Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ક્ષાર્થિના પ્રાદું જ્ઞાનવૃદ્ધિ 1 |
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
Ouપn | myભ્યાભ્યાઘા સ્વાસ્થg
tત્પાપણ પા પા -3
ET,
झान
सानक्रिया
ING
ઈત્યક દ ક જ
DIR નાના નાના નાના નાના નાના નાના નાના till નો II ના નાના
2 TMIND
, ન & હીન છે
'filhi
श्री जैनधर्म प्रसारक सभा.
, ગ / I
પુસ્તક ૬૭ મું ]
[ અંક ૮ મો
ઇ. સ. ૧૯૫૧
૫ મી જુન ૨
વિ સં ૨૦૦૭
વીર સં. ર૪૭૭
પ્રગટકર્તા– - શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
--
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
બહારગામ માટે બાર અંક ને પોસ્ટેજ સાથે વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૩-૪-૦ પુસ્તક ૬૩ મું
પર સં. ૨૪૭૭
જ્યેષ્ઠ અંક ૮ મા,
સ. ૨૦૦૯ अनुक्रमणिका ૧ શ્રી વિમલ જિન સ્તવન . .. (મુનિરાજ શ્રી ભાસ્કરવિજયજી) ૧૫૩ ૨ ડુંગરડાને મારગે... ... .. (શ્રી પન્નાલાલ જ. મસાલીઆ) ૧૫૪ ૩ સરિતારિણીના ... ( આ. શ્રી. વિજયકસ્તૂરસૂરિજી મહારાજ) ૧૫૫ ૪ પ્રકાશ અને અધિકાર .... ( શ્રી બાલચંદ હીરાચંદ “ સાહિત્યચંદ્ર”) ૧૫૯ ૫ મહાવીર જીવન અને સંસ્કૃતિ પાલન : ૨ (શ્રી મગનલાલ મોતીચંદ શાહ) ૧૬૩ ૬ અનાસક્તિ યોગ... ... ...(કુ. મૃદુલા બહેન છોટાલાલ કે ઠારી) ૧૬૭ ૭ બંધ મોક્ષ પર એક દષ્ટિપાત (ન્યા. ન્યા. મુનિરાજશ્રી ન્યાયવિજયજી મહારાજ) ૧૭૦ ૮ સાહિત્ય-વાડીનાં કુસુમ ક્ષકશ્રીનો મુસાફર (શ્રી મોહનલાલ દી.ચોકસી) ૧૭૧ ૯ પંન્યાસ પદપ્રદાન મહોત્સવ ..
. ૧૭૬ નવા સભાસદ ૧ શ્રી પુરતમ સુરચંદ શા
- લાઇફ મેમ્બર ૨ શ્રી જે. વેતાંબર જ્ઞાનમંદિર
છા પૂજા ભણાવવામાં આવી. વૈશાખ સુદી આઠમ ને સોમવારના રોજ પૂજય શાંતમૂર્તિ મુનિરાજ શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજની સ્વર્ગવાસ તિથિ હો અને સામાયિકશાળા માં તેમની મૂર્તિ સમક્ષ સવારના નવ કલાકે આ પણી સભા તરફથી ની નવપદજીની પૂજ ભણાવવા માં આવી હતી
મુ બઈ
050 ઇન ધ તઝમના નાના
સભાના સભાસદોને ખાસ લાભ થી તાવિલેખસંગ્રહ દર સહ
પચીસ લેખોને લેખકઃ આચાર્ય મહારાજશ્રી વિજયકસ્તૂરસૂરિજી મહારાજ
આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયકસ્તૂરસૂરિજી મહારાજની વૈરાગ્યવાહિની અને બેધદાયિની કલમથી આજે સમાજમાં કોણ અજાણ છે? “ શ્રી જૈન [ ધર્મ પ્રકાશ” માસિકમાં ક્રમે ક્રમે પ્રગટ થયેલા બેધક અને સરલ નો
લેખોને આ સંગ્રહ સૌ કોઈને પસંદ પડી ગયેલ છે. સભાસદ બંધુઓને એ છે. આ ગ્રંથ અડધી કિંમતે એટલે એક રૂપિયામાં આપવામાં આવશે. ક્રાઉન સી. ૬ સેળ પેજી અઢી સો પાના, પાકું બાઈડીંગ છતાં મૂલ્ય માત્ર બે રૂપિયા. ! પિસ્ટેજ અલગ. તમારી નકલ માટે જલદી જણાવવા વિજ્ઞપ્તિ છે.
લખો : શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા–ભાવનગર
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
F
UG
પુસ્તક ૬૭ મ અંક ૮ મા
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન ધર્મ પ્રકાશ
: જ્યેષ્ઠ :
For Private And Personal Use Only
વીર સ, ૨૪૭૭
વિ. સં. ૨૦૦૭
શ્રી વિમલજિન સ્તવન.
( મહેતાજી રે શુ' મહી મૂળ બતાવું–એ રાગ, તાલ ૩રએ. ) વિમલજિત રે વિનતિ સુણે! પ્રભુ, મારા મુજ મન હરણુ કરનારી; દુ:ખ કાપે રે તુમે સ્વામી છે હુ મારા, વળી મુક્તિ વધુના પ્યારા. ૧ મેં પાપ કીધાં બહુ ભારી રે, તે સુષુતાં છૂટે ક પારી રે; માટે હાથ હવે પ્રભુ ઝાલેા રે, વિજય ભક્તિને હૈડે વ્હાલે રે. ૨ રંગ રસીયા થૈ ગુણુ અનંત તુમારા, મુજ મન હરણ કરનારા તુમ તાલે રે નથી દેવાધિદેવા, આપે। તુમ ચરણની સેવા. ૩ જે થકી રે લહીએ શિવપુર મેવા, કાંચનવિજયને કરા તુમ જેવા; ભાસ્કરથી નવ રહેશે। ઘડી ન્યારા, મુજ મન હરણુ કરનારા. ૪ કરે પૂજા અષ્ટપ્રકારી રે, જળ ચંદન પુષ્પ મનેાહારી રે; ધૂપ દીપ ને મંગળકારી રે, ફળ અક્ષત નૈવેદ્ય ધારી રે. પ્રભુ આપેા રે અક્ષય પદ અણુાહારા, મુજ મન હરણ કરનારા. પ મુનિરાજશ્રી ભાસ્કર્શવજયજી
~~~~~~~~~
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
SEE
www.kobatirth.org
ડુંગરડાને મારગે રે.
- PRE
[ આત્માની નાવને ભકિતનાં હલેસાંથી 'કારતા, ચક્રવર્તી ભરતના એક ન્હાનકડા કુમાર...... ] એયા કુંવર ન્હાનકડા, મારા હૈયે દુ:ખના ભાર રે, ભૂખ્યા જો ! જગનાથ રે, દાદા ડુ ંગરડાને મારગે રે. રીસ ચડાવા શાતે ખાપુ ? કાને કરવા મ્હાત હૈ ! ચિંતાશી દિનરાત ૨૨ દાદા ડુ ંગરડાને મારગે રે. હીરા આપું. માણેક આપું, ફૂલ બિછાવું' શીત સુગંધી પારિજાત ?, દાદે ડુગડાને સાનાનુ` સિંહાસન આપું, મુકુટ આપું પ્રકટાવું દીપક લાખ ૩, દાર્દા ડુંગરડાને દાતણું આપુ' ન્હાવ આપું, પીઢણુ આપુ આજ રે, તળાઇ મેગરા ભાત રે, દાદા ડુ ંગરડાને મારગે રે. ભૂખ્યા રહા છે શાને બાપુ ! વરસ દિવસની વાત રે, હવે થાકી જાશે જાત રે, દાદા ડુંગરડાને મારગે રે. દૂધલડાં ને મહિયાં આપું, આપું ધેબરીયા આપુ` મેધેરાં પકવાન રે, દાદે ડુંગરડાને
કસાર રે, મારગે રે.
દાદે ડુંગરડાને
અમૃત સરીખાં ક્ષુ આપુ', મીઠા રસને કંઇ માણુ આશીર્વાદ રે, બાળા—ભાળેા પુત્ર જેને, પ્રભુજી ધરતા રસ પીતા દીનેાનાથ રે, દેવદુ-દુભિ ગગડી ઊંડી, પ્યારા ભરતને કુમાર રે,
દાદા ડુ ંગરડાને
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫૪).
તાત રે,
મારગે રે.
For Private And Personal Use Only
આજ રે,
મારગે રે.
સ્વાદ રે,
મારગે રે.
અમ્મર રહે। બાળ રે, દાદા ડુઇંગરડાને મારગે રે.
હાય રે,
મારગે રે.
પન્નાલાલ જ. મસાલી
નગર ન
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अस्तिनास्तिमीमांसा।
લેખક–આચાર્ય શ્રી વિજ્યકરસરિજી મહારાજ પ્રત્યેક ક્ષણે પરિવર્તનશીલ સંસારમાં ભાવશૂન્ય ઈ પણ સમય હેતું નથી. ત્રણે કાળના પદાનિ ક્ષાયિક ઝાનિયેએ પણ ગણનાતીત-અનંતાનંત જાણ્યા છે, જાણે છે અને જાણશે; પણ બધાય કહ્યા નથી, કહેતા નથી અને કહેશે પણ નહિં; કારણ કે સંસારમાં પદાર્થો અભિલાખ અને અનભિલાખ એમ બે પ્રકારના છે. અકારાદિ વર્ણોધારા જે પદાર્થોને સંકેત કે ઉચ્ચાર થાય નહિ તે અનભિલાય કહેવાય છે અને વર્ણોદ્વારા યથાર્થ અથવા અયથાર્થ વ્યક્ત કે અવ્યક્ત જેને સકેત તથા ઉચ્ચાર થઈ શકતો હોય એવા પદાર્થોને અભિલાષ કહેવામાં આવે છે. અભિલા પદાર્થો અનંતા છે અને અનભિલા અનંતાનંત છે. અભિલાખ કૃતજ્ઞાનને વિષય છે અને તેને શ્રુતકેવળી ક્ષાથોપથમિકભાવે અને કેવળી ક્ષાયિકભાવે પૂર્ણપણે જાણી શકે છે પણ સંપૂર્ણ પણે કહી શકતા નથી, કારણું કે આયુષ્ય પરિમિત હોય છે અને પદાર્થો અપરિમિત છે એટલે વર્ણકમથી પદાર્થો વચનદ્વારા અનેક જન્મમાં પણ કહી શકાય નહિ.
પ્રત્યેક વસ્તુમાં અનંત-અનંત ધર્મ રહેલા છે. તેમાં સ્વધર્મ અનંતા છે અને પરધર્મ તેથી અનંતગણું છે. એટલે જ પરધર્મથી સ્વધર્મ વસ્તુમાં અનંતમે ભાગે રહે છે. અહિંયા વસ્તુ-ધર્મ એટલે વસ્તુના પયયને કહેવામાં આવે છે કે જે પય પ્રત્યેક સમયે બદલાતી વસ્તુની અવસ્થા છે. પ્રત્યેક ક્ષણે યવાવાળા પરિવર્તનને વરતુના ધર્મ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ધર્મ, ધમ વગર હેઈ શકે નહિ તેથી વરતુ ધર્મ અને પરિવર્તન (પર્યાય) ધર્મ કહેવાય છે. ધર્મ આધેય છે અને ધર્મી આધાર છે. અને જે આધાર છે તે જ દ્રવ્ય અને આધેય તે પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે. વરતુના જેટલા પર્યાય તેટલા જ તેના ધમ કહેવાય છે, માટે પર્યાય અનંતા હેવાથી ધર્મ પણ અનંતા જ કહ્યા છે. પર્યાય તથા ધર્મમાં માત્ર નામાંતર છે પણ અર્થાતર નથી, તેમજ દ્રવ્ય તથા પર્યાયમાં પણ ભેદ નથી. વસ્તુને સ્થિર સ્વભાવ તે દ્રશ્ય અને પરિણમન સ્વભાવ તે પર્યાય કહેવાય છે. સ્વપર્યાય તથા પરપર્યાય એમ પર્યાય બે પ્રકારના હોય છે. અને તે વસ્તુ માત્રમાં રહે છે. સ્વપર્યાય તે વસ્તુમાં રહે જ છે. અને તે જેમાં રહે છે તે તેની કહેવાય જ છે; પરંતુ પરપર્યાય પણ વસ્તુની સ્વપર્યાય સાથે રહેતી હોવાથી તે પણ તેની કહેવાય છે. માત્ર સ્વરૂપમાં ભેદ છે, સ્વપર્યાય અસ્તિરૂપે રહે છે અને પરપર્યાય નાસ્તિરૂપે રહે છે.
વસ્તુ માત્રમાં મુખ્ય બે ધર્મો છે. એક અતિ ધર્મ અને બીજે નાસ્તિ ધમ. જે ધર્મ અતિ સ્વરૂપ છે તે નાસિત સ્વરૂપ નથી, અને જે નાસ્તિ સ્વરૂપ છે તે અસ્તિ સ્વરૂપ નથી. છતાં બંને વિરોધી ધર્મો પોતપોતાના સ્વરૂપે એક જ વસ્તુમાં રહી શકે છે, અસ્તિ ધર્મ સ્વરૂપે રહે છે અને નારિત ધર્મ પરરૂપે રહે છે. જેમકે-ઘડે છે, એમ કહેવાય છે તેમાં ધડે ધમાં છે અને છે' એ અસ્તિ ધર્મ છે તે ધડામાં સ્વરૂપે રહે છે, અને ધાને
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ જન ધર્મ પ્રકાશ.'
