Jain Dharm Prakash 1951 Pustak 067 Ank 08

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 6

આ જન ધર્મ પ્રકાશ.'
[ જઇ વસ્ત્ર નથી એમ જે કહેવામાં આવે છે. તેમાં નથી એ નાસ્તિ ધર્મ છે અને તે ઘડામાં પર રૂપે રહે છે. આ બંને ધર્મો સાધારણ હોવાથી વસ્તુ માત્રમાં રહે છે. અસ્તિ ધમ વસ્તુનું હોવાપણું (સત્તા) જણાવે છે અને નારિત ધર્મ વસ્તુઓના ભેદને જણાવે છે. કરિઆતુ અને સાકરની ભિન્નતાને જણાવનાર નાસ્તિ ધર્મ છે અને તે કરિઆ, તથા સાકર બંનેમાં રહે છે, સાકર કરિઆતું નથી અને કરિઆનું સાકર નથી. ઘડે-ઘડે છે; પણ વસ્ત્ર નથી. વસ્ત્ર-વસ્ત્ર છે; પણ ઘડે નથી. આ પ્રમાણે ઘડા તથા વસ્ત્રમાં સત્તા તથા પરસ્પરનો ભેદ જણાવનાર છે' અને “નથી' આ બંને ઉમે રહે છે. જે વસ્તુમાં છે (અસ્તિ) ધર્મ ન હેય તે વસ્તુ માત્ર આકાશકુસુમની જેમ અવરતુ થઈ જાય, અને જો નથી (નારિત) ધર્મ વસ્તુમાં ન માનીયે તે, આ ઘટ છે, પટ છે, મઠ છે ઈત્યાદિ વસ્તુઓને ભેદ–અલગ હવા પણું ન બની શકવાથી વસ્તુ માત્ર એક સ્વરૂપવાળી થવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે. અર્થાત એકલે ઘડે જ સમગ્ર સંસારની વસ્તુમાત્રના સ્વરૂપને ધારણ કરવાવાળો બની શકે છે; કારણ કે વસ્તુમાં નાસ્તિધર્મને ન માનવાથી અને માત્ર અસ્તિધર્મને સ્વીકાર કરવાથી ઘડે વસ્ત્ર નથી-મઠ નથી એમ નહિ કહી શકાય, પણ ઘડે વસ્ત્ર છે મઠ છે ઇત્યાદિ દરેક વસ્તુનું ઘડામાં સ્વરૂપથી અસ્તિપણું જ કહી શકાશે. આ પ્રમાણે વિચાર કરવાથી અસ્ત-નાસ્તિ બંને ધર્મોનું વરતુમાં હેવાપણું અનુભવાય છે.
અસ્તિ અને નાસ્તિ બંને પરસ્પર સર્વથા વિરોધી નથી, સાપેક્ષ વિરોધી છે. બંનેમાં અસ્તિ હેવાથી બંને ભાવસ્વરૂપ છે એટલે અસ્તિ ધર્મની દૃષ્ટિથી તો બંને એક સ્વરૂપ છે. માત્ર નકાર બંને અસ્તિના ભેદને સૂચવે છે અને એ દષ્ટિથી જ બંને ધર્મ પરસ્પરવિરોધી કહી શકાય. અસ્તિ ધર્મ સામાન્યરૂપે વસ્તુમાત્રમાં રહે છે, પણ વિશિષ્ટ ભિન્ન પર્યાયસ્વરૂપ અસ્તિને જુદે ઓળખાવવાને માટે અસ્તિની સાથે નકાર જોડવામાં આવે છે. જે વરતુ પર્યાયની સાથે રહેલા અતિની સાથે ન જોડાય તે માત્ર અસ્તિ ધર્મથી ઓળખાતા પર્યાયને ભિન્ન વસ્તપણે ઓળખાવે છે. જેમકે- સ્ત્રી છે, પુરુષ-નથી પુરુષ છે, સ્ત્રી-નથી, આ
સ્થળે પુરુષના અરિત ધર્મની સાથે, ન વપરાયો છે માટે સ્ત્રીમાં રહેલો અરિત ધર્મ પુરુષમાં રહેલા અસ્તિ ધર્મથી ભિન્ન છે. અને તેથી કરીને જ પુરુષ પર્યાયથી શ્રીપર્યાય ભિન્ન છે. - અસ્તિ ધર્મ સિવાય નકાર કે અકારના વાગ્યરૂપ નિષેધ કે ભેદ કહી શકાય નહી, અને એટલા માટે જ ભાવ તથા સત્ની સાથે અકારને ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. અને તે અકાર ભાવ તથા સને સર્વથા નિરૂપ અવસ્તુ તરીકે ઓળખાવત નથી, પણ ભિન્ન ભાવ સ્વરૂપને ઓળખાવે છે. ગધેડાનું શિંગડું, આકાશકુસુમ આદિને અભાવ તરીકે કહેવામાં આવે છે, તે પણ કથંચિત ભાવ સ્વરૂપ જ છે. ગધેડું તથા શીંગડું આકાશ તથા કુસુમ આદિ બધી વસ્તુઓ ભાવસ્વરૂપ છે. માત્ર અકાર ગધેડાના માથા ઉપર શગડું ઉગવાનો અને આકાશને ફૂલ આવવાને નિષેધ કરે છે અર્થાત જન્ય જનકભાવ, અથવા તો અવયવાવયવી ભાવને નિષેધ કરે છે; પરંતુ સર્વથા ભાવનો નિષેધ કરતો નથી. અને અનુભવમાં પણ એમજ આવે છે કે અસ્તિ સિવાય એકલા નકારથી નાસ્તિ કહી શકાય નહિ અર્થાત છે ' વસ્તુ હોય તે જ નથી કહીને નિષેધ કરી શકાય છે.