Jain Dharm Prakash 1951 Pustak 067 Ank 08

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 5

अस्तिनास्तिमीमांसा।
લેખક–આચાર્ય શ્રી વિજ્યકરસરિજી મહારાજ પ્રત્યેક ક્ષણે પરિવર્તનશીલ સંસારમાં ભાવશૂન્ય ઈ પણ સમય હેતું નથી. ત્રણે કાળના પદાનિ ક્ષાયિક ઝાનિયેએ પણ ગણનાતીત-અનંતાનંત જાણ્યા છે, જાણે છે અને જાણશે; પણ બધાય કહ્યા નથી, કહેતા નથી અને કહેશે પણ નહિં; કારણ કે સંસારમાં પદાર્થો અભિલાખ અને અનભિલાખ એમ બે પ્રકારના છે. અકારાદિ વર્ણોધારા જે પદાર્થોને સંકેત કે ઉચ્ચાર થાય નહિ તે અનભિલાય કહેવાય છે અને વર્ણોદ્વારા યથાર્થ અથવા અયથાર્થ વ્યક્ત કે અવ્યક્ત જેને સકેત તથા ઉચ્ચાર થઈ શકતો હોય એવા પદાર્થોને અભિલાષ કહેવામાં આવે છે. અભિલા પદાર્થો અનંતા છે અને અનભિલા અનંતાનંત છે. અભિલાખ કૃતજ્ઞાનને વિષય છે અને તેને શ્રુતકેવળી ક્ષાથોપથમિકભાવે અને કેવળી ક્ષાયિકભાવે પૂર્ણપણે જાણી શકે છે પણ સંપૂર્ણ પણે કહી શકતા નથી, કારણું કે આયુષ્ય પરિમિત હોય છે અને પદાર્થો અપરિમિત છે એટલે વર્ણકમથી પદાર્થો વચનદ્વારા અનેક જન્મમાં પણ કહી શકાય નહિ.
પ્રત્યેક વસ્તુમાં અનંત-અનંત ધર્મ રહેલા છે. તેમાં સ્વધર્મ અનંતા છે અને પરધર્મ તેથી અનંતગણું છે. એટલે જ પરધર્મથી સ્વધર્મ વસ્તુમાં અનંતમે ભાગે રહે છે. અહિંયા વસ્તુ-ધર્મ એટલે વસ્તુના પયયને કહેવામાં આવે છે કે જે પય પ્રત્યેક સમયે બદલાતી વસ્તુની અવસ્થા છે. પ્રત્યેક ક્ષણે યવાવાળા પરિવર્તનને વરતુના ધર્મ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ધર્મ, ધમ વગર હેઈ શકે નહિ તેથી વરતુ ધર્મ અને પરિવર્તન (પર્યાય) ધર્મ કહેવાય છે. ધર્મ આધેય છે અને ધર્મી આધાર છે. અને જે આધાર છે તે જ દ્રવ્ય અને આધેય તે પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે. વરતુના જેટલા પર્યાય તેટલા જ તેના ધમ કહેવાય છે, માટે પર્યાય અનંતા હેવાથી ધર્મ પણ અનંતા જ કહ્યા છે. પર્યાય તથા ધર્મમાં માત્ર નામાંતર છે પણ અર્થાતર નથી, તેમજ દ્રવ્ય તથા પર્યાયમાં પણ ભેદ નથી. વસ્તુને સ્થિર સ્વભાવ તે દ્રશ્ય અને પરિણમન સ્વભાવ તે પર્યાય કહેવાય છે. સ્વપર્યાય તથા પરપર્યાય એમ પર્યાય બે પ્રકારના હોય છે. અને તે વસ્તુ માત્રમાં રહે છે. સ્વપર્યાય તે વસ્તુમાં રહે જ છે. અને તે જેમાં રહે છે તે તેની કહેવાય જ છે; પરંતુ પરપર્યાય પણ વસ્તુની સ્વપર્યાય સાથે રહેતી હોવાથી તે પણ તેની કહેવાય છે. માત્ર સ્વરૂપમાં ભેદ છે, સ્વપર્યાય અસ્તિરૂપે રહે છે અને પરપર્યાય નાસ્તિરૂપે રહે છે.
વસ્તુ માત્રમાં મુખ્ય બે ધર્મો છે. એક અતિ ધર્મ અને બીજે નાસ્તિ ધમ. જે ધર્મ અતિ સ્વરૂપ છે તે નાસિત સ્વરૂપ નથી, અને જે નાસ્તિ સ્વરૂપ છે તે અસ્તિ સ્વરૂપ નથી. છતાં બંને વિરોધી ધર્મો પોતપોતાના સ્વરૂપે એક જ વસ્તુમાં રહી શકે છે, અસ્તિ ધર્મ સ્વરૂપે રહે છે અને નારિત ધર્મ પરરૂપે રહે છે. જેમકે-ઘડે છે, એમ કહેવાય છે તેમાં ધડે ધમાં છે અને છે' એ અસ્તિ ધર્મ છે તે ધડામાં સ્વરૂપે રહે છે, અને ધાને