[ જઇ વસ્ત્ર નથી એમ જે કહેવામાં આવે છે. તેમાં નથી એ નાસ્તિ ધર્મ છે અને તે ઘડામાં પર રૂપે રહે છે. આ બંને ધર્મો સાધારણ હોવાથી વસ્તુ માત્રમાં રહે છે. અસ્તિ ધમ વસ્તુનું હોવાપણું (સત્તા) જણાવે છે અને નારિત ધર્મ વસ્તુઓના ભેદને જણાવે છે. કરિઆતુ અને સાકરની ભિન્નતાને જણાવનાર નાસ્તિ ધર્મ છે અને તે કરિઆ, તથા સાકર બંનેમાં રહે છે, સાકર કરિઆતું નથી અને કરિઆનું સાકર નથી. ઘડે-ઘડે છે; પણ વસ્ત્ર નથી. વસ્ત્ર-વસ્ત્ર છે; પણ ઘડે નથી. આ પ્રમાણે ઘડા તથા વસ્ત્રમાં સત્તા તથા પરસ્પરનો ભેદ જણાવનાર છે' અને “નથી' આ બંને ઉમે રહે છે. જે વસ્તુમાં છે (અસ્તિ) ધર્મ ન હેય તે વસ્તુ માત્ર આકાશકુસુમની જેમ અવરતુ થઈ જાય, અને જો નથી (નારિત) ધર્મ વસ્તુમાં ન માનીયે તે, આ ઘટ છે, પટ છે, મઠ છે ઈત્યાદિ વસ્તુઓને ભેદ–અલગ હવા પણું ન બની શકવાથી વસ્તુ માત્ર એક સ્વરૂપવાળી થવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે. અર્થાત એકલે ઘડે જ સમગ્ર સંસારની વસ્તુમાત્રના સ્વરૂપને ધારણ કરવાવાળો બની શકે છે; કારણ કે વસ્તુમાં નાસ્તિધર્મને ન માનવાથી અને માત્ર અસ્તિધર્મને સ્વીકાર કરવાથી ઘડે વસ્ત્ર નથી-મઠ નથી એમ નહિ કહી શકાય, પણ ઘડે વસ્ત્ર છે મઠ છે ઇત્યાદિ દરેક વસ્તુનું ઘડામાં સ્વરૂપથી અસ્તિપણું જ કહી શકાશે. આ પ્રમાણે વિચાર કરવાથી અસ્ત-નાસ્તિ બંને ધર્મોનું વરતુમાં હેવાપણું અનુભવાય છે.
અસ્તિ અને નાસ્તિ બંને પરસ્પર સર્વથા વિરોધી નથી, સાપેક્ષ વિરોધી છે. બંનેમાં અસ્તિ હેવાથી બંને ભાવસ્વરૂપ છે એટલે અસ્તિ ધર્મની દૃષ્ટિથી તો બંને એક સ્વરૂપ છે. માત્ર નકાર બંને અસ્તિના ભેદને સૂચવે છે અને એ દષ્ટિથી જ બંને ધર્મ પરસ્પરવિરોધી કહી શકાય. અસ્તિ ધર્મ સામાન્યરૂપે વસ્તુમાત્રમાં રહે છે, પણ વિશિષ્ટ ભિન્ન પર્યાયસ્વરૂપ અસ્તિને જુદે ઓળખાવવાને માટે અસ્તિની સાથે નકાર જોડવામાં આવે છે. જે વરતુ પર્યાયની સાથે રહેલા અતિની સાથે ન જોડાય તે માત્ર અસ્તિ ધર્મથી ઓળખાતા પર્યાયને ભિન્ન વસ્તપણે ઓળખાવે છે. જેમકે- સ્ત્રી છે, પુરુષ-નથી પુરુષ છે, સ્ત્રી-નથી, આ
સ્થળે પુરુષના અરિત ધર્મની સાથે, ન વપરાયો છે માટે સ્ત્રીમાં રહેલો અરિત ધર્મ પુરુષમાં રહેલા અસ્તિ ધર્મથી ભિન્ન છે. અને તેથી કરીને જ પુરુષ પર્યાયથી શ્રીપર્યાય ભિન્ન છે. - અસ્તિ ધર્મ સિવાય નકાર કે અકારના વાગ્યરૂપ નિષેધ કે ભેદ કહી શકાય નહી, અને એટલા માટે જ ભાવ તથા સત્ની સાથે અકારને ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. અને તે અકાર ભાવ તથા સને સર્વથા નિરૂપ અવસ્તુ તરીકે ઓળખાવત નથી, પણ ભિન્ન ભાવ સ્વરૂપને ઓળખાવે છે. ગધેડાનું શિંગડું, આકાશકુસુમ આદિને અભાવ તરીકે કહેવામાં આવે છે, તે પણ કથંચિત ભાવ સ્વરૂપ જ છે. ગધેડું તથા શીંગડું આકાશ તથા કુસુમ આદિ બધી વસ્તુઓ ભાવસ્વરૂપ છે. માત્ર અકાર ગધેડાના માથા ઉપર શગડું ઉગવાનો અને આકાશને ફૂલ આવવાને નિષેધ કરે છે અર્થાત જન્ય જનકભાવ, અથવા તો અવયવાવયવી ભાવને નિષેધ કરે છે; પરંતુ સર્વથા ભાવનો નિષેધ કરતો નથી. અને અનુભવમાં પણ એમજ આવે છે કે અસ્તિ સિવાય એકલા નકારથી નાસ્તિ કહી શકાય નહિ અર્થાત છે ' વસ્તુ હોય તે જ નથી કહીને નિષેધ કરી શકાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૮ મે ]
अस्तिनास्तिमीमांसा
૧૫૭
સ્વરૂપથી ઘડે છે, પરરૂપથી ઘડે નથી, અર્થાત્ ઘડે ઘડારૂપે છે પણ વસ્ત્રરૂપે નથી; કારણ કે ઘડે શરીર ઢાંકવાનું અથવા પિટલું બાંધવા આદિનું કામ કરી શકે નહિ, પાણી ભરવાનું કામ કરી શકે છે. વસ્ત્ર પાણી ભરવાનું કામ (અર્થક્રિયા) કરી શકે નહિ પણ શરીર ઢાંકવાનું કામ કરી શકે છે. તેથી વસ્ત્રને અભાવ ઘડામાં અને ઘડાને અભાવ વસ્ત્રમાં છે. આ પ્રમાણે દરેક વસ્તુમાં ભાવ અને અભાવ બંને ધર્મો હોય છે. જે સમયે ભાવ હોય છે તે સમયે અભાવ પણ હેય છે અને જે સમયે અભાવ હોય છે તે સમયે ભાવ પણ હોય છે, તેથી ઘડામાં રવરૂપે યાને ઘડારૂપે ભાવ અને વસ્ત્રરૂપે અભાવ એ બંને ધર્મ સાથે રહી શકે છે, અને અન્યોન્યાભાવ કહેવામાં આવે છે. જે એક વસ્તુમાં બીજી વસ્તુને અભાવ ન માનવામાં આવે તે બધી વસ્તુ ભાવરૂપે સિદ્ધ થવાથી જે જગત અનેક રૂપે દેખાય છે તે ન દેખાય અને બધું એક જ રૂપે દેખાવાને પ્રસંગ આવે. અને જે ભાવ ન માનીને કેવળ અભાવ માનવામાં આવે તે જગત શૂન્ય થઈ જાય, માટે દરેક વસ્તુ કથંચિત ભાવાભાવસ્વરૂપ છે. સર્વથા ભાવ સ્વરૂપ નહિ તેમજ સર્વથા અભાવસ્વરૂપ પણ નહિ. સ્વરૂપે ભાવસ્વરૂપ છે અને પરરૂપે અભાવાવરૂપ છે. આ ભાવાભાવને આશ્રયીને અનંતધર્મામક પ્રત્યેક વસ્તુમાં સાત ભાંગાનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવ્યું છે કે જેને સપ્તભંગી કહેવામાં આવે છે. નાસ્તિ ધર્મના બીજા પણ ત્રણ પ્રકાર છે, તે આ પ્રમાણે છેનાસ્તિપમ’ પ્રાગભાવ, પ્રવં સાભાવ, અન્યાભાવ અને અસંતાભાવ એમ ચાર પ્રકારનો કહેવાય છે તેમાંથી ત્રણ પ્રકાર ઘડાના જ પૂર્વ, ઉત્તર અને વર્તમાન પર્યાયને આશ્રયીને છે. ઘડાના પૂર્વ પર્યાયરૂપ માટીના પિંડમાં ઘડાને પ્રાગભાવ, ઉત્તર પર્યાયરૂપ ઠીકરામાં પ્રર્વાસાભાવ અને વર્તમાન પર્યાયરૂપ ઘડામાં અન્યોન્યાભાવ રહે છે. આ પ્રમાણે ઘડાની અવસ્થાઓની અપેક્ષાથી ઘડાના નથી ધર્મના ત્રણ પ્રકાર બતાવ્યા, હવે નથી ધમને પ્રકાર જે અત્યન્તાભાવ છે તે ઘડાની પૂર્વ, ઉત્તર કે વર્તમાન કેઈ પણ અવસ્થા(પર્યાય)ને જેમાં અંશ પણ નથી એવા આત્મામાં હોઈ શકે છે; કારણ કે આત્માને છોડીને પુદગલાસ્તિકાયના કાર્યરૂપ જડાત્મક-પૌગલિક વસ્તુઓમાં ઘટ કાર્યરૂપે પરિણુત થયેલા પાગલ પરમાણુ-ર્ક દ્રશ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ તથા ભાવભેદે પરિણુત થતા હેવાથી પ્રામ-પ્રવ્રુસ તથા અન્ય આ ત્રણ પ્રકારના અભાવમાંથી કોઈ અપેક્ષાથી કોઈ ને કોઈ અભાવે રહી શકે છે પણ અત્યંતભાવ રહી શક્રતા નથી. માત્ર અરૂપી તથા અખંડ એવા આત્મા-ધર્માસ્તિકાય. અધર્મારિતકાય તથા આકાશમાં ઘાને અત્યંતભાવ રહી શકે છે. જો કે ઘડાને છોડીને ઘડાથી ભિન્ન ઘડાને તથા અન્ય વસ્તુઓને અને ભિન્ન વસ્તુઓમાં ઘડાને જે અભાવ રહે છે તે અન્યાભાવ કહેવાય છે, કે જે અન્યાભાવે વસ્તુઓના ભેદને ઓળખાવે છે. આ અપેક્ષાથી તે આત્મા આદિ અરૂપી પદાર્થોને અને ઘડાને પરસ્પર અન્યોન્યાભાવ પણ હોઈ શકે છે અને ઘડાથી મિનરૂપી વસ્તુ માત્રમાં ઘડાને તથા ઘડામાં વસ્તુમાત્રને અત્યંતાભાવ પણ રહી શકે છે; પરંતુ સમાન ગુણધર્મવાળી વસ્તુઓમાં રહેવાવાળા પરસ્પરના અભાવને અન્યાભાવ કહેવામાં આવે છે અને બિન ગુણધર્મવાળાઓને જે પરસ્પરને અભાવ તેને અત્યતાભાવ કહેવામાં આવે છે. અન્યાભાવ અને અત્યંતભાવમાં માત્ર
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫૮
મા ન ધર્મ પ્રકાર
આટલો જ ફરક રહે છે. અને તેથી અભાવને વિચાર કરતા અભાવના ત્રણું પ્રકાર પ્રતીત થાય છે તેમાં અન્યોન્યાભાવ અત્યતાભાવના સ્વરૂપને ધારણ કરે છે તેથી બંને પરસ્પર એક બીજાની સ્વરૂપસિદ્ધિમાં સહાયક બને છે. અત્યન્તાભાવ સિવાયના ત્રણ અભાવોને આધાર તે પૂર્વ, ઉત્તર અને વર્તમાન પર્યાય છે. વર્તમાન પયય દ્રવ્યના નામથી ઓળખાય છે, અને તે ભાવ સ્વરૂપ છે. પૂર્વની તથા ઉત્તરની પર્યાય ઘડાના ભાવરૂપ હોતી નથી, અર્થાત્ ઘટસ્વરૂપ હોતી નથી. વસ્તુ માત્ર માટે એવો નિયમ છે કે વર્તમાન પર્યાયમાં ભાવસ્વરૂપ હોય છે, બાકી પૂર્વોત્તર પર્યાયમાં અભાવરૂપે રહે છે. વર્તમાનપર્યાયમાં ઘડે ભાવરૂપે રહેતે હેવાથી તેમાં ઘડાનો અભાવ રહી શકતું નથી પણ વસ્ત્રને અભાવ રહી શકે છે; માટે જ ઘડો સ્વરૂપે ભાવ-અસ્તિ અને પરરૂપે અભાવ–નાસ્તિ કહી શકાય છે. અને તેથી અસ્તિ અને નાસ્તિ બંને ધર્મો સમકાળે ઘડાની ભાવ અવસ્થામાં રહી શકે છે. ચારે અવોમાંથી અન્યાભાવ અવસ્થામાં જ બંને વિરોધી ધર્મોનું સાથે રહેવાનું બની શકે છે; કારણ કે જગત ભિન્ન-ભિન્ન અનેક વસ્તુભાવોના સમસ્વરૂપ હોવાથી એક વરતુને બીજી વસ્તુમાં અભાવ ન મનાય તે સ્વરૂપે અનેક વસ્તુ હોઈ શકે નહિં અને પરના અભાવ સિવાય સ્વ કહી શકાય પણ નહિં અને તેથી જગત એક રૂપે પણ થાય નહિં અર્થાત સ્વરૂપની સિદ્ધિ થઈ શકે નહિં. અને જ્યાં સ્વ નહિ ત્યાં પર તે હેય જ કયાંથી ? વ તથા પર એક બીજાને અવલંબીને રહેલા છે. પરના અભાવનું અનધિકરણ સ્વના અભાવનું સૂચક હેવાથી જગતન્ય થઈ જાય છે, માટે જ સ્વરૂપના અભાવને આધાર પરરૂપ માનવું જ પડે છે, કારણ કે જે વસ્તુ સ્વરૂપથી ભાવ છે તે સ્વરૂપથી અભાવ હોઈ શકે નહિ. તાત્પર્ય કે–પિતાના અભાવને આધાર પોતે હૈઈ શકે નહિં પણ પર જ હોઈ શકે છે, અને આ સ્વપરની વ્યવસ્થા ભિન્ન સ્વરૂપવાળી અનેક વસ્તુઓ વગર બની શકતી નથી. એટલા માટે જ કેટલાક ઘડાને પિતાના અભાવને પ્રતિયોગી (વિરોધી) માને છે અને વસ્ત્રને અપ્રતિયોગી ( અવિરેધી) માને છે, જેથી ઘડાને અભાવ વસ્ત્રમાં અને વસ્ત્રને અભાવ ઘડામાં રહે છે. પણ પિતાના અભાવને પિતે વિરોધી હોવાથી પિતાનામાં પિતાના અભાવનું સ્થાન નથી, માટે જ જગતસ્વરૂપે ભાવ (સત) સ્વરૂપ છે અને પરરૂપે અભાવ (અસત) સ્વરૂપ છે. આવી રીતે વસ્તુમાત્રમાં ભાવના વિદ્યમાનપણમાં અભાવ પણું રહે છેપણ તે સ્વભિન્નરૂપે રહે છે અર્થાત પરરૂપે કહે છે. અને તે બે ભિન્ન વરતુઓમાં રહેતા હોવાથી અન્યાભાવરૂપે ઓળખાય છે. આ અભાવ સત્તા પ્રાપ્ત કરેલી વસ્તુઓની અપેક્ષાથી છે. જે વસ્તુએ સત્તા મેળવેલી હેતી નથી એવી વસ્તુની પૂર્વ પર્યાયમાં પ્રાગભાવ, ઉત્તર પર્યાયમાં પ્રäસાભાવ તરીકે મુખ્યપણે ઓળખવામાં આવે છે, પણ અન્યાભાવ કહેવામાં આવતો નથી. અન્યોન્યાભાવ તે સત્તાને ધારણ કરવાવાળી વર્તમાન પર્યાયને આશ્રિત છે, અને અત્યન્તાભાવ ભિન્ન ગુણધર્મવાળી વસ્તુઓમાં પરસ્પર એક બીજાને આશ્રયીને રહે છે.
