________________
અંક ૮ મે ]
ધર્માંધમ વ્યવસ્થા
૧૮૫
પારમાર્થિક સુખના જે વાસ્તવિક ઉપાયા છે તેની ઉપાસના એ એકાંતે
ધર્મ છે.
પારમાર્થિ ક સુખની સાધનામાં ધક્કો ન પહેાંચે ને ક્રમે ક્રમે તે તરફ ખે ંચાણુ વધે એ રીતે ઐહિક સુખના અદૃષ્ટ ઉપાયેામાં પ્રવૃત્ત થવુ એ મિશ્ર ધમ છે. કેવળ ઐહિક-પેાલિક સુખની દષ્ટ સાધનામાં જ પ્રયત્નશીલ રહેવુ એ સર્વથા અધમ છે.
વિશુદ્ધ ધર્મ, મિશ્ર ધર્મ અને અધર્મની ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણેની વ્યાખ્યા આ ધ્યાનમાં રાખી આત્મા કાઇ પણ વિચારણા યા પેાતાની પ્રવૃત્તિને વિચારે તે તેને પાતે ત્રણમાંથી કયે માર્ગે છે તે સમજવું કઠિન નહિ પડે.
ઉપરની હકીકતને થાડાક ઉદાહરણાથી સ્પષ્ટ કરીએ,
૧ કાઈ એક આત્મા સંસારના વૈદ્ગલિક સુખાના સવ થા ત્યાગ કરી અથવા ઐહિક સુખની લાલસાનેા ત્યાગ કરી વિચારણાને સમભાવમાં સ્થિર કરતા-રાખતા જે કાંઈ પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિ સાધે છે તે એકાન્તે અર્થાત્ નિશ્ચયપણે ધર્મ છે.
૨. સ્પર્શન–રસન–પ્રાણ નયન શ્રવણ અને મનના આનન્દ માટે પુણ્ય વધે તેવી પ્રવૃત્તિ કરતા કેઇ આત્મા પેાતાને જેમાં શ્રદ્ધા છે એવા અનુષ્ઠાનાને આરાધે તે મિશ્ર ધર્મ છે. જેમ કે પરમ્પરાએ પણ પારમાર્થિક સુખને ધક્કો ન પહોંચે એ રીતે ઐહિક સુખને મુખ્ય માની કરાતા તપ-જપ-ઇશ્વરાપાસના–દાન–ધ્યાન વગેરે અનુષ્ઠાના મિશ્ર ધર્મ છે. નિશ્ચય દૃષ્ટિથી તે ધર્મ નથી અને વ્યવહારથી તે થ છે માટે તે મિશ્ર ધર્મ.
કેાઈ લાવણ્યવતી યુવત્તી ઇશ્વરના મન્દિરમાં મધુર સ્વરથી સ્તવના કરે છે. તે કંઠથી એક રસિકના શ્રવણ તે તરફ આકર્ષાયાં. તે મન્દિરમાં ગયેા. યુવતીના સાન્ત - નું પાન નયનથી કરતા અને સંતપ્ત શ્રવણુમાં સ્વરસુધા સીંચતા તે ત્યાં સ્થિર થયા, ધીરે ધીરે આ પ્રયેાગે તેને પ્રભુ પ્રત્યેના પ્રેમમાં ખેચ્ચેા એ મિશ્ર ધર્મ કહેવાય કે નહિ ?
એ જ રીતે કાઇ ખાવાની ચીજ કે એવી જ કાઇ બીજી વસ્તુની લાલસાથી સદુપદેશશ્રવણયા ધાર્મિક પઢનપાઠનમાં જોડાતા જીવાની તે પ્રવૃત્તિને મિશ્ર ધ ગણવા કે નહિ ?
આ બન્ને પ્રશ્નોના ઉત્તરમાં બહુલતાએ આપણે કહેવું જોઇએ કે એ મિશ્ર ધર્મ કહેવાય, કારણ કે એ રીતે તે આત્માઓ ધર્મ સન્મુખ અને છે,
વ્યકિતવિશેષને માટે જો વિચારીએ તે જે કાર્ય વ્યકિત કેવળ રૂપતૃષ્ણાથી કે શ્રવણુલાલસા માટે ત્યાં જોડાય છે ને તે મન્દ પડતા છેાડી દે છે તેને માટે તે મિશ્ર ધર્મ નથી, કારણ કે તેની તે પ્રવૃત્તિએ પારમાર્થિક સુખને ધક્કો પહેાં
