે સ્વભિન્નરૂપે રહે છે અર્થાત પરરૂપે કહે છે. અને તે બે ભિન્ન વરતુઓમાં રહેતા હોવાથી અન્યાભાવરૂપે ઓળખાય છે. આ અભાવ સત્તા પ્રાપ્ત કરેલી વસ્તુઓની અપેક્ષાથી છે. જે વસ્તુએ સત્તા મેળવેલી હેતી નથી એવી વસ્તુની પૂર્વ પર્યાયમાં પ્રાગભાવ, ઉત્તર પર્યાયમાં પ્રäસાભાવ તરીકે મુખ્યપણે ઓળખવામાં આવે છે, પણ અન્યાભાવ કહેવામાં આવતો નથી. અન્યોન્યાભાવ તે સત્તાને ધારણ કરવાવાળી વર્તમાન પર્યાયને આશ્રિત છે, અને અત્યન્તાભાવ ભિન્ન ગુણધર્મવાળી વસ્તુઓમાં પરસ્પર એક બીજાને આશ્રયીને રહે છે.
અભાવને ધર્મ ન માનીને ધમાં (પદાથી) માનવામાં આવે તે અભાવ ભાવસ્વરૂ૫ થવાથી તેની સત્તા ઓળખાવનાર તેમાં કોઈ પણ ધર્મ છે જ જોઇએ કે જેના