અભાવને ધર્મ ન માનીને ધમાં (પદાથી) માનવામાં આવે તે અભાવ ભાવસ્વરૂ૫ થવાથી તેની સત્તા ઓળખાવનાર તેમાં કોઈ પણ ધર્મ છે જ જોઇએ કે જેના
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
* ૮ મે ]
अस्तिनास्तिमीमांसा.
૧૫૯
અસાધારણપણાથી સાવ પ્રત્યક્ષ થઇ શકે. જમીન ઉપર ધડે પડેલે ન જણાવાથી જે ઘડા નથી એમ કહેવામાં આવે છે તેને કેટલાક અભાવ પ્રત્યક્ષ માને છે અર્થાત્ તેમનુ કહેવુ એમ ચાય છે કે ધડાના અભાવનું પ્રત્યક્ષ થયા સિવાય કેવી રીતે કહેવાય કે લડા નથી માટે ભાવ પદાર્થ હાવાથી તેનું પ્રત્યક્ષ થાય છે. આ પ્રમાણે કહેવું યુક્તિયુક્ત લાગતું નથી, કારણ કે જે પ્રત્યક્ષ થાય છે તે ભાવસ્વરૂપ ડાય છે અને તેથી તેમાં કાષ્ટ ને કાઈ અક્રિયા રહેલી ડાય છે. અભાવ ધમ હેવાથી તેમાં અક્રિયા ન રહેવાયી તે ભાવસ્વરૂપ હેાઇ અે નહિં અને તેથી તેનુ પ્રત્યક્ષ પણ થઇ શકે નહિં. જે જમીનમાં લડાના અભાવનું પ્રત્યક્ષ કહે છે તે ધડાના અભાવનું પ્રત્યક્ષ નથી પણ પૃથ્વીનું પ્રત્યક્ષ થાય છે કે જે પૃથ્વી ઘટ વિશિષ્ટ ન હોવાથી ધડા વગરની પૃથ્વી કહેવાય છે. અર્થાત જ્યાં સુધી પૃથ્વીની સાથે ધડાના સમૈગ હતા ત્યાં સુધી ઘડાવાળા પૃથ્વી કહેવાતી હતી. ( ઘટવત્ મૂતરું ) અને જ્યારે ધડાના પૃથ્વીની સાથેથી વિયોગ થાય છે ત્યારે જોનાર કહે છે કે ધડા વગરની પૃથ્વી ( ઘટામાવવત્ મૂતરું) આ પ્રમાણે વિશિષ્ટાવિશિષ્ટ પૃથ્વીનું પ્રત્યક્ષ થાય છે પણ અભાવનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી, માટે વિયેાગસ્વરૂપ અભાવને પદાની કલ્પના કરી પ્રત્યક્ષ માનવું અસ્થાને છે. આવા સ્થળે વિચાર કરવાથી એમ પણ સમજાય છે કે, ભાવ અને અભાવ ખતે વસ્તુમાં રહેવાવાળા ધર્મો છે. અને તે સામાન્ય તથા વિશેષતા નામથી એળખાય છે. ભાત્ર ધર્માં સામાન્ય ઢાવાથી વસ્તુ માત્રની સત્તાને જણાવે છે અને અભાવ ધમ વિશેષ ડાવાથી વસ્તુ માત્રના ભેદને જણાવે છે, અને તેથી કરીને વસ્તુમાં રહેવાવાળા અસ્તિ ( ભાવ ) ધમ છે તેમ નાસ્તિ ( અભાવ ) પણ ધમ છે; પણ કાઇ ભિન્ન ગુણુ–ધમ'ને ધારણ કરવાવાળા ધર્મી સ્વરૂપ ક્રાઇ ભિન્ન પદાર્થોં નથી.
અસ્તિ નાસ્તિને અભ્યાસ કરતાં સમાયું તેવું ઉપર લખ્યું છે. જે કે નય—નિક્ષેપ તથા સપ્તભંગ જેવા બ્યાનુયોગને વિષય અતિ ગહન હાય છે, અને તે નિર ંતર દ્રવ્યાનુયેાગના પરિચયમાં રહેવાવાળા સ્વપરસમયના જાણુ પુરુષોને સરહસ્ય યથાર્થ પણે પરિષ્કૃત ડાય છે, છતાં વીતરાગના સિદ્ધાંતની તીવ્ર જિજ્ઞાસાવાળાને અભ્યાસ કરવાને નિષેધ ન હાવાથી પેાતાના યાપામ પ્રમાણે લખતાં કે ખેલતાં વીતરાગના વચનના વિશષ થયા હાય તેા તે ક્ષત્મ્ય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રકાશ અને અંધકાર.
(લેખક–સાહિત્યચંદ્ર બાલચંદ હીરાચંડ-માલગામ) પ્રકાશ એટલે અજવાળું અર્થાત જ્યાં બધું જોઈ શકાય. ખાડા, ખાચિયા કે ઊંચાણ નીચાણ બધું જ છતું થાય અને માર્ગે ચાલતાં ક્યાં પડી જવાય એવું છે કે સરલતા છે, તેને બંધ રહેજે થાય. અને જાળવીને પગલાં નાખતાં આવડે અને આમ હોય, બધું જ જોઈ શકાતું હોય ત્યારે ખલનાની ભીતિ ન હોય અને સીધું આગળ ને આગળ જ વધી શકાય. આ થઈ અજવાળાની કે પ્રકાશની અવસ્થા પણ અંધારું હોય ત્યાં વિપરીત દર્શન થાય. દેરડું હોય તે સર્પ જણાય અગર સપને દોરી કપી લેવાય. પાણીથી ભરેલું ખાબોચિયું હોય તે સુંદર સ્વચ્છ જમીન જણાય. ઝાડનું ટૂંકું હોય તે માણસ છે એવો ભાસ થાય કે ભૂતની બિહામણી ક૯૫ના ઊભી થાય અને પ્રત્યક્ષ માણસ હેય ત્યાં સફેદ પત્થરની કલ્પના પરિણમે. ચળકાટવાળો કાચને કકડે પડેલ હોય તે રૂપું છે એમ ભાસે અને માટીથી અર્ધ ઢંકાએલ સાચું રૂપું તે સફેદ માટીને ઢગલે મનાઈ જાય. પિત્તલ હેય તે સેનું ભાસે અને સાચા સુવર્ણને પીળો પત્થર માની લેવાય. એ બધી વિપરીત અવસ્થા કેવળ વિકૃત પ્રકાશ અને અંધકારને લઈને થઈ જાય છે.
દરેક મનુષ્ય પિતાને અજવાળામાં જ આપણે છીએ એમ માની પોતાના અંધકારને જ અજવાળું માની બેઠેલ હોય છે. અને બીજું કાંઈ અજવાળું હોય એ કલ્પના પણ એને સૂઝતી નથી. ઘૂવડ દિવસના અંધ થઈ જાય છે અને રાતના તેની આંખો ખુલે છે. તેને જો કોઈ સૂર્ય પ્રકાશનું વર્ણન સંભળાવે તો તે સાચું માને પણ નહીં. કારણ એને મન એવી સ્થિતિ શક્ય જ નથી. આપણે પણ જરા આત્મનિરીક્ષણ કરવા માટે બાહ્ય ચર્મચક્ષુ બંધ કરી અંતર્મુખ દૃષ્ટિને ઉપયોગ કરીએ તે આપણને જણાશે કે ઘૂવડ જેવી જ આપણી પણ દૃષ્ટિમાં વિપરીત પણ દોષ ઓતપ્રોત છે. આપણે પણ અંધારામાં જ રખડવા છતાં પિતાને જણાય છે તે વિપરીત નહીં પણ સાચું જ છે, એમ માની બેઠેલા છીએ.
___ या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी ।
જે પરિસ્થિતિમાં આખું જગત રાત્રિ સમજી ઊંઘ લે છે તે જ પરિસ્થિતિમાં સંયમી જાગૃત હોય છે. આખું જગત જ્યારે ઉંઘમાં પડેલું હોય છે ત્યારે જ સાચા સંયમને ધારણ કરનાર મુનિ જાગૃત હોય છે. અર્થાત જે વસ્તુ સૂર્યપ્રકાશ જેવી ઝળહળતી સંત મહાત્મા જઈ શકે છે તે જ વરતુ સામાન્ય મનુષ્યને ઘુવડની પેઠે જણાતી નથી. સામાન્ય મનુષ્યની ચમચક્ષુને જે વસ્તુ જણાય છે અને જે વસ્તુ સાચી છે એમ ભાસે છે તે જ જ્ઞાનીઓને એક પુગલની ઘટના ભાસે છે. તે પુગલના પર્યાય જણાય છે અને ક્ષણ પછી તે પર્યાય બદલી જવાના છે, એમાં સ્થિરતા જેવું કાંઈ છે જ નહીં અર્થત એના ઉપર ભરોસે રાખવો એ મૂખાંઈ છે. શાશ્વત એવી એ વસ્તુ છે જ નહીં. એવા સંત મહાત્મા
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ન' ૮ મા ]
પ્રકાશ અને અંધકાર.
૧૬૧
તા પેાતાના આત્માનંદમાં અને પૂર્ણ પ્રકાશમાં મગ્ન હાવાથી તેમને સાચા માર્ગની સૂઝ પડે છે. તેમને વિપરીત ભાસ થવાનેા સભવ પણ નથી. કારણ આત્મા એમને સાક્ષાત્ થઇ ગએલ હાવાથી તે જડભાવ કે પુદ્ગલાનંદ તરફ જોઇ પણ શકતા નથી. તેના આન ંદના વિષય પુદ્ગલ નહીં પણુ આત્મદર્શન એ જ ડાય છે. અને તેને લીધે જ તેએ તે અમુક વસ્તુ માટે રાગ કે અમુક વસ્તુ માટે દ્વેષના સંભવ પણ નથી. કારણ્ પુલજન્ય વસ્તુ તરફ તેમણે પીઠ ફેરવી છે. તે વસ્તુ તેમણે અંધારામાં ધકેલી તેમના પ્રકાશને વિષય તદ્દન જુદે જ ડાત્રાને લીધે તેએને અહ ંકાર શકતા નથી. ઇર્ષ્યા કે રાગ, દ્વેષ, મેહ જેવા અનામિક સસાર વધારનારા ભાવે તેમના દૂર દોડી ગએલા હોય છે. કીર્તિ કે માન એમની પાસે લાભરૂપે આવતા અચકાય છે. લાભ ઉપર એમણે જીત મેળવેલી હેાય છે. તેથી અનેક જાતની કીર્તિ * મેાટાઈની અને પેાતાના જ કક્કો ખરા કરવાની ઘેલછા તેએને વળગી શક્તી નથી, તેના આના વિષય અત્યંત ઉચ્ચ કોટીને જ્ઞાનાનંદ હાય છે.
દીધેલી ડાય છે. સ્પર્શે પણ્ કરી
આ બધાથી વિપરીત રીતે જે વસ્તુઓ જ્ઞાનીઓએ થૂકી દીધેલી ડુંાય છે, જે વસ્તુ તરફ સંત મહાત્માએ તુચ્છ અને ધૃણાની નજરે જુએ છે તે જ વસ્તુ તરફ અજ્ઞાની જીત્ર મોટા આદરથી નિરખે છે. અર્થાત જ્ઞાનીઓની જે રાત્રિ છે તે અજ્ઞાનીઓના દિવસ થઈ પડે છે. જે અહંકાર અને લાલને પોતાને શત્રુ ગણી જ્ઞાનીઓએ તુકારી ફેંકી દીધા ઢાય છે. તે જ અહંભાવ અને લાભને પેતાના હિતસ્તી ગણી અજ્ઞાનીએ. વારંવાર આલિગે છે. એટલે જ કહેવાય છે કે, જે વિષયપરત્વે બધા અંધારામાં અથડાય છે તે જ વિષય પરત્વે જ્ઞાનીએ પ્રકાશમય જાગૃતિ અનુભવે છે.
ગાડી, વાડી અને લાડીમાં અજ્ઞાની જીવ પાતે પાત'નુ અસ્તિત્વ માને છે. તેને સંયોગ થતા પેાતાને સુખી માને છે અને તેને વિયેગ થતા પેાતાના જ નાશ થયે એમ ગણે છે. પર`તુ નાની મહાત્મા એ વસ્તુએ પેાતાને પ્રકાશથી વંચિત કરી અધકારમાં ધકેલી. દેનારી છે એમ ગણી તેને દૂરથી નવ ગજના નમસ્કાર કરે છે. પેાતાનું કહ્યુ` બધાએ માને, પોતાના વિચારો બધાએને ગમી જાય, પેાતાના અનેક અનુયાયીઓ બની જાય એવી પૃછા રાખનારની પાસે જડતાના અંધકાર યુક્તિથી પોતાનું ઘર વસાવી લે છે અને તેને પ્રકાશ ખૂંચવી લઇ તેને પુદ્ગલાનંદની ખાઇમાં ધકેલી દે છે. માટા સત કહેવડાવનારા એ અહંકારની મહદશામાં ગબડી પડી પોતાનુ ઉચ્ચસ્થાન ખાઇ બેઠેલા છે; ત્યારે સામાન્ય માનવાની શું દશા થતી હશે તેના વિચાર કરવા જેવા છે.
ભાગ્યયોગે અલ્પ પ્રકાશની પણુ ઝાંખી થઇ જાય અને રસ્તા સૂઝે ત્યારે અંધકાર તરફ ખેંચી લઈ જનારા મેહ, અહંકાર વિગેરે દૂત તૈયાર જ હાય છે, અને અધકાર તરા ખેંચી લે જવા માટે તે પ્રયત્નશીલ ડૅાય છે જ, તેવે વખતે જ વિશેષ સંભાળ રાખવાની હાય છે.એક વખત પ્રકાશ મળ્યે તે દૂર ન થઇ જાય તેની જે સાવચેતી રાખી પ્રકાશ તરફ્ જ આગળ વધે છે તેઓને સાચા માગ' સાંપડવાને સંભવ હોય છે,
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૬૨
શ્રી રન ધર્મ પ્રકાર.
