Dvadasharam Naychakram Part 2 Tika

Author(s): Mallavadi Kshamashraman, Sighsuri, Jambuvijay
Publisher: Atmanand Jain Sabha

Page 364

७१०
न्यायागमानुसारिणीवृत्त्यलङ्कतं . __ [अष्टम उभयनियमारे वृक्षशब्दादंहिपशब्दोऽन्यत्वादवृक्षा, तथा तदर्थः, अग्नेर्वयादिरन्योऽनग्निः।
न हि कचित् ................. । तंत्र सामान्यशब्दार्थेषु तावत् 'सदित्यसन्न भवति' इत्यत्र द्वयी वृत्तिः-अनङ्गीकृतार्थान्तरवृत्तिः सच्छब्दः, अङ्गीकृतार्थान्तरवृत्तिा । तत्र तावदनङ्गीकृतार्थान्तरतायामपोहः केवल उच्यते । सदित्युक्ते 'असन्न 5 भवति' इति द्विनप्रयोगात् 'भवत्येव' इति सिद्धे सत्यारम्भो नियमार्थः-यो न भवति यथा वा न भवति तस्य द्विविधस्याप्यसद्भवनस्यात्र सम्बन्धित्वं नास्ति ।
इति गृहीतः स्यात् तत एवं प्रतिपद्येत-अयं वृक्षः अयमेव वृक्ष एव भवति, ततोऽन्योऽयं घटपटादि४६२-१ रवृक्षो वृक्षो न भवतीति । किं कारणम् ? प्रत्यक्षत्वादुभयस्य । नात्यन्ताविदितवृक्षावृक्षशब्दतायां न
चात्यन्तादृष्टवृक्षावृक्षस्वरूपतायां वा सा प्रतिपत्तिर्भवितुमर्हति 'अयं वृक्षोऽयं न भवति' इति, खपुष्पवन्ध्या10 पुत्रादिवदिति ।
एतदर्थनिदर्शनार्थं दृष्टान्तमाह-वृक्षशब्दादंहिपशब्दोऽन्यत्वादवृक्षस्तथा तदर्थः, अग्नेवह्नयादिः, उभयत्र वा सत्त्वद्रव्यत्वादिसामान्यविशेषधर्मोऽन्योऽनग्निरवृक्षश्चेति विदितसकलवृक्षावृक्षाम्यनम्यादिशब्दार्थस्यैव तज्ज्ञानं दृष्टम् । तथाकाशशब्दादिषु ख-गगन-वियदादि-सत्त्व-द्रव्यत्वादिधर्मापेक्षं
तदतत्त्वं योज्यम् । 15 न हि क्वचिदित्यादि । न हि किञ्चिद्दर्शनमात्राद्वा तद्वृत्तिनि(नि)यमो वा भवतः, कस्मात् ?
व्यभिचारात्, वृक्षान्वयोऽपि ब्रश्वकपुरुषव्यभिचाराद् व्रश्चनधर्माभावव्यभिचारादवृक्ष एव । अवृक्षघटोऽपि घटमानपादप-तरु-शाखिभेदवृक्षव्यभिचारीद् वृक्षः, वृक्षो[s]वृक्षो घटो[]घटश्च । अन्योऽपि हि भवन्न[न]न्यो भवति 'पीलु-हस्ति-वृक्षादिवत् सामान्य-विशेष-पर्यायशब्दार्थेभ्यः ।
तंत्र सामान्यशब्दार्थेषु तावदुदाहरणम्-‘सदित्यसन्न भवति' इति, अत्र हि द्वयी वृत्तिश्चिन्यते20 अनङ्गीकृतार्थान्तरवृत्तिः सच्छब्दः अङ्गीकृतार्थान्तरवृत्तिर्वा स्यात् ? तत्र प्रथमं तावद् व्युदस्तभेदसामान्यमात्रवृत्तिरनङ्गीकृतार्थान्तरवृत्तिः शब्दः । स कीदृश इति चेत्, तन्निरूपणार्थमाह-अपोहः केवलो व्यावृत्त्यर्थो निर्निबन्धन उच्यते । तदुदाहरणम्-'सत्' इत्युक्ते 'असद् न भवति' इति द्विनप्र. योगात् प्रकृत्यापत्तेः 'भवत्येव' इति विध्यर्थ एव ज्ञायते । ततः किं संवृत्तम् ? सिद्धे सति आरम्भो
नियमार्थ इति 'असद् न भवति' इति द्वाभ्यां प्रतिषेधाभ्यां नियम्यते विहितं सत्त्वमेव । तत् कथमिति ४६ चेत् , उच्यते-यो न भवति खपुष्पादिः यथा वा न भवति घट-पटादिप्रकारेण तस्य द्विविधस्याप्यसद्भभवनस्यान वृक्षे सँम्बन्धित्वं नास्तीत्युक्तं भवति । स च "प्रतिषेधः । विधिप्रधानः पर्युदासस्ततोऽन्यत्र
१ तुलना-पृ० ७१२ पं० १॥ २'तेन द्विविघेनाप्यसता न भवितव्यम्' इत्यपि पाठोऽत्र स्यात् । तुलना-पृ० ७११ पं० २० ॥ ३ (प्रतिपाद्येत ? )। तुलना पृ० ७०९ पं० १८ ॥ ४ पत्तुर्भवि य० ॥ ५°शब्दोऽनन्यत्वा य० ॥ ६ (वृक्षान्वयेऽपि ?)॥ ७ वृक्षक प्र० ॥ ८ रावृक्षो वृक्षो वृक्षो घटो घटश्च भा० । रावृक्षो वृक्षो घटो घटश्च य० ॥ ९ दृश्यतां पृ० ७१५ पं० ८॥ १० तत्र य० प्रतौ नास्ति ॥ ११ तुलना—पृ० ७१३ पं० १६ ॥ १२ प्रवृत्त्यापात्तर्भवत्येव भा० । प्रवृत्त्यापांतर्भवत्येव य० ॥ १३ °सभवन भा० । °संभवन य० ॥ १४ संबंध नास्ती य० ॥ १५ प्रतिषेधो न पर्युदास भा० । प्रतिषेधो विधिप्रधानः पर्युदास य० ॥ .
-
-