Bruhad Gujarat kosha Part 1

Author(s): Keshav Shastri
Publisher: University Granth Nirman Board

Page 6

પ્રાસ્તાવિક
ગુજરાતી ભાષાના શબ્દકોશ-ક્ષેત્રે થયેલાં કામોનો આ પહેલો ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ થાય છે ત્યાં સુધીમાં ઈતિહાસ ઠીક ઠીક જ છે. ઈ. સ. ૧૨૮૦ દિભાષી તેમજ એકભાજી અનેક શબ્દકોશકાઈ જેટલા જના સમયમાં કેઈ ઠકકુર સંગ્રામસિહ ગુજરાતીને કેદ્રમાં રાખી એના પર્યાય અંગ્રેજીમાં રચેલા વાક્ષી નામના પ્રાથમિક સં. વ્યાકરણને આપતા કે કઈ સંસ્કૃત યા અંગ્રેજી કે હિંદીને અંતે એ સમયની ગુજરાતમાં પ્રચલિત ભાષાના કેન્દ્રમાં રાખી એના ગુજરાતી પર્યાય આપતા, તો નોંધપાત્ર શબ્દોની સાર્થ યાદી આપેલી. એ પછી વળી ગુજરાતીને કેન્દ્રમાં રાખી એના અંગ્રેજી પર્યા એવાં જ પ્રાથમિક સં. વ્યાકરણ ગુજરાતની તત્કાલીન સાથે ગુજરાતી અર્થ, તો માત્ર ગુજરાતીના ગુજભાષાના માધ્યમવાળાં રચાયે ગયાં હતાં તેઓમાં રાતી પર્યાયે આપતા કેશ પણ થયા. આનો ઈતિહાસ અંતે મહત્ત્વના શબ્દોની યાદીઓ આપવામાં આવતી. અહીં અપ્રસ્તુત છે. અહીં આ બહદ્ ગુજરાતી ઈ. સ. ૧૩૯૪માં કુલમંડનગણિ નામને જૈન સાધુએ કાશ”ની સામગ્રી મુખ્યત્વે જેમાંથી લેવામાં આવી રચેલ મુબાવવાઘ સવિત સ્વ. હરિલાલ હર્ષદરાય છે તે વિશે જ થવું જણાવીશ. ધ ઈ. સ. ૧૮૯૨ માં પ્રસિદ્ધ કરેલું જાણવામાં મને કોશ-સમિતિને સ્પષ્ટ આદેશ હતો કે આવ્યું ત્યારે મધ્યકાલીન ગુજરાતી કિવા “ગુજર મુદ્રિત કોશમાંથી જ શબ્દોની પસંદગી કરવી. જે ભાખાના માધ્યમવાળું પ્રાથમિક સં. વ્યાકરણ ગુજરાતી નવું વાચન કરી શબ્દ એકત્રિત કરવાનું પણ કરપ્રયોગને ખ્યાલ આપતું અને ગ્રંથાત શબદોની વામાં આવે તો એ કોશ બનાવવામાં મોટો સમય યાદી આપતું સુલભ બન્યું. આપણે એવા પ્રયત્નોની વ્યતીત થઈ જાય અને ધારી મુદતમાં પ્રસિદ્ધિ ન મહત્તાનો પણ ખ્યાલ આપે. ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કુ.એ થાય. તેથી જ દેશમાં સંગ્રહાયેલા શબ્દ લેવા. દેશના સંખ્યાબંધ ભાગો ઉપર સત્તા હાંસલ કરી
સ્વ. ગોંડલ-નરેશના સંપાદક પ્રસિદ્ધ થયેલ ‘ભગત્યારે દેશનો વહીવટ કરવા વિભિન્ન પ્રાંતની ભાષા
વોમંડલ કોશ” આપણી સામે ૨,૮૧,૩૭૭ શબ્દો એની જાણકારી જરૂરી બનતાં કલકત્તા કેલેજ
એના ૫,૪૦,૪૫૫ અર્થો તથા ૨૮,૧૫૬ રૂઢિપ્રયોગો માટે ઈ. સ. ૧૮૦૦માં “અંગ્રેજી-ફારસી શબ્દાવલી”
ધરાવતો છે, પરંતુ એ અપ્રાપ્ય થઈ પડ્યો છે, (English-Persian Vocabulary) વહીવટની એ સાથે એમાં અપ્રચલિત શબ્દોની પણ ભારે સરલતા થવા પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવી; એને ગુજરાતી મોટી પ્રચુરતા છે, વળી વ્યુત્પત્તિની અને અર્થોની અનુવાદ– શબ્દાવલી – અંગ્રેજી અને ગુજરાતી દષ્ટિએ બહુ વિશ્વાસ કરવા જેવો ન કહી શકાય. (Vocabulary - English & Guzratee) – આ દૃષ્ટિએ ગુજરાત વિદ્યાપીઠને “સાર્થ જોડણીમુંબઈમાંથી પ્રસિદ્ધ થતા દૈનિક “મુંબઈ સમાચારના કેશ” પ્રમાણમાં વધુ ઉપયુક્ત કહી શકાય. બેશક, માલિકોએ ૧૮૩૫ આસપાસ પ્રસિદ્ધ કર્યો. એમાંની વ્યુત્પત્તિ બધા જ સંયોગોમાં ગ્રાહ્ય નથી.
નાને માત્ર ૪૬૩ ગુજરાતી શબ્દોને અંગ્રેજી મારે તો વ્યાવહારિક કોશ ઊભું કરવાનો હતો સમતીવાળો કાશ તો આ પૂર્વે ઈ. સ. ૧૮૦૮ માં એટલે ૧. કવિ નર્મદને “નર્મકાશ,” ૨. મહાર ડ્રમન્ડ નામના એક પાદરીએ પ્રસિદ્ધ કરેલે, જેના ભિકાજી બેલસરેને ગુજરાતી-અંગ્રેજી કેશ, ૩. આરંભે તુલનાત્મક કહી શકાય તેવું ગુજરાતી ગુજરાત વિદ્યાસભાને ગુજરાતી શબ્દકોશ, ૪. મરાઠી–અંગ્રેજી સંક્ષિપ્ત વ્યાકરણ પણ આપ્યું હતું. એ સભાનો અરબી-ફારસી-ગુજરાતી કોશ, પ. ગુજ. અહીંથી ગુજરાતી શબ્દકોશનો આરંભ થયો. યુનિ. પ્રસિદ્ધ કરી રહી છે તે અરબી-ફારસી-ગુજ. ૧૯૭૫ ના ઉત્તરાર્ધમાં આ બહ૬ ગુજરાતી કેશને રાતી કોશ, ૬. વિશ્વનાથ મગનલાલ ભટ્ટને સભાને