નહીં તે પછી રાત્રિ કે અંધકારને આમંત્રણ આપવાની કોઈ જરૂર હોતી નથી. કારણ તે તો આપણી ચારે બાજુએ આપણને ખાડામાં ધકેલી દેવા માટે તત્પર જ હોય છે. સંતપુરુષો પિતે એવા પ્રકાશમાં અનંત સુખને અનુભવ કરે છે. અને પોતાના સહવાસિઓને અંધકારથી બચાવી પ્રકાશમાં લાવવા માટે પ્રયત્નશીલ હોય છે. એટલા માટે જ સંતપુરુષોના સંગનું મહત્વ ખૂબ વર્ણન કરેલું છે. સંતપુરુષોને પારસમણિની ઉપમા આપવામાં આવે છે. એનું કારણ એ જ છે કે, તેઓ પિતાના સ્પર્શમાં આવનાર જડ બુદ્ધિવાળા અજ્ઞાનરૂપી લેઢાને પણ સુવર્ણરૂપ સંત બનાવી દે છે. સંતસહવાસ આગળ બધું તુચ્છ છે. અન્ય વસ્તુઓ સંતસહવાસ પછી અનાયાસે મળી રહે છે. જેમ અનાજ ઉગાડયા પછી ચારા માટે જુદુ વાવેતર કરવું પડતું નથી, એ તો અનાયાસે તેના અંગભૂત હેવાથી આવી જ જાય છે. - જેમની પાસેથી પ્રખ્યા, રાગ, દેવ, કામ, ક્રોધ કે લોભ એવા આત્માના શત્રુઓ તદ્દન નાશ પામેલા છે, જેઓ આત્મજ્ઞાનમાં મગ્ન રહેલા હોય, જગતની ખટપટો કે અહભાવથી પર રહેતા હોય, જેમને દયાભાવ ઉચ્ચકોટીને હેય, અનુકંપાના જેઓ સમુદ્ર હેય, ક્ષમાં ગુણ જેમનામાં પૂર્ણ રીતે પરિણમેલ હોય, પાપી કે અધમ જીવ ઉપર પણ જેઓ કરુણુ વરસાવે, જગતના શ્રેયમાં તત્પર રહે અને જગતને સાચું માર્ગદર્શન કરાવે એવા સંતમહાત્માઓ જ પ્રકાશમાં વિચરતા હોય છે. અંધકાર એમની પાસે આવી શકતો નથી એવા સંતપુરુષોને સહવાસ એ જ પ્રકાશ શોધવાને સાચે માર્ગ છે. બાકી નામધારી તેથી આપણને કાંઈ કામ ન હોય. પ્રકાશ કે આત્મિક અજવાળાને બાળા જડતારૂપી અંધકારથી આપણે દૂર થવા માટે પ્રયત્નશીલ થવું એ જ આપણું કર્તવ્ય છે. જાતારૂપી અંધકારમાં તે આપણે અનંત કાળથી અથડાતા આવ્યા છીએ. અને નદીમાં રહેલા ગોળ પાવાણુને ન્યાયે આપણને કાંઈક અજવાળુ વાન ગ આવે છે. એવે વખતે આપણે સાવચેતી રાખી અંધકાર દૂર કરવો જોઈએ. સાચા આત્મજ્ઞાનરૂપી પ્રકાશનું આલંબન વીકારવું જોઈએ. જિનક્તિ, પ્રભુપૂજન કે પ્રભુભજન તેના સાચા સ્વરૂપમાં આપણને પરિણમે, બાહ્ય ભપકો કે આઠબરની પાછળ રહેલે સાચો પ્રકાશ આપણને સાંપડે એ જ અભ્યર્થના !
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Pipયubટાયરામાયાના પયાવાયuuuuuN [ E
મો. મહાવીર જીવન અને સંસ્કૃતિ પાલન શો
(ગતાંક પૃષ્ઠ ૧૧૯ થી ચાલુ) લેખક: શ્રી મગનલાલ મોતીચંદ શાહ “સાહિત્યપ્રેમી” સુરેન્દ્રનગર.
જેનદષ્ટિએ સંસ્કૃતિનું સ્વરૂપ, પ્રભુ મહાવીરે ચાલતા વૈદિક સંસ્કૃતિને અંગે થતી હિંસા જોયા પછી અહિંસાનું સ્વરૂપ સમજાવવા ભગીરથ પ્રયત્ન આદર્યો, ધર્મને નામે થતી હિંસાનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું, જ્યાં હિંસા છે ત્યાં ધર્મ કહેવો કે તેને સંસ્કૃતિ માનવી એ વિષપાન કર્યા પછી જીવવાની આશા રાખવા બરાબર છે, સંસ્કૃતિ તે મનુષ્યને માનવતા તરફ ખેંચી જાય છે અને સતકાર્ય કરવાની પ્રેરણા જન્માવે છે, આ પ્રેરણું પરિણામે આત્મહિતનું કારણ બને છે, જ્યાં અભિહિત સધાતું નથી ત્યાં સંસ્કૃતિ નથી.
માણસ જન્મે ત્યારે શુદ્ર કહેવાય અને પાછળથી દિ જ કહેવાય એ માન્યતા જૈન સિદ્ધતિની નથી. મનુષ્ય જન્મે છે ત્યારે ગુણ અને કર્મ સમ સ્વરૂપે તેની સાથે જ હોય છે, ગુણને અધિષ્ઠાયક જીવ કે જેની સાથે જ્ઞાનદર્શનરૂપી સત્ત્વ અનંત કાળ થયાં સાથે રહેલું છે અને રહેશે, તેને શુદ્ધ કેમ કહી શકાય ? સંસ્કારી છવામાં અનેક જન્મના પરિપાકરૂપ ઘણી રિદ્ધિસિદ્ધિઓ પોતાના જન્મ સાથે લેતા આવે છે, તેને શુદ્ર કહે એ ઠીક લાગતું નથી. તીર્થકર જેવા મહાત્માના જન્મ વખતે તે ત્રણ જ્ઞાન તેમની સાથે જ હેય છે, અને જેને જન્મોત્સવ અનેકવિધ દેવતાઓ કરી રહ્યા છે, એવા જીવાત્માઓને જન્મતાં શકનું બિરુદ આપવું તે જૈન સિદ્ધાંતને કબૂલ નથી. અચિ આદિ કારણને લઇને શદ્રતા કહેવાતી હોય તે તે શરીરને અંગે છે પણ જીવને અંગે નથી. એટલે એ શરીરસંસ્કાર થયા જેથી તે બાહ્યાચાર જ માત્ર ગણાય. * જૈન સંસ્કૃતિનું વ્યાપક સ્વરૂપ સમજવા જેવું છે, જન્મની સાથે કે જાતિની સાથે આ સંસ્કૃતિને સંબંધ નથી, પણ ગુણની સાથે છે. આર્યાવર્તામાં જન્મ લેનાર હોય, આર્યથી ઓળખાતા હોય, વ્યવહાર વિદ્યા પણ સારી રીતે પ્રાપ્ત કરેલી હોય, ઉપવિત ધારણ કરતે હેય, સંધ્યાવંદનાદિ નિત્યકર્મ કરતે હેય, શ્રાવક તરીકે ઓળખાતો હોય, પરંતુ ચોરી, અસત્ય, વિશ્વાસઘાત અને વ્યભિચારને સેવતો હોય, તેને આર્ય કે સંસ્કૃતિવાન કહે એ જૈન સિદ્ધાંતને માન્ય નથી. દેહથી ભલે તે આર્ય કહેવાતું હોય અને આયના સંસ્કારે તેને પ્રાપ્ત થયા ન હોય તે પણ ભાવથી તે તે અનાય જ છે. જેના સિદ્ધાંત ગુણને જ સંસ્કૃતિ કહે છે, અનીતિમાન જીવનમાં સંસ્કૃતિને અભાવ સમજો. સાચે આર્ય, હિંદુ કે જેને તે તે જ કહેવાય કે તે સજજન છે, સંસ્કારી છે, સંસ્કૃતિનું તથાવધ પાલન કરે છે, અહિંસાનું સાચું સ્વરૂપ સમજે છે, કર્તવ્યને પિછાણી શકે છે, સારાસારને વિવેક પ્રગટ્યો છે, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ ને ભાવનું જ્ઞાન છે, બંધ અને મેક્ષના સાચા સ્વરૂપને
( ૧૬૩)
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૬૪
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રાશ
[ પેક
દૃષ્ટિમાંથી ખસેડતા નથી, કદાગ્રહને હૃદયમાં પ્રવેશવા દૈતા નથી, મહામૂલા માનવભવની કિ’મત આંકી શકે છે, મેાહભરી લાલસા તેને લલચાવી શક્તી નથી, અધાતિ આપનાર દુર્ધ્યાનને પ્રવેશવાનો અહીં કાઇ માગ” નથી, “ વસુધૈવ કુટુવ ના સૂત્રને સા આવકારે છે. સેવાપ્રિય છે, ફળવાળા વૃક્ષની પેઠે સદા નમ્રભાવે જ રહે છે, દુ:ખીને જોઇને જેનું હૃદય ભીંજાય છે, ચડતીમાં ફૂલાતા નથી, પડતીમાં ગભરાતા નથી. સાચા ધમ'મનને તે યુ' છે, અગ્નિટ્ટોમ અને અગ્નિહેાત્રને તે સદ્ભાવે સમજે છે. એટલે કે,— धर्मध्यानं समाश्रित्यार्त्तरौद्रयोर्हुताशनम् ।
प्रेक्षते बलिदानं यो भावयज्ञः स उच्यते ॥
આત્તરૌદ્રધ્યાનનું બલિદાન આપનાર, ધર્માંધ્યાનને આશ્રય કરનાર, ભાવયજ્ઞને જાણ્ નાર જે અગ્નિહેાત્રી છે તે જ જૈન છે, આય છે, પતિ અને બ્રાહ્મણુ છે—ટૂંકામાં જૈનની આ વ્યાખ્યા છે.
સંસ્કૃતિાષક ધર્મા.
અહિંસામાં જ સર્વ સંસ્કૃતિ સમાયેલી છે, પરંતુ અહિંસાની સૂક્ષ્મતા બધા જીવા એક સરખી રીતે સમજી શકે નહિ તેમજ પાળી શકે નહિ, તેથી એ પ્રકારના ધમ ધિકાર પરત્વે પ્રભુએ શ્રૃતાન્યા, આત્મહિતના સાચા સાધક અને ઉગ્ર તપશ્ચર્યાદિ ભાવને મહાન આત્મા માટે દર્શાવધ યતિધમ બતાવવામાં આવ્યા અને ખીજા મુમુક્ષુ જીવાની ઉપાસના માટે 'દ્વાદવિધ શ્રાવક ધમાઁ સમજાણ્યેા. આ અને પથિયાં મેક્ષની સીડીનાં જ છે. એ યથાવિધ સમજાવ્યુ, અને સ ંસ્કૃતિના ખાટા ખ્યાલમાંથી બહાર નીકળી આત્મશ્રેય કરવાના માર્ગ બતાયેા. પરિણામે ઘણા જીવાએ સંસ્કૃતિના ખોટા ખ્યાલ મૂકી, જૈન ધમને સ્વીકારી આત્મશ્રેય સાધતા થઇ ગયા. પ્રભુના ગણધરા અને ધણા આચાર્યાએ આ અહિં’સાપાલનની સંસ્કૃતિને તુરત જ અપનાવી લીધી. જેનું વિવેચન કરતાં વિશેષ લંબાણુ થાય, જેથી જિજ્ઞાસુઓએ ગણધરવાદ વાંચી તાત્પય* સમજી લેવા ચેાગ્ય છે.
પ્રભુ મહાવીરે સંસ્કૃતિપાષક કેટલાક નિયમો પણ તારવીને આપી દીધા. જે જાતનું બીજ ડેાય તેવુ' જ વૃક્ષ થાય. જો સાધકને સાચી સા" દશા પ્રાપ્ત કરવી હોય તેા બાળ ભાવ છોડી આત્મિક ગુણાને જ ખીલવવા જોઇએ. બહારના ઉપચારથી અંદરની શુદ્ધિ થતી નથી. જેવા રાગ તેવુ જ તેનું નિદાન જોઇએ. પ્રભુ મહાવીરે પરમજ્ઞાનની પ્રાપ્તિથી જગતનું જેવું સ્વરૂપ જોયું' તેવું જ કહ્યું, સાધકને સાધવા ચાગ્ય ૧૦ પ્રકારના ધર્મો તથા આરાધવા યાગ્ય પાંચ પ્રકારના મહાવ્રતા બતાવ્યા.
દશ પ્રકારના સંસ્કૃતિ સાધ્ય ધર્મો—૧ ક્ષમા, ૨ નમ્રતા, ૩ સરલતા, ૪ પવિત્રતા, ૫ સયમ, ૬ સàાષ, ૭ સસ, ૮ તપ, ૯ બ્રહ્મચય', ૧૦ અપરિમપણ'. સંસ્કૃતિના આ દશ ધમ આરાધનાર જ સાચે જૈન ગણાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૮ મે ]. મહાવીરજીવન અને સંસ્કૃતિપાલન,
૧૬૫ જેનાં પંચ મહાયજ્ઞરૂપ પંચ મહાવ્રતો. ૧ જી હિંસાના સર્વ કાર્યને મન, વચન અને કાયાથી તજવા તે. ૨ ફૂડ, કપટ અને અસત્ય આચરવાનો સર્વથા ત્યાગ.
૩ પરાશ્રય સેવવાને કે પારકી માલિકીની કઈ પણ વસ્તુ લેવાને મન, વચન અને કાયાથી ત્યાગ.
૪ અખંડ અને અવિચ્છિન્ન બ્રહ્મચર્ય પાળવાનો નિર્ણય.
૫ અમર્ણિત અવસ્થા પ્રગટાવવાની જિજ્ઞાસા એટલે સર્વ પ્રકારના પરિગ્રહને મન, વચન અને કાયાથી ત્યાગ.
ઉત્કૃષ્ટ કાટિની સંસ્કૃતિના ઉપાસકે માટે ઉપરના સંસ્કારો ગણાવ્યા. તેમજ ભાવ યજ્ઞના અવયંનું સ્વરૂપ બતાવ્યું, હવે મધ્યમ કેટિના જીવાત્માઓ માટે સંસ્કૃતિના પાલન અર્થે નીચેના દશ સરકારથી સંસ્કૃત થવાનું આચાર્યએ ફરમાવ્યું છે.
