________________
પરિસ્થિતિમાં આદિ ઋતિમાં “અ-ઇ-ઉ હેય જરૂર પ્રમાણે બદલે પણ ખરો. ઉપરાંત બીજી એ તો એના ઉપર ભાર રહેવાને બદલે પ્રાથમિક કે બલાત્મક-ભારવાળા હોય કે બલાત્મક ભાર ભાર બીજી ઋતિમાં હોય છે, જેમકે ઉતા'ર વિનાના હોય તેવા, સંબેધન વિભક્તિથી ઇતર કમાડ રત’ન જત’ન પીતળ ઊતર ઊક'લ અવસ્થામાં, અનુનાસિક કે અનનુનાસિક “ઈ–ઈ–ઉ– વગરે. વળી આદિ ઋતિમાં “એ” હોય અને ઊ' હસ્વ જ ઉચ્ચરિત થાય છે; ચાલુ “એ–” મધ્ય પ્રતિમાં ‘આ’ હોય તે આદિ શ્રુતિ અને “ઍ– અસ્વરિત દશામાં તેમજ અંતે અસ્વરિત હસ્વ ઉચ્ચરિત થાય છે અને પ્રાથ- હસ્વ જ ઉચ્ચરિત થાય છે; આવા સંયોગમાં મિક બલાત્મક ભાર બીજી શ્રુતિમાંના ‘આ’ અસ્વરિત ‘આ’ને “અ” થઈ જાય છે. ગુજરાતી ઉપર આવી રહે છે, જેમકે દેખા'ડ દેખા'વ ભાષામાં ખરે વૃદ્ધિસ્વર માત્ર “આ” છે અને થોડા ઓલાણ લાવે. આ સંયોગોમાં શબ્દને અંતે જ અપવાદે એ સામાન્ય રીતે પિતા ઉપર બલાલઘુપ્રય–ત-શાંત “અ” કે એકલા 'ઈ–ઉ ત્મક ભાર જાળવી રાખે છે. અપવાદ એટલો જ કે સિવાયના સ્વર હોય તો પ્રાથમિક બલાત્મક
ત્રિશ્રુતિ શબ્દોમાં પહેલી અને બીજી કૃતિ એમ ભાર બીજી કૃતિ ઉપર અને દૈતીયિક ભાર બેઉ ઐતિમાં ‘આ’ હોય તો આ ભાર બીજી છેલ્લી શ્રતિ ઉપર હોય છે; જેમકે દિલાસી" શ્રાતિના ‘આ’ ઉપર હોય છે, જેમકે કાળાશ, કુંવારૂ ગધેડું' કિનારે કિનારી સુંવાળું
વગેરે. (રતાશ અને મરાય વગેરેની જેમ આદિ મુંઝાર’ વગેરે
શ્રુતિ હસ્વ અસ્વરિત નથી બનતી.) સાધન નોંધ: આ નિયમ પ્રમાણે સાધિત શબ્દમાં, વિભક્તિમાં છેલ્લી બાજુના જે સ્વર ઉપર ભાર જેમાં ‘આ’ ન હોય તે, આદિ શ્રુતિ હસ્વ સ્વરૂપે હોય છે તે સ્વર સ્તુત ઉચ્ચરિત થાય છે. જ ઉચ્ચરિત થતી હોય છે, પછી એના ઉપર બલાત્મક ભાર હોય કે ન હોય.
તસમ શબ્દમાં બલાત્મક ભાર: પ ચાર અને ચારથી વધુ-થતિવાળા તરીકે લે
2 ગુજરાતી ભાષામાં સંસ્કૃત અરબી ફારસી અગ્રેજી
વગેરે ભાષાઓના તત્સમ શબ્દોની આયાત થયેલી ખનમાં સ્વીકારાયેલા શબ્દોમાં આદિ અને અંત
છે. એને શુદ્ધ ઉછીના શબ્દ ગણી એની જોડણી બાજુથી ઉપરના નિયમોનું પાલન થતાં લઘુ
મૂળ પ્રમાણે કરવાનો પ્રઘાત છે, પરંતુ એ શબ્દનું પ્રયત્ન–ડૂત-શાંત “એની પહેલાંની મૂતિઓ
બલાત્મક ભારનું ધારણ તો ગુજરાતી ગળામાં, ઉપર ભાર હોય છે, અને શબ્દના આદિથી માંડી જ્યાં
ઉપર તળપદા ગુજરાતી શબ્દોનું જે જાતનું જોવામાં જ્યાં ભારે હોય ત્યાં ત્યાં પ્રાથ
આવ્યું છે તે જ જાતનું છે, લઘુપ્રયત્ન–કૃત–શાંત “અ” મિક ફેંતીયિક તાતયિક પ્રમાણે એ ગણાય;
વગેરેના વિષયમાં પણ તેનું તે જ ધોરણ છે. સંસ્કૃતમાં જેમકે ગુજરાત ગુજરાતનું ગુજરાતીઓ';
“મત–ભેદ શબ્દમાં “ત–દ'માં અકાર પૂર્ણ પ્રયત્ન છતાં કિલકિલાટ કિલકિલા'ટિયું તળિ૫'દિયું';
ગુજરાતીમાં એ લઘુપ્રયત્ન–પ્રત-શાંત છે અને પૂર્વના ઘેર બો’દિયું' બહારવટિયા (આરિવ'ટિય')
સ્વર ઉપર ભાર છે. આને કારણે સંસ્કૃત અરબી વગેરે
ફારસી અંગ્રેજી વગેરેમાં વ્યંજનાત શબ્દો હોય છે તેમાંનું બલાત્મક ભાર નિશ્ચિત કરવામાં લઘુપ્રયત્ન- અંત્ય ઉચારણ ગુજરાતીમાં લઘુપ્રયત્ન–ત શાંત “અદ્રત–શાંત “અ” મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. વરસ્તુસ્થિતિએ કારવાળું છે, એથી કરી જોડણીમાં પણ એમાં અકાર તો આ બલાત્મક ભારને લીધે જ પછીનો ઉમેરી લેવામાં આવે છે, જેમકે વિદ્વાન ભગવાન “અ” લઘુપ્રયત્ન-ત-શાંત થાય છે. શબ્દના બંધા- જગત ધનુષ પેન્સિલ રોમન કોન્ટેક્ટર રણમાં લય કરવા જેવું છે તે તો એ કે વ્યંજ- ઈમ્પીરિયલ વગેરે. અરબી ફારસીમાં તો એ ઉપનાદિ પ્રત્યય અને અંત્ય શબ્દોમાંના ભારને રાંત આદિ વગેરે અતિ પછી સંયુક્ત વ્યંજન હોય અબાધિત રાખે છે, જ્યારે સ્વરાદિ પ્રત્યયો આવતાં તે એમાંના પહેલા વ્યંજનને છૂટો પાડી એમાં બલાત્મક ભાર અબાધિત રહે પણ ખરો ને અકાર ઉમેરી લેવામાં આવે છે, જે ઉચ્ચારણે
Jain Education International 2010_04
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
