________________
૩૯૬
ભકતામર રહસ્ય અર્થાત્ “ ઉપમા જ એક માત્ર નદી છે, જે વિભિન્ન વિચિત્ર ભૂમિકાઓમાં કાવ્યરૂપી રંગમંચ પર નૃત્ય કરી કાવ્યવિદોનું મનોરંજન કરે છે.
એટલે લાક્તામર સ્તોત્રમાં અન્ય અર્થાલંકારેની અપેક્ષાએ ઉપાલંકારે વધારે સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. લગભગ વીશથી વધારે પદ્યમાં આવતા આ અલંકારને વ્યક્ત કરવા માટે આચાર્યશ્રીએ દષ્ટાન્ત, વ્યતિરેક, પ્રતિવસ્તુપમા, અર્થપત્તિ, વ્યાજસ્તુતિ, કાવ્યલિંગ, રૂપક વગેરે અલંકારને સાગ પ્રાપ્ત કર્યો છે. તે સૌમાં અથઃરચાસ વધારે પ્રયુક્ત છે, તેથી એમ કહી શકાય છે કે કાલિદાસની જેમ આ અલંકાર શ્રીમાનતુંગસૂરિને પણ પ્રિય હતે. ઉહરણે વડે પિતાનાં કથનને પુષ્ટિ આપવાની આવડત શ્રીસૂરિજીની તાર્કિક્તાને વ્યક્ત કરે છે, તે તેની સાથે જ પિતાની વિનમ્રતા બતાવી આત્મપ્રેરણાપૂર્વક સ્તુતિમાં પ્રવર્તન તેમની જિનેશ્વર પ્રત્યેની અહેતુકી ભક્તિને પૂરવાર કરે છે. સામાન્ય વડે વિશેષનું સમર્થન, અંત ખેતિ ભાવ, કૌશલપૂર્ણ સ્તુતિ, શબ્દોને ક્ષાત્મક પ્રયોગ, વર્ણ વસ્તુ અથવા ભાવને મૂર્તરૂપ આપવાથી આ અલંકારની સશક્ત અભિવ્યક્તિ શ્રીમાનતુંગસૂરિને કવિશિરોમણિ તરીકે કાવ્યકોમાં પ્રતિષ્ઠિત કરે છે. ઉપમાઓના પ્રકારે
ભક્તામર સ્તોત્રમાં આવેલી ઉપમાઓ વધારે પડતી પ્રકૃતિને આશ્રિત છે. સૂર્ય, ચંદ્ર, સમુદ્ર, વસંતઋતુ, પ્રકાશ, અંધકાર, કમલપત્ર, પર્વત અને વાય તે માટે નિદર્શન છે.
