________________
૩૮ર
ભકતામ-રહસ્ય ઉપગેને લીધે દાસ્ય, અથવા આત્મનિવેદનરૂપ રતિભાવના અંગોનું પિષણ થવાથી આ સ્તંત્ર પણ ભક્તિરસનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે અને અલૌકિક ગુણગણસંપન્ન ભગવાન શ્રી ઋષભનાથને સર્વરવ અપર્ણ કરવાની નિષ્ઠા તેમાં કારણભૂત છે. - ભક્તિના ભેદો ઉપર વિચાર કરીએ તે શાસ્ત્રકારોએ તેના બે ભેદ બતાવ્યા છે. ૧. સાધનભક્તિ અને ૨. રતિભક્તિ અથવા પ્રેમાભક્તિ, સાધન-ભક્તિમાં ભક્ત ઉપાસ્યની પ્રાપ્તિ માટે વિવિધ સાધનેને આશ્રય લઈ ઈષ્ટને પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરે છે, જ્યારે પ્રેમાભક્તિમાં શાન્તરતિ, દાસ્યરતિ, સખ્યરતિ, વાત્સલ્યરતિ અને મધુરતિના આધારે ઈષ્ટના ગુણોનું ચિંતન થાય છે. શાન્તરતિ એ જ શાંતરસ છે. શાંતરસમાં પોતાને ટૂંક સાની પરમાત્માના અનંત ગુણેનું વર્ણન મનન વગેરે થાય છે. પ્રભુની ભક્તવત્સલતા આદિ ગુણના શ્રવણ માત્રથી જેમનું અમાધિત રૂપે–દીને પ્રવાહ જેમ સમુદ્રની તરફ જ વહે છે, તેમ કહેતું રહે છે. તેને બીજા શબ્દોમાં “અહેતુકી-ભક્તિ કહેવાય છે. તેવી જ અહેતુકી ભક્તિ આચાર્ય શ્રી માનતુંગરસૂરિએ અભિવ્યક્ત કરી છે. કેઈ પણ સ્થળે એમ નથી કહ્યું કે તમે મારાં કષ્ટોને દૂર કરે તેને તે પ્રભુની ગુણમાળા પવવામાં જ તલ્લીન હતા,
આદિકાળથી જ જે કવિઓએ એક માત્ર શાંતરસને રસરાજ માની તેની પુષ્ટિમાં – જીવનની અસારતા, સંસારની નશ્વરતા, નિર્વેદની પ્રધાનતા, આરાધ્ય પ્રત્યેની અખૂટ શ્રદ્ધા