શાર્દૂલવિક્રીડિત. सद्विद्या निजसंततिषु विनयः सत्संगतिः सद्व्ययः । ऐक्यं देशरतिः स्वधर्मदृढता, स्वाध्यायसंसेवनम् ॥ उत्कर्षे निरहंकृतिर्न वचनैर्यद्वैमनस्योद्भवो ।
मार्गो ह्युन्नतिसाधको दशविधा प्रोक्तो बुधैः श्रेयसे । પિતાની સંતતિમાં સવિઘા, વિનય, સત્સંગ, શુભ કાર્યોમાં દ્રવ્યને વ્યય, સંપ, સ્વદેશ ઉપર પ્રીતિ, સ્વધર્મ ઉપર દઢતા, હમેશાં સ્વાધ્યાયસેવન, ઉત્કર્ષમાં અહંકારને અભાવ અને વાણીથી બીજાના મનને દુભાવવાને ત્યાગ–આ દશ પ્રકારને ઉન્નતિદશક માગ સપુરુષએ કલ્યાણને માટે કહ્યો છે.
પ્રભુ મહાવીરે પોતાના જીવનથી પ્રત્યક્ષ બતાવેલી સંસ્કૃતિ. ૧ ગર્ભસંસ્કૃતિ–સમકિતની પ્રાપ્તિ પછી વિશસ્થાનક તપની આરાધના કરી, સેંકડો માસખમણની તપશ્ચર્યા કરી, તીર્થંકરનામગાત્ર બાંધી, ત્રણ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી, સંસ્કૃતિને દઢ કરી, છાશ ભવનું ભ્રમણ પૂર્ણ કરી, સત્તાવીશમાં ભવમાં ગર્ભમાં પ્રવેશ કરે છે. મહાપુણ્યવાન પ્રભુ માતાના ગર્ભમાં જ દયાને અને માતાપિતાની ભક્તિને આવિર્ભાવ પ્રગટાવી મેળવેલી સંસ્કૃતિમાં વૃદ્ધિ કરે છે, અને માતાના આનંદનું કારણ બને છે, ચૌદ સ્વપ્નની પ્રાપ્તિ પછી માતાની ભાવનાઓને વૃદ્ધિ પામતી જાય છે અને અનેક આશાઓ જન્મે છે. ગર્ભના પ્રતાપે માત્ર સર્વત્ર શાંતિ અનુભવી રહ્યા છે.
ગર્ભની સંસ્કૃતિનું માતા પર કેવું પ્રતિબિંબ પડે છે, તેનું એક દષ્ટાંત સ્મરણમાં આવી જાય છે. એમ કહેવાય છે કે-રાવણની માતાએ રાવણુ જ્યારે ગર્ભમાં હતા ત્યારે
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૬:
સ્રો જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ જ્યેષ્ઠ
અખાદ્ય-અય્ય-નહીં ખાવા યાગ્ય કાઇ વસ્તુ ખાધી કે જેતે પરિણામે રાવણુમાં લંપટપણું પ્રાપ્ત થયું. આમ માતા અને ગર્ભની સંસ્કૃતિને પરસ્પર સંબધ છે. સંસ્કારી ગભ થી માતાના વિચારો પર ધણી અસર થાય છે, તેમજ માતાની સદ્ભાવના પશુ ગર્ભને હિતમારક નીવડે છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨ બાળસ ંસ્કૃતિ-ત્રણ જ્ઞાનના અધિષ્ઠાતા, ઉત્તમ રાજકુમાર, ભારે સુખ અને વૈભવમાં ઉર્યા છતાં વ્યવહારને શાભાવે તેવુ નિર્મળ, સાદું તે પવિત્ર જીવન, સંસ્કારયુક્ત, સાદી, નિર્દેળ અને સત્ય વાણી, વિદ્યાભ્યાસ પર અખંડ પ્રીતિ, ગુરુભક્તિ પર પ્રેમ, માતૃભક્તિ અને પિતૃભક્તિની પ્રબળ મતકામના, સ્વજન પર સાત્ત્વિક ભાવ, સ્ફટિક મણિ જેવુ સરલ હૃદય એ સ ંસ્કૃતિનુ ઉત્તમ ઉદાહરણુ છે, આમાં ઉપનયન, ચાર વ્રત, સમાવત'ન, ગુણુ નિષ્પન્ન નામકરણુ, નિષ્ક્રમણ વગેરે સંસ્કાર સમાઇ જાય છે.
૩ ગાસ્થ્ય સંસ્કૃતિ-સંસ્કૃતિની ખરી ખીલવણી ગૃહસ્થાશ્રમમાં જ થાય છે, એટલે ગૃહસ્થાશ્રમને સ ંસ્કૃતિને રાજમાર્ગ કહ્યો છે. આ રાજમાર્ગના એ મુખ્ય વિધાન છે. ત્યાગ અને દયા. જો કે બધા જીવેાને ગૃહસ્થાશ્રમના ઉદય હૈં।તા નથી. જેમકે પ્રભુ મલ્લિનાથ તથા તેમનાથ પરંતુ પ્રભુ મહાવીર જેવા મહાન મુખ્ય જીવાતે જ્યારે સંસારના ઉદય વત્તે છે ત્યારે તેમને ગૃહસ્થાશ્રમ અતિ વિશુદ્ધ ને નિર્લેપ ઢાય છે, આ જીવનને વિદેહમુક્ત દશા કહીએ તે ચાલે. આમાં મન, વચન અને કાયાની નિ`ળતા એ જ સસ્કૃતિનું ખરૂ ચિહ્ન છે. સંસ્કૃતિની સાચી દીક્ષા જીવ ગૃહસ્થાશ્રમમાં જ પામે છે એટલે સંસાર ઉપરના અનાસક્ત ભાવવૃદ્ધિ પામે છે, જીવને અનાદિ કાળને વિભાવ જે સંસારવૃદ્ધિનું કારણ છે, તેને તિલાંજલી આપવાના ભાવ પ્રગટે છે, રાજસુખ, દેહસુખ કે બીજા ભૌતિક સુખા આત્માને કકશ બનાવનારાં છે, અહિતાવહ છે, જન્મ મરણુ વધારનારાં છે, સાચાં સુખ નથી. જેથી સાચા સુખની પ્રાપ્તિ માટે એટલે કે સ્વભાવ દરાને ભેટવાને માટે પ્રબળ પુરુષાય કરવાની કિંમ’યા વેગ પકડે છે. હવે પ્રભુ સ'સારથી વિરકત થવા કાળમ્બિને વિચારી રહ્યા છે, માતા પિતાની હૈયાતી અને બધુ નંદીવર્ધનના વચનપાલનના એ વ જેટલા કાળ દરમ્યાન ઉત્તમ પ્રકારની રાજ્યવ્યવસ્થા, સમાજવ્યવસ્થા, માનવ ઉદયનાં સાપતા, પશુપાલનના સુખના સ્થાને સુધારવામાં નિર્માણે વર્તે છે, અને ત્યાગ ધમ'માં પ્રવેશ કરતાં પહેલાં કરાડા સેાનામહોરાનુ દાન આપી પર ંપરાગત દાનતે મહિમા વધારે છે, સાથે સાથે બાહ્ય અને આભ્યન્તર તપને પણ સેવે છે. આ સંસ્કૃતિનું ત્રીજું સેપાન પ્રભુએ પેાતાથી જ પ્રત્યક્ષ કર્યું. આમાં નિર્દોષ બાહ્ય સરકારની બધી વિધિ સમાય છે.
૪ શ્રામણ્ય સંસ્કૃતિ-મુનિશ્વમ સત્કાર. આ આખી સંસ્કૃતિને પાયે। સ્વાધ્યાય, દયા ને તપ ઉપર જ રચાયા છે, એટલે કે જ્ઞાન અને ક્રિયા એ એ ચક્ર વચ્ચે જ કર્મોનાં સ દળ દળાય છે. ગૃહસ્થાશ્રમમાં દૃઢ કરેલા ભાવે આ અવસ્થામાં પરાકાષ્ટા પામે છે. ક થી જોડાયેલા જીવતે તેમાંથી મુક્ત થવા માટે ભારે પુરુષાય કરવા પડે છે. અનતકાળથી જીવ સાથે જોડાયેલી આ કરૂપ સાંકળ તેાડવામાં પ્રભુને સાડાબાર વર્ષ' અને ` ૫દર દિવસ લાગ્યા. આમાં ખાવા પીવાની તા વાત જ કયાં રહી ? માત્ર ૩૪૯ દિવસ જ આહારના
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અનાસક્તિ યુગ માં
લેખિકા-કુમારી મૃદુલા છોટાલાલ કેકારી-લીંબડી. વસ્તુને ત્યાગ એ ત્યાગ નથી પરંતુ વસ્તુમાં રહેલી આસક્તિનો ત્યાગ એ જ સાચે ત્યાગ છે. દરેક વસ્તુને ઉપગ કરવો છતાંય દિનપ્રતિદિન તેમાંથી પિતાની આસક્તિ ઓછી કરવાનો પ્રયત્ન એટલે અનાસકિત યોગ.
જડ અને ચૈતન્યરૂપ અનેક પદાર્થોથી અને તેના પ્રત્યેની અનેકવિધ ભાવનાએથી મનુષ્યનું ચિત્ત વિંટળાયેલું છે. પોતાના સંગમાં રહેલા દરેક પદાર્થમાં ઓછા કે વધતા અંશે તેને આસક્તિ હોય છે જ. એ આસક્તિને ઘટાડવા માટેના જે પ્રયત્નો તે અનાસક્તિ યોગ કહેવાય. મળ્યા અને તે પણ લૂખું, સૂ ને સ્વાદરહિત તેમજ સત્વરહિત જ, શીત, ઉષ્ણ અને બીવન પરીષહેની તે હદ જ નથી. બ્રહ્મયજ્ઞના આ અગ્નિહોત્રી પ્રભુને સંસ્કૃતિકાળના આ ચોથા સોપાનમાં તે બ્રહ્મત્વ પ્રાપ્ત કરવાનું છે એટલે કૈવલ્યજ્ઞાન અને કૈવલ્યદર્શન પ્રાપ્ત કરવાનું છે. એટલે અહીં પ્રમાદનો લવલેશ સંભવ જ નહોતે. જેવી દુઃખની પરાકાષ્ઠા હતી તેવી જ કર્મની નિર્જરા હતી. ક્ષમાની તે હદ જ નહોતી. પરાશ્રયનું સર્વપ્ન પણુ પ્રભુએ સેગ્યું નથી. ઈન્દ્રમહારાજ જેવાની મદદની આકાંક્ષા પણ રાખી નથી, પિતાના કર્મનું દેવું પિતાને જ વાળવાનું છે, અને અનંતભવે જન્મ મરણ કરાવનાર કર્મરૂપી પિતૃને આજે પિતૃયજ્ઞ પૂર્ણ કરવાનું છે. એટલે સમભાવ કેળવવામાં પણ પ્રભુએ બાકી રાખી નથી. કહ્યું છે કે –
कृतापराधेऽपि जने, कृपामन्थरतारयोः ।
इषद्बाष्पार्द्रयोर्भद्रं, श्रीवीरजिननेत्रयोः ।। અપરાધી અને પૂજક બને જેની દષ્ટિમાં સરખા છે, એટલું જ નહીં પણ અપરાધીના અપરાધને યોગે પિતામાં ક્ષમાનો ગુણ ઉભરાઇ જવાથી પિતાનાં અશ્રુ ભીંજાય છે, અહાહા ! કેટલી દયા ! કેટલી ક્ષમા ? પ્રભુમાં હવે સર્વ પ્રકારની સંસ્કૃતિને વિકાસ પૂર્ણ થાય છે, તેની સાથે પાંચ પ્રકારના ભાવ પણ પૂર્ણતાને પામે છે એટલે સર્વ કર્મ દળથી (ચાર પ્રકારનાં) મુકત થતાં પ્રભુ બ્રહ્મત્વને પ્રાપ્ત કરે છે, કેવળી બને છે, સ્વભાવદશાને પામે છે અને ચૌદ રાજલોકના સ્વરૂપને સર્વ પ્રકારે જોઈ શકે છે.
૫ સ્વભાવ સંસ્કૃતિ–પ્રભુ હવે સંસ્કૃતિની પરિસીમાએ પહોંચેલા હોવાથી અને સંપૂર્ણ જ્ઞાનદશા પ્રાપ્ત કરી હોવાથી જગતનાં જીવને તારવાના સદ્દભાવથી દ્વાદશાંગી વાણી પ્રગટ કરે છે, આ શાંત અને સ્વભાવસત્ય વાણીનું પાન કરી અનેક ભવિ જીવાત્માઓ સંસ્કૃતિની પરિસીમાં પ્રાપ્ત કરી પિતાનું શ્રેય કરી ગયા છે. આપણે પણ પ્રભુએ પ્રગટ કરેલા સંસ્કાર ભાવે આપણું જીવનમાં ઉતારીએ એ જ અભ્યર્થના.'
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૬૮
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાર ત્યાગ અને અનાસક્ત મનેદશાને અતિનિકટનો સંબંધ છે. એકના અભાવમાં બીજુ રહી શકતું નથી. શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ જગતના જીવોને ત્યાગની ભૂમિકા કેળવવાનો ઉપદેશ આપે છે, પરંતુ તેમના એ ઉપદેશને વાસ્તવિક અર્થ આપણે બહુ ઓછા અંશે સમજ્યા છીએ. ત્યાગ કરવાનું કહીને તેમણે વસ્તુને ત્યાગ કરવાનું નથી સૂચવ્યું પરંતુ વસ્તુમાં રહેલી આપણી મમત્વ બુદ્ધિને ત્યાગ કરવાનું સૂચવ્યું છે. વ્યક્તિ જે મમત્વને ત્યાગ કરી શકે તો એ પદાર્થનું સતત સેવન કરવા છતાં ય એ ત્યાગી જ ગણાય. પરંતુ અનેક પદાર્થોને લતયા ત્યાગ કરવા છતાં ય માનસિક રીતે જે સતત એ પદાર્થોની મમતા હૈયામાં રહેતી હોય તો એ ત્યાગ નથી. એ લ ત્યાગ કેઈકવાર પતનને પંથે લઈ જનાર નીવડે છે. - ઘણીવાર આપણે એવું માનીએ છીએ કે સ્થલ ત્યાગ કરતાં કરતાં કેઈક દિવસ મમતાને ત્યાગ પણ કેળવી શકાશે, પરંતુ આપણે આ માન્યતા સર્વથા સદેવ સાચી નથી હોતી. જગતને સનાતન નિયમ છે કે, " Action and reaction are always equal and opposite ” “આઘાત અને પ્રત્યાઘાત હંમેશા સરખા અને વિરુદ્ધ ગતિના જ હોય છે.”
એટલે આ નિયમાનુસાર સમજણ વગરને ત્યાગ રાગની પરિણતિમાં જ વધારો કરે છે.
કેઈ ચાને વ્યસની માણસ ચા ન પીવાને નિશ્ચય કરીને એ નિર્ણયાનુસાર ચાનું સેવન ન કરે પરંતુ વ્યસનને લીધે તેને એમાં એટલી આસક્તિ હોય છે કે એની ક્ષણેક્ષણ તો ચા પીવાના વિચારમાં જ પસાર થતી હોય છે. અને એ રીતે ચા ન પીવાથી ત્યાગ નથી કેળવાતો પરંતુ તેના પ્રત્યેની મમતા અને આસક્તિ જ વધુ ને વધુ કેળવાય છે. ત્યાગ કરવા છતાં ય મમતા વધતી જ જાય છે. અંતે એક સમય એવો આવે છે કે જ્યારે એ પિતાને નિશ્ચય તેડીને ફરીથી ચાનું સેવન કરવા તત્પર બને છે. પહેલા બે વાર પીતું હશે તો હવે ચાર વખત પીવા માંડે છે. આનું શું કારણ? ફક્ત એક જ કે જ્યારે ત્યાગ કર્યો ત્યારે મમતાનો ત્યાગ કરવાનો પ્રયાસ નહોતે . સ્થલ ત્યાગ હતો, સૂક્ષ્મ નહિ અને એટલે જ એ સ્થલ ત્યાગના પ્રત્યાઘાતરૂપે ત્યાગથી જે વ્યસનને છોડવાની આકાંક્ષા રાખી હતી એ જ વ્યસન વધુ દઢ બન્યું.
તેથી જ શાસ્ત્રકારે આસક્તિને ત્યાગ કરવાનું કહે છે. સંસારને દરેક માનવી બધું છોડી શકે એ શક્ય નથી પરંતુ દરેક વસ્તુ હોવા છતાંય, તેનો ઉપયોગ કરવા છતાં ય પોતાની તેના પ્રત્યેની આસક્તિને તે એ જરૂર સંપૂર્ણ. તયા નહિ પણ થોડાક અંશમાંય ત્યાગ તે કરી શકે જ.
જે શાસ્ત્રકારોએ સ્થલ ત્યાગને જ સાચે ત્યાગ ન હોત તે તિર્યંચા કે જેઓ કુદરતના ક્રમાનુસાર જ જીવે છે તેઓ મહાન ત્યાગી ગણાત. આપણે
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૮ મે ].
અનાસક્તિ યોગ.
ઘરબાર, લક્ષમી, સુખ સગવડે વગેરે અનેક સાધન છે. તેઓની પાસે તેવું કાંઈ નથી તેથી તેઓ જ વધુ ત્યાગશીલ ગણાત. જે સ્થળે ત્યાગ જ ઉન્નત કરાવનારે હેત તે કેટલાય ભિખારીઓ કે જેઓ ભાગ્યની મંદતાને કારણે જીવનની જરૂરિયાતના અનેક સાધનો વગર જીવન પસાર કરે છે તેઓ કયારનાય ઉન્નતિના પંથે ચાલ્યા ગયા હોત.
કઈ પણ પદાર્થ માંથી એકદમ આસક્તિ ઓછી કરી નાખવી એ તે અશકય છે, પરંતુ ધીમે ધીમે તિતિક્ષા વૃત્તિ કેળવીને આત્મનિરીક્ષણ કરવાથી જરૂર આસક્તિ ઘટે છે. એ રીતે તદ્દન ચેડા અંશમાંય જે આપણી મમતાને છોડી શકીશું તે એના ફાયદાઓ આપણા વ્યવહારિક જીવનમાં પણ ખૂબ દેખાશે.
સામાન્ય રીતે દરેક મનુષ્યને, “પોતાની માન્યતાને અન્યની પાસે કબૂલ કરાવવાને અને એ માન્યતાઓ અન્ય વ્યક્તિઓ જ્યારે સ્વીકારે નહિ ત્યારે દુઃખી થવાનો” સ્વભાવ છે. અનાસક્ત ભાવના કેળવવાથી આપણે એ સ્વભાવ કાંઈક મંદ પડ્યો હોય એવું તરત જ જણાશે. એ ભાવનાને સહેજ પણ હૃદયમાં ઉતાર્યા પછી કોઈકવાર આપણી કહેલી વાત સાચી હોવા છતાં ય ક્યારે અન્ય વ્યક્તિઓ માન્ય નહિ રાખે ત્યારે આપણને દુઃખ નહિ થાય.
વ્યવહારના મોટા ભાગના કલેશ વ્યક્તિના આગ્રહમાંથી જ જમે છે. જે દરેક માણસ પિતાને ઇષ્ટ એવા આગ્રહને ડા થોડા અંશે છોડીને બીજાનું થોડું સ્વીકારતા શીખે તે સાંસારિક કલેશે જરૂર ઓછા થાય. આ કરવાની શક્તિ અનાસક્તિ યુગને સાધવાથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે પારમાર્થિક પ્રશ્નમાં એ જેટલો ઉપગી છે એટલે જ વ્યવહારના નિત્ય જીવનમાં પણ ઉપયોગી છે.
- આપણે ત્યાગશલ સાધુઓના જીવન સાથે આપણું જીવનની સરખામણી કરીશું તો આપણને જરૂર લાગશે કે વ્યવહારિક રીતે આજના વિષમકાલમાં આર્થિક ભીંસમાં સપડાયેલા આપણે જે રીતે જીવન વિતાવીએ છીએ તે કરતાં એમનું જીવન વધારે સગવડભર્યું છે. આપણને અનેક સામગ્રીઓને અભાવ હોય છે. એ બધી ય સામગ્રીઓ તેમને મળી રહે છે, છતાં ય એ સામગ્રીને ઉપયોગ કરવા છતાં ય આપણું કરતાં એ અનેકગણું ત્યાગશીલ છે. એનું કારણ એક જ છે કે આજે અનેક સામગ્રીઓ મળી છે તેનો એમને હર્ષ નથી. કદાચ આવતી કાલે તેમાંથી એકે ય સામગ્રી કે સગવડ ન મળે તે તેને એમને શેક નથી. એટલે જ અનાસક્ત મનોદશા હોવાના કારણે જ તેઓ ત્યાગી છે અને આપણે તે તે સામગ્રીઓ આપણને ન મળવાથી તથા સામાજિક, આર્થિક કે એવી બીજી મુશ્કેલીઓને કારણે પરાણે તે સુખ સગવડને ત્યાગ કરવો પડે છે. એ ત્યાગથી આપણે નિરંતર દુ:ખી રહીએ છીએ. કયારે ફરીથી બધી સગવડ મળે એમ અહર્નિશ ઈચ્છીએ છીએ, સતત અસંતેષની જ્વાલામાં સંતપ્ત
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
AUL
છે બધ–મેક્ષ પર એક દષ્ટિપાત છે
“ મન પર્વ મનુષ્કાળ ના વધ-ક્ષ: એ (મેત્રી ઉપનિષદ્દનું ) પ્રસિદ્ધ વચન જણાવે છે કે મન જ બન્ધ અને મોક્ષનું કારણ છે. અને એ વાત બરાબર છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે-મનની શુભ વૃત્તિથી શુભ કર્મ અને અશુભ વૃત્તિથી અશુભ કર્મ બંધાય છે. પરંતુ ક્રિયા-પ્રવૃત્તિની પાછળ મનની વીતરાગ સ્થિતિ કે વિદ્ધ (નિકષાય) વાત્સલ્યભાવ હાય તા એવા શ્રેષ્ઠ શુભ મનથી કર્મબન્ધ થતા નથી, બલકે મનની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચેલી શુભ્રતાથી મોક્ષ પ્રગટે છે એટલા જ માટે ઉપલા લોકાર્ધમાં મનને મોક્ષનું કારણ પણ જણાવ્યું છે અને તે સર્વસમ્મત સિદ્ધાત છે.
આ ઉપરથી માલુમ પડી શકે કે–ક્રિયા-પ્રવૃત્તિ હેવાથી જ કર્મ બંધાઈ જાય છે એ નિયમ ધારી લેવાનો નથી; ક્રિયા-પ્રવૃત્તિ રાગદ્વેષ-રહિતપણે હોય તે તે કર્મબન્ધક થતી નથી. કેવલી ભગવાન સંસારી માણસની જેમ હરે ફરે છે, બોલે છે, અન્યાન્ય પ્રવૃત્તિ કરે છે, છતાં તેમને [ સાત-વેદનીય કર્મને ક્ષણિક બન્ધ ગણતરીમાં ન હોઈ ] કમબન્ધ થતી નથી, કેમ કે તેઓ વીતરાગ છે, જે ખરો વીતરાગ હોય તે વિધવત્સલ હાય-જગમિત્ર હોય-બધા પ્રાણીઓ પ્રત્યે તેનું વીતરાગ વાત્સલ્ય વહ્યા કરતું હોય. કેવલી એવા હોય. એ નિષ્ક્રિય નથી હતા. ઉજજવલ પ્રવૃત્તિ–પરાયેલું હોય છે. વિશ્વહિતની તેમની પ્રવૃત્તિ વીતરાગપણે (નિષ્કષાય વત્સલભાવે) હેઈ કર્મબન્ધક થતી નથી.
જે કે અનાસક્ત અથવા વીતરાગભાવે વિશુદ્ધ વાત્સલય પ્રેરિત કાર્ય બજા
-
-
રહીએ છીએ. અને એટલે સ્થલતયા વસ્તુને અભાવ હોવા છતાં ય આપણને તે તે સામગ્રીઓને રાગ વધતી જ જાય છે. રોજ અનેક શાક અને મિષ્ટાન્નો જમવા છતાં ય ત્યાગશીલ મહાત્માઓની આસકિત ઘટતી જાય છે અને સૂકા રોટલાથી પેટ ભરવા છતાં ય આપણી આસક્તિ કૂદકે ને ભૂસકે વધતી જાય છે. એટલે જ આસક્તિના ત્યાગની ભૂમિકા સાંસારિક જીવનમાં કેળવવાની અનિવાર્ય આવશ્યકતા છે.
પરંતુ કદાચ એવી શંકા ઉદ્દભવે કે આસકિત ન રાખવી તે શું છેષ કેળવે? વેષ નહિ પણ સમભાવ કેળવો. ચા ન ભાવતી હોય એટલે ન પીવી એ ત્યાગ નથી. અપ્રિયનો ત્યાગ તે સહુ કરી શકે પણ અતિપ્રિય હોવા છતાં ય એમાં અનાસકત દશા કેળવવી, એને માટે માધ્યમથ્ય ભાવ રાખે એ જ ત્યાગ છે. તેવી જ રીતે અપ્રિયના પ્રત્યે પણ માધ્ય ભાવે નેહાદ્ધ રહેવું એ પણ એક પ્રકારે અનાસકિત જ છે, ત્યાગ જ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સાહિત્ય-વાડીનાં કસુમો. ક્ષપકશ્રેણીને મુસાફર, (૨) !
!
(લેખક–શ્રી મેહનલાલ દીપચંદ ચેકસી-મુંબઈ) આ તો અંગારે પાકો!
ગુરૂદેવ સુખશાતા વર્તે છે ને વંદન વિધિ કરીને આવેલ બે ગૃહમાંથી કંઈક અશે વયમાં વૃદ્ધ દેખાતા એકે પૂછયું.
' શ્રમણોપાસક પ્રિયંકર શેઠ, તમે કેમ આજે આ તરફ નીકળી આવ્યા? જુઓને, ભગવંતભાષિત સંયમ જીવનમાં સમજે, અરે ! આત્મા ને કર્મના સ્વરૂપને યથાર્થ રીતે અવધારે, તેને અસુખ કે અશાતા જેવું કંઈ જ નથી.
અહીં સંસારી જીવનમાં ડગલે પગલે ડોકિયાં કરતી નથી તે ઉપાધિઓ અને નથી વવું એ બહુ ઊંચી સ્થિતિ છે એ વાત ખરી, અને સાધારણ વિકાસ સુધી પહે ચેલાઓને પણ એ ભૂમિકા દુર્ગમ જણાય એ પણ સાચું, તો પણ દુર્ગમ આદશને સુગમ કરવાની દિશામાં ધીરે ધીરે પણ કેશિશ કરવી જ રહી. '
શુભ કર્મ બંધાવા પાછળ જે શુભ વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિ હોય છે તેમાં રાગ વળગેલ હોય છે અને રાગને પ્રતિપક્ષી છેષ પણ પ્રાયઃ (અન્ય પક્ષે) આવે સંભવે; રાગનું આવરણ હોય ત્યાં સ્વાર્થ, પક્ષપાત, અન્યના હિત પ્રત્યે ઉપેક્ષા એવું એવું કસતર થોડું ઘણું પ્રાયઃ વળગેલું હોય, જેથી એ કર્મ બન્ધક થાય અને એના સ્વભાવ અનુસાર કર્મ બંધક થાય.
આમ છતાં એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે સ્વપરહિતનાં સત્કાર્ય કરવા પાછળ શુભ ગરૂપ શુભ આસવ હોય તો એ પણ આત્માને હિતાવહ છે. સત્કર્મોથી બંધાનારું પુણ્યરૂપ કર્મ કલ્યાણ સાધનનાં સાધન મેળવી આપનાર હોવાથી પ્રશસ્ત કેટીનું પ્રશંસાસ્પદ સમજવું જોઈએ. એગ્ય-સુયોગ્ય શરીરાદિ સાધનો અને શ્રેય સાધક સત્સંગ જેવા શુભ સગો મેળવી આપનાર કર્મ (સપુશ્યરૂપ કમ) કેટલું મહત્વશાલી ગણાય ? “તીર્થકર” નામકર્મ જેવાં મહાન ઉચ્ચ કેટીનાં કમે આત્માના જે આસવરૂધ પરિણામથી બંધાય તે ઓછા સ્તુતિ પાત્ર હશે ? વીતરાગ દશા સિવાય સામાન્ય જીવનયાત્રામાં કર્મ બઘન વ્યાપાર અથવા કર્મબન્ધને ક્રમ ચાલુ જ રહે છે, તથાપિ કમમાં કમ એટલે ખ્યાલ વિવેકી પુરુષ જરૂર રાખે કે કર્મ કલુષ કે પાપરૂપ ન બંધાય; સત્કર્મો દ્વારા સત્પશ્ય બંધાવાથી ડરવાનું કે ગભરાવાનું નથી.
–ન્યા. ન્યા. મુનિશ્રી ન્યાયવિજયજી-પાટણ
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૭૨
મા જેન ધર્મ પ્રકા.
તે કોઈ જાતનાં ભય કારણો. નીતિકારોએ શ્રમણપણાને નિર્ભય સ્થાનની ઉપમા આપી છે તે યથાર્થ છે. રાજગૃહીના તમે શાહ સોદાગર છે. કરોડોની લેવડદેવડ તમારે ત્યાં રોજ થતી રહે છે. તમે તેમજ તમારા મિત્ર ભદ્રંકર વીતરાગ દેવના શાસનમાં શ્રદ્ધાવાળા છો એ પણ હું જાણું છું. ભદ્રંકર શેઠ તો અવારનવાર અહીં જ્ઞાનચર્ચા સારૂ આવે છે, પણ તમને તે માત્ર ગઈ મોન એકાદશીએ દેખેલા ત્યાર પછી આજે અચાનક આજે જોયા; એટલે મનમાં સહજ ઉદ્ભવ્યું કે ખાસ કારણ વિના તમારું આગમન ન સંભવે.
ગુરુમહારાજ ! એવું તો નથી પણ આપની એ વાત સાચી છે કે મારાથી અહીં નાલંદામાં ઘણી વાર આવવાનું બનતું નથી. એનું કારણ મારા વ્યવસાયની ભારે જવાબદારી. સંસારી જીવન એટલે એ બધું જોવું પડે છતાં કંઈક સમય કાઢીને પણ પરભવનું પાથેય બાંધી લેવાની પળ આવી ચૂકી છે એમ માથાના વેત પલિયા સૂચવે છે.
એ વાત લક્ષ્યમાં લેજે. હા, આગમનને હેતુ જણાવો એટલે સમયનો સદુપયોગ થાય.
આચાર્ય દેવ, રાજગૃહી નગરીના ચોરે ચૌટે આજે એ વાત જોરશોરથી ચર્ચાઈ રહી છે. ભારે નિંદા થવાની નોબત બજી રહી છે. આપ જેની વિદ્વત્તાના ભારે વખાણ કરતા હતા એ શિષ્ય તે દીક્ષા છોડી શાસનને ઝાંખપ પહોંચાડી પણ હવે તો એ કલંક લગાડવા ખડો થયો છે. અવારનવાર ગોચરી અર્થે અમારે ત્યાં આવતાં આપના શિષ્ય “ક્રિયારૂચીજીને મેં એ વાત કરી પણ હતી. એક તે સાધુપણું છોડી નાટકીય બન્યો ! એનું જ્ઞાનધ્યાન ક્યાં ચાલ્યું ગયું! એણે વહેવાર ને મર્યાદા સાવ તજી દીધા! રોટલાનો ટુકડો ખાનાર કૂતરું પણ માલિકને વફાદાર રહે છે. પણ આ તો એથીયે નપાવટ નીકળે ! એ રઝળતાને આપે દીક્ષા આપી, ભણા, પંડિત બનાવ્યો ! એના આગળના જીવનને ભૂસી નાખી, ચાર માણસમાં પંકાતે કર્યો, તેને બદલે આ! ગુરુજી, આવા કપાતરને આગળ આણવામાં, અરે શાસ્ત્રની ગભિત વાતે બતાવવામાં આપે જરૂર ઉતાવળ કરી છે. આ તો આપણું જૈનશાસન માટે અંગાર પાક્યા જેવો છે.
શેઠની વાતને પુષ્ટિ આપતાં મુનિ ક્રિયારૂચી બોલ્યા
મહારાજ સાહેબ, વાત બહુ વધી પડી છે. પૂર્વે એ ગોચરી લઈ મોડા આવતા ત્યારે મેં આપનું ધ્યાન ખેંચ્યું હતું. પણ આપે એની જ્ઞાનસનમાં પ્રગતિ જોઈ એ તરફ આંખ આડા કાન કર્યા. મારા જેવાને સમજીને ક્રિયા કરવાની શિખામણ આપતા અને એના દેખતાં જ્ઞાનનો મહિમા ગાતા, ક્રિયાને જ્ઞાનની દાસીરૂપે વર્ણવતા–“ પ્રથમ જ્ઞાન અને પછી ક્રિયા ” રૂપ ટંકશાળી વચન યાદ આપતા. એ રીતે ક્રિયાને ઉતારી પાડી, જ્ઞાનને માથે ચઢાવી દીધું એનો નતીજો જે આવ્યા તે સામે જ છે. “ વકર્યો ઉંદર કેલ થાય ? અથવા તે “વટલી બ્રાહ્મણી તરકડી કરતાં ભૂંડી” એ જનવાયકા મુજબ આજે આપને એ વિદ્વાન અષાઢભૂતિ કેવા કરતૂત આચરે છે એ જુઓ. ગોચરી લેવા જઈએ ત્યારે નારગણુના મુખે એના જીવનની ડાબી બાજુ સાંભળી થાકી ગયા છીએ. રંભા તથા શચીના રૂપમાં અંધ બનેલા એ પાપીઠે પિતાની અર્ધગતિ નોતરી અને ઘેર નર્કમાં જવાના દલિયાં બાંધ્યા,
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૪ ૮ મા
સાહિત્યવાડીનાં કુસુમેા.
૧૭૩
પણ અમારા સરખા યાગીઓ માટે જનસમૂહમાં શક્રાના વમળા પ્રગટાવ્યા, પવિત્ર ધર્માંની હીલના કરાવી અને હવે એ પર કળશ ચઢાવા બઢાર પડયા છે. આવાને ઊગતા ડામવામાં નહીં આવે તે એ તે ડૂબશે ખરા પણુ જોડે ખીજાને ડુબાડરો અને ધર્મ-નિંદા કરાવી અધમ ફેલાવશે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાનુભાવ, એક આત્મા કવશાત્ મા ભ્રષ્ટ થઇ ગયા એથી જેના તવા ત્રિકાલાબાધિત છે એવા જિનેશ્વર દેવના શાસનને જરાપણ આંચ આવવાની નથી. એવા બનાવ નજરે જોયા પછી સમજી જીવાએ તે ક્રમરાજના પ્રપંચે વિચારવા, રાજાસમા મેદ્દનીય કર્મીના વિલક્ષણ સપાટામાં પેાતાની જાત ન ક્રૂસાઈ પડે એની તકેદારી રાખવી, અને એ પતિત માનવ તરફ રિકાર નહીં પણ ઉપેક્ષા ભાવ બતાવવા.
ગુરુમહારાજ, હજી આપ ભાળપણમાં છે. એ માયાવી શાસન માટે કેટલો ભયંકર નિવડશે એને આપ સાહેબને ખ્યાલ નથી. ઉપાસક વર્ગમાં કેટલા ખળભળાટ મચ્ચેા છે એનેા સાચા તાગ આપ ન કાઢી શકેા. મારા જેવા ગાયરી જનાર જ એ જાણે.
વત્સ ક્રિયારૂચી, ઉતાવળા ન થા, જ્યાં જ્ઞાનના ઊંડાણુ ન હોય ત્યાં ઉપરના દેખાવથી અકળામણુ ઉદ્ભવે, એ વેળા જ સમજદારની ક્રૂજ જરાપણ આવેગને વશ થયા વિના સમભાવ રાખી વસ્તુસ્થિતિને ચારે તરફથી વિચાર કરવાની છે. હારા ગુરુ ધી એટલા ભાળા નથી કે પોતે બેઠા છતાં શાસનની હીલના થવા દે. સાથે એ પણ તેાંધી રાખ કે તીય કર દેવનુ` શાસન એ કાઇ કાચના કુંભ નથી કે એકાદ કાંકરી વાગતાં ફૂટી જાય. સે। ટચના સુવર્ણને જેમ ક, છેદ અને તાપને ભય ન સંભવે, તેમ વીતરાગ દનને કશા જ ધાખા ન પહેાંચે. જ્યાં ભલભલા તર્કવાદીઓ કાવ્યા નથી ત્યાં એકાદા નાટકીઆના કાર્યોથી જૈન ધર્માને શુ' કલક લાગવાનું છે ? પાતાના ધંધાને આશ્રયી હવે તે ગમે તેવું આચરણુ કરે તેથી શ્રમણુ સંસ્થાને શો સંબંધ છે? શ્રાવસલને એ કારણે કેમ ગભરાટ સંભવે જ્યારથી મુનિપણાને સ્વાંગ ઉતારી એ અહીંથી વિદાય થઇ ગયા ત્યારથી એક રીતે-વ્યવહાર નયથી કહીયે તે ચતુવિધ સધ સાથે એને સબંધ પૂરા થયા.
આપણા શ્રાવક વગ' કે નારી સમુદાય આ સત્ય સમજતે થાય એ જોવાની આપણા શ્રમજુ વની જવાબદારી લેખાય. એ ચુકી, યિાચી ! તારા સરખા સાધુ, ઉપાસકાને સમજાવવાને બદલે જાતે અકળાઇ ઉઠે એ કેવુ" કહેવાય ! આટલા સારૂં મારા તરફથી જ્ઞાનવૃદ્ધિ માટે તને આગ્રહ થતા રહે છે. હું તારી ધમકરણીને ઓછી આંકા નથી જ. તારા વિવિધ તપ પણ મારી ચક્ષુ બહાર નથી. હું એ સર્વને નાના ઢાળ ચઢાવવા માંગુ છું. પછી તુ જોઇ શકશે કે એના સા મૂલ્યાંકન કવાં થાય છે.
આચાર્ય મહારાજશ્રી ધર્મી ચીજીની સાંભળી પ્રિયકર શેઠ તે મંત્રમુગ્ધ બની ગયા. કરનાર શ્રીમ ંતને જ ધર્મે દાઝ હાય છે, એ જ ચસ્પી રાખનાર, અવારનવાર સૂરિજીના પાસા ભદ્ર ંકર શેઠ વિનયપૂર્વક ખેડયા
સરસ છતાં એજસ્વિતાથી ભરેલી વાણી તેઓશ્રીના મનમાં હતુ કે કરાડીના વેપાર વ્યવહાર સમજે છે; પણુ ધમ શ્રવણુમાં દિલસેવનાર, અને ધ*ચર્ચામાં ઉતરનાર
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
www.kobatirth.org
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ જ્યેષ્ઠ.
આચાર્ય સાહેબ, અષાઢભૂતિ પોતાનુ ગમે તે કરે એ સાથે નથી તેા જૈનધર્માંતે કે ચતુર્વિધ સંઘને ક‰ લાગતુ વળગતું. એ તે! જે કરશે તે ભોગવશે, પણ આ તે। આમળ વધીને આપણા સાહિત્યના શગાર સમા ભરત ચક્રવર્તીનુ' નાટક ભજવનાર છે. આપણા એ પૂર્વજને રંગભૂમિ પર ઉતારે, એમના જીવનના પ્રસંગાને ભજવી બતાવે. એ વેળા જાત જાતના ચેનચાળા જનસમૂહને રીઝવવા કરે, એ સવ આપણે જૈતાએ મૂંગા મૂ`ગા જોયા કરવુ ? આપની પાસે અહીં આગમનને મુખ્ય મુદ્દો તેા એ છે.
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૧૭૪
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ વાત જરૂર વિચારણીય ગણાય, બાકી નાટક શબ્દથી ગભરાવાનું કારણુ નથી જ. એ પણ એક કળા છે અને એના આવ દશ ક ભગવંત શ્રી યુગાદિજિનેશ છે એ વાત, મહાશય, તમારા ધ્યાનમાં હરો જ, જે વ્યક્તિને આશ્રયી નાટક ભજવવાનુ હોય, એના જીવનપ્રસંગા સાથે પાત્ર, કળા અને ભૂમિકા સર્જનના યથાર્થ મેળ ડ્રાય, વિશેષમાં એ જાતના પ્રત્યેાગદ્વારા આમ જનસમૂહને આધ આપવાના ઇરાદે હાય, તે એમાં લાભનું કારણુ છે. એ હાનિકારક નથી ગણાતું કેમકે નીતિકારાએ લખ્યું છે કે-કથા કહી દેખાડવા કરતાં આચરી બતાવવાથી વધારે અસર ઉપજાવે છે.
ગુરુમહારાજ, નાટક કરનાર જો વેશ ભજવવા માત્રથી પ્રેક્ષકગણ પર સારી છાપ પાડી શકતા હૈાત તે, જ્ઞાની ભગવતે ચારિત્ર્યના જે મૂલ્ય આંકે છે એનું શુ' ? તે પછી સતસમાગમની અગત્ય રહે ખરી ? એમ થાય તે સાચા કરતાં કૃત્રિમ વધી જાય.
ભદ્ર'કરજી, અનેકાંત દર્શીનની ખૂખી જ અહીં છે. ધારી માગ તા સાધુસતાના જીવન પરથી જ જનસમૂહ સ'સ્કાર ઝીલી, પેાતાના વન પવિત્ર અને ચારિત્રશીલ બનાવે એવા છે. તેના ઉપદેશ દેખાવ પૂરતા નથી હાતા પણ સ્વજીવનમાં અમલી બનાવેલા હોવાથી, તેમજ તેમને ઇ પણ પ્રકારને અંગત સ્વાર્ય ન હેાવાથી, ત્રાતા વર્ગ માં ઝેટ અસર કરે છે, આમ છતાં બાળ, મંદબુદ્ધિ અને નારીગણને અતિ મેટા ભાગ નથી તે એકદમ એ તરફ આકર્ષાતા કે નથી તેા યથાપણે ઝીલી શકતે. એ વર્ગ માટે વર્ણન કરતાં આલેખન વધુ આકર્ષીક બને છે. ચિત્ર કે દ્રશ્યના દર્શન એમના ગળે ઝટ ઉતરી જાય છે. લાંબા સમયથી મૌનનું અવલંબત કરી રહેલ પ્રિયકર રોડ ગુરુદેવની વાતને પુષ્ટ કરતાં ખાથી ઉથ્થા—
આચાર્યશ્રીની વાત અનુભવગમ્ય છે. મિત્ર ભદ્રંકર ! તું તે સારી રીતે જાણે છે કે અષાઢભૂતિ જે જે નાટકામાં ઉતરે છે તે જોનારામાં આપણા જૈને કાળા ના ને નથી જ. જ્યારથી એ સાધુવેશ છેડીને વિશ્વકર્માંની મડળીમાં જોડાયા છે ત્યારથી એને તા ધીકેળા થયાં છે. મગલમાં એણે પગ મૂકો ત્યારે એના માથે ઋણુ હતુ, અહી' એને ઠરી ઠામ કરવામાં આપણા ફાળે એક્કે નથી જ, પછી તે એ કળાના નિષ્ણાતે મગધની પ્રજામાં કેવુંથૈ નંદુ' કર્યું' કે ચેતરફ એના જ વખાણુ સંભળાવા માંડ્યા. અન્ય મ ળીઓને એની હરિકામાં ઊભું રહેવુ' પણ ભારે પડયુ, અને આજે તે એ કીર્તિદેવીના મંદિરમાં કેન્દ્રસ્થાને છે. એક તે યૌવનના આંગણે ઝુલતી કન્યાઓને મૈગ્ય મૂરતીએ
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
-
-
અંક ૮ મે.]
સાહિત્યવાડીનાં કુસુમો.
૧૭૫
મળે અને અઢળક લક્ષ્મી રળી આપનાર જમાઈ મળે. ભાગ્યદેવીના એના પર આજે તે ચારે હાથ છે. સરિરાજ આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે જ્યારથી “ભરતચી”નું નાટક ભજવવાની વાત બહાર આવી છે ત્યારથી જગ્યા મેળવવાની પડાપડી થઈ રહી છે. એક તરફથી એ નાટકીય પ્રત્યે નારાજી બતાવનારા કુટુંબમાં જ સારા પ્રમાણમાં ટીકીટ વેચાણી છે ! યુવાન અને પ્રૌઢા, બાળકે અને બાળાએ એ નાટક જેવાને અત્યારથી જ નિર્ધાર કરી બેઠા છે. કાગડોળે એ દિવસની વાટ જુવે છે ! વધારામાં એ ચાલાક ખેલાડીએ જાહેરાત કરી છે કે આ તેનું છેલ્લું નાટક છે. જે એ વેશ પરિવર્તનમાં કુશળ છે તે એ પ્રેક્ષક સમુહમાં ભ્રમ ફેલાવવામાં નિષ્ણાત છે. કેમ જાણે એ નટને ધંધે ત્યાર પછી છોડી દેવાને ન હોય !
છેલ્લા શબ્દએ ગુરુજીના મનોપ્રદેશમાં અષા ઠભૂતિના વેશ છોડી જતી વેળાના શબ્દો તાજા કર્યા. તેઓશ્રી થોડી પળના વિલંબ પછી બેલ્યા
શ્રેષિવયે ! એટલું યાદ રાખો કે કેટલીકવાર કળાકારો જે કામ કરી દેખાડે છે એ અતિ અદ્દભુત હોય છે. એની સ્પર્ધા નથી તે વક્તા, લેખક કે ઉપદેશ કરી શકતા. જો કે એવા આત્મા જવલ્લે જ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. તેમની રગે રગમાં કળા થનગનતી હોય છે. એની પાછળ જનતા માંડી અને એમાં કંઈ જ નવાઈ નથી. કદાચ અષાઢભૂતિ ભારતનું નાટક કળાકારની દ્રષ્ટિએ ભજવે તો ના ન કહેવાય. એની ભાગ્ય રેખા ઘણી તેજ છે.
જ્યાં સુધી એ નાટકમાં કંઈ વાંધા પડતું ન જણાય ત્યાં સુધી ઉહાપોહ કરે વ્યાજબી ન લેખાય. સમજુનું એ કર્તવ્ય પણ ન ગણાય. ઓછું જ એક રાતે વહાણું વઈ જવાનું છે ? અમો પણ કોઈ આંદોલન જગાવવા નથી ઈચ્છતા. આ તે એ આપશ્રીના આશીર્વાદ લઈ ગયેલ છે તે એને બેલાવી બે શબ્દો કહે કે જેથી એ આપણા પૂર્વજોના નામ ન લે. જ્યારે તમારા કથનથી જણાય છે કે તૈયારી કાંઠે પહોંચવા આવી છે ત્યારે આડે હાથ ધરવા કરતાં એને એના માર્ગે જવા દે. એ નાટક કેવી રીતે ભજવાય છે એ જોવું. પછી જે કંઈ કરવું ઘટશે તે હું જરૂર કરીશ.
મારું અંતર તે સાક્ષી પૂરે છે કે એના આ નાટકકાર પ્રજા કંઈ જુદું જ નિહાળશે. શાસનની હેલના નહીં પણ પ્રભાવના થશે. હું એને તેડાવું એ કરતાં તે જાતે જ અહીં આવશે.
તે તે સૂરિમહારાજ સોનાને સૂરજ ઊગે.
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ પેક
१७९
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ. પંન્યાસપદ તથા ગણિપ્રદપ્રદાન મહત્સવ
રાજનગર( અમદાવાદ ખાતે શ્રીમતી તરવવિવેચક સભા તરફથી આચાર્ય શ્રી વિજયદનસૂરીશ્વરજી, આચાર્યશ્રી વિજયે દયસૂરીશ્વરજી, આચાર્યશ્રી વિજયનન્દનસૂરિજી, આચાર્યશ્રી વિજયવિજ્ઞાનસૂરિજી, આચાર્યશ્રી વિજયપધસૂરિજી, આચાર્ય શ્રી વિજયામૃતરિજી, આચાર્ય શ્રી વિજય લાવણ્યસૂરિજી તથા આચાર્ય શ્રી વિજયકસ્તુરસુરિજી આદિ મુનિવરોની નિશ્રામાં મુનિશ્રી કમલવિજયજી ગણિ, મુનિશ્રી જિતવિજયજી ગણિ, મુનિશ્રી સુમિત્રવિજયજી ગણિ, મુનિશ્રી મતવિજયજી ગણિ, મુનિશ્રી રામવિજયજી ગણિ, મુનિશ્રી મેરુવિજયજી ગણિ, મુનિશ્રી દક્ષવિજયજી ગણિ, મુનિશ્રી યશોભદ્રવિજયજી ગણિ, મુનિશ્રી દેવવિજયજી ગણિ, મુનિશ્રી સુશીલવિજયજી ગણિ, મુનિશ્રી જયાનંદવિજયજી ગણિ, મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી ગણિ, મુનિશ્રી ધુરન્ધરાજયજી ગણિ, મુનિશ્રી શિવાનંદવિજયજી ગણિ તથા મુનિશ્રી કાન્તિવિજયજી ગણિ-આ પંદરે પૂજ્ય મુનિવર્યોને વૈશાખ સુદિ ત્રીજ ને બુધવારના રોજ પ્રાત:કાળે પંન્યાસપદથી વિભૂષિત કરવામાં આવેલ તેમજ મુનિશ્રી પ્રિયંકરવિજયજીને ગણિ તથા પંન્યાસ બંને પદથી ઉપરોક્ત દિવસે અલંકૃત કરવામાં આવેલ. આ શુભ પ્રસંગની સાથેસાથ પૂ. શ્રી અદ્ધિચંદ્રજીમહારાજ તથા સાધ્વીશ્રી દેવભદ્રાશ્રીજીને વડી ક્ષિા આપવામાં આવેલ.
આ પુણ્ય પ્રસંગને અનુલક્ષીને રાજનગરખાતે તત્ત્વવિવેચક સભાવતી ત્ર વદી ૧૩ થી વૈશાખ સુદી ચોથ પર્યન્ત અષ્ટલિકા મહોત્સવ કરવામાં આવેલ, જેમાં પ્રતિદિન વિવિધ પૂજાએ ભણાવવામાં આવેલ. વૈશાખ સુદી ૧ ના રોજ જળજાત્રાને વરઘોડે ચડાવવામાં આવેલ અને અક્ષય તૃતીયાના રોજ બપોરના મોત્તરી સ્નાત્ર ભણાવવામાં આવેલ.
આ શુભ પ્રસંગે દેશ-દેશાવરથી ભાવિક જનસંખ્યા સારા પ્રમાણમાં વેલ અને મહોત્સવ આનંદ અને ઉલાસ વચ્ચે પૂર્ણ થયેલ. ઉકત પળે પંન્યાસજી મહારાજશ્રીને કાંમળી વિગેરે કપડાઓ પણ સારી સંખ્યામાં ડરાવવામાં આવેલ.
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નિત્ય વાધ્યાય તાત્ર સંગ્રહ. આશરે પાંચ પાનાના આ ગ્રંથમાં નવસ્મરણ, જીવવિચાર, નવતત્વ, દંડક લઘુ સંગ્રહણી, ત્રણ ભાષ્ય, છ કર્મગ્રંથ, બૃહતસંગ્રહણી, લધુ ક્ષેત્રસમાસ, કુલ કે, તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર, દશવૈકાલિક સૂત્ર, સાધુ સાધી આવશ્યક યિાનાં સૂત્રો, અતિચાર વિગેરે અનેક ઉગી વસ્તુઓનો સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. આ ગ્રંથ વસાવવા જેવો છે. મુલ્ય . ત્રણ, પિરટેજ જુદું. લખ–શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર,
દેવવંદનમાળા
(વિધિ સહિત) આ પુસ્તકમાં. દીવાળી, જ્ઞાનપંચમી, મન એકાદશી, ચૈત્રી પૂનમ, માસી, અગિયાર ગણધર વિગેરેના જુદાં જુદાં કર્તાના દેવવંદને આપવામાં આવ્યા છે. સ્તુતિઓ, ચૈત્યવંદને, સ્તવને વિધિ સહિત આપવામાં આવેલ હોવાથી આ પુસ્તક અત્યંત ઉપયોગી થઈ પડેલ છે. પાકું બાઈડીંગ અને અઢીસે લગભગ પૃષ્ઠ હોવા છતાં મૂલ્ય રૂા. ૨-૪-૦
લખ–શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર.
Jી નવું પ્રકાશન
તરતજ મગાવે છે પ્રભાવિક પુરુષ : : ભાગ ત્રીજે છે
લેખક શ્રી મોહનલાલ દીપચંદ ચોકસી શ્રી મોહનલાલભાઈની કથા-સાહિત્ય અંગેની કલમથી “શ્રી જૈન છે ધર્મ પ્રકાશ”ના વાચકો અજ્ઞાત નથી. તેમની કસાયેલી કલમથી આજ છે પર્વે પ્રભાવિક પુરુષો ભાગ ૧-૨ પ્રકાશિત થઈ ગયેલ છે અને તેને આ અને સુંદર ઉપાડ થયો છે તેવી જ રસિક કલમથી, સાદી ને સુરોચક ભાષામાં તે ડો આ ત્રીજો ભાગ આલેખવામાં આવ્યો છે. છે પૂર્વના બંને ભાગ પછીની હકીકત આ પુસ્તકમાં વણી લેવામાં આવી છે A છે, એટલે પૂર્વ ધર ત્રિપુટીમાં આચાર્ય સંભૂતિવિજય, શ્રી ભદ્રબાહુ || આ સ્વામી અને દશ પૂર્વના જ્ઞાતા, ચોરાશી વાશી પર્યત અમર નામધારે | મુનિશ્રી સ્કૂલિભદ્ર સમ્રા ત્રિવેણીમાં સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત, સંપ્રતિ છે અને ખારવેલ અને બંધબેલડીમાં શ્રી આર્યમહાગિરિ અને શ્રી આર્ય સુહસ્તિસૂરિનાં રસ-ભરપૂર કથાનકો છે.
સુંદર ત્રિરંગી જેકેટ, પાકું બાઈડીંગ, ક્રાઉન સોળ પેજ સાઈઝના પૃષ્ઠ 3 આશરે સાડા ત્રણસો છતાં મૂલ્ય માત્ર રૂપિયા સાડા ત્રણ
તમારી નકલ માટે આજે જ લખી નાખે – . શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા–ભાવનગર, આ
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir @ie મહર્ષિ શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીકૃત ગષ્ટસમુચ્ચય ફાઉન આઠ પિજી સાઈઝ, સાડા આઠસો પૃષ્ઠ, સુંદર જેકેટ અને આકર્ષક બાઈડીંગ, છતાં મૂલ્ય માત્ર રૂપિયા છે. વિવેચનકાર- ટર ભગવાનદાસ મનસુખભાઈ મહેતા M. B. B. S. - ઉપરોક્ત લેખકની સરલ, સુંદર અને સુવાસિત લેખિનીથા “પ્રકાશ”ને વાચક અજાણ્યા નથી. પડતર કિંમત તે વિશેષ થવા છતાં માત્ર પ્રચારાર્થે અને વિશેષ આ સંખ્યામાં લાભ લઈ શકે તે માટે અહ૫ મૂલ્ય રાખેલ છે. યોગ તથા અધ્યાત્મના પણ પ્રેમીએ ખાસ વસાવવા જે ગ્રંથ છે. લ –શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભા- ભાવનગર tomateshoresepseks શ્રી પાર્શ્વનાથ પંચકલ્યાણક પૂજા, [નવી આવૃત્તિ-અર્થ સાથે ]. સભા તરફથી ઉપરોક્ત પૂજા બહાર પડેલ, તે ઘણા સમયથી શીલકમાં ન હોવાથી તેની આ સુધારેલી નવી આવૃત્તિ બહાર પાડવામાં આવી છે. પૂજાને અર્થે સ્વ શ્રી કુંવરજીભાઈને લખેલ હેવાથી સમજવામાં ઘણી જ સરળતા રહે છે. કિંમત પાંચ આના, પિોટેજ અલગ. લખે. રક સભા-ભાવનગ૨. શ્રી પર્વતિથિ સ્તવનાદિ સમુચ્ચય - દરેક પર્વ તિથિઓના, વિશ થાનક, નવપદ, એવી તીર્થ કરે, પર્યુષણ તથા મહત્ત્વના ચૈત્યવંદન, સ્તવન તથા સજઝાય વિગેરેને અનુપમ સંગ્રહ. પાકું કપડાનું બાઈડીંગ અને પાંચશે લગભગ પૃષ્ઠ હોવા છતાં મૂલ્ય માત્ર રૂપિયા ત્રણ, પિસ્ટેજ અલગ. લખ શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર, પાઈ (પ્રાકૃત) ભાષાઓ અને સાહિત્ય લેખક: શ્રી હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા, M. A. શ્રી હીરાલાલભાઈના તલસ્પર્શી સંશોધન અને વિવેચનથી આજે કે અજાણ છે. તેમના “આગમનું દિગદર્શન” પુસ્તક જેવું જ આ પણ સંશોધન પૂર્ણ અને વિદ્વાનોને રુચિકર થઈ પડે તેવું આ પુસ્તક છે. પ્રાકૃત ભાષાને લગતી વિશદ વિવેચના બે ખંડમાં કરવામાં આવી છે. છેવટે પૂરવણ અને કેટલીક સૂચના પણ આપેલ છે. ક્રાઉન સેળ પેજ પૃષ્ઠ 275, પાકું બાઈડીંગ મૂલ્ય રૂપિયા છે. પોસ્ટેજ જુદું. લખો : શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા–ભાવનગર મુદ્રક , ગુલાબચંદ લલ્લુભાઇ-શ્રી મહેદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ. દાણાપીઠ-ભાવનગર. For Private And Personal Use Only