________________
૩૮૨
પ્રવચન ક્રમાંક - ૩૪, ગાથા ક્રમાંક - ૩૭. ગાથાની શરૂઆત “એમ વિચારી અંતરે', એમ અંતરમાં વિચાર કરીને, કયો વિચાર? પહેલો વિચાર “આત્મજ્ઞાન છે ત્યાં મુનિપણું છે અને જ્યાં આત્મજ્ઞાન અને મુનિપણું બને સાથે છે તે સદ્ગુરુ હોઈ શકે. જૈનદર્શનનું આ બંધારણ વિશેષ રીતે વાત કરે છે. એકલું આત્મજ્ઞાન નહિ, સાથે મુનિપણું પણ ખરું. મુનિપણું તો જ્યાં આત્મજ્ઞાન હોય ત્યાં હોય. આત્મજ્ઞાની શ્રમણ કહાવે, બીજા તો દ્રવ્યલિંગી રે.” “શ્રમણ', આ જૈન દર્શનનો પ્રિય શબ્દ છે. શ્રમણ એટલે મુનિ, શ્રમણ એટલે અણગાર, નિગ્રંથ, અને શ્રમણ એટલે પુરુષાર્થ અને મથામણ કરનારો. તમે મહેનત કરો છો અને મુનિ પણ મહેનત કરે છે. તમે સત્તા માટે, ધન-સંપત્તિ અને ભોગો માટે, બાહ્ય પદાર્થો માટે મહેનત કરો છો, જ્યારે આ મુનિ છે તે જ્ઞાન માટે, શ્રદ્ધા અને ધ્યાન માટે, ચારિત્ર અને મુક્તિ માટે મહેનત કરે છે. તેઓ આળસુ નથી, સતત મહેનત કરે છે. તેમનો પુરુષાર્થ સમ્યગ્ગદર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્ર માટે છે. એવા શ્રમણનો પાયો શું? તે એક સૂત્રમાં કહેવું છે કે બાકી બધા લક્ષણો ઓછા વધતાં ચાલશે, પરંતુ એક કોમન લક્ષણ જોઈએ. તે લક્ષણ છે આત્મજ્ઞાન.
દર વખતે સ્પષ્ટતા કરી કહીએ છીએ કે આ આત્મજ્ઞાન સહેલી વસ્તુ નથી. આપણને થાય કે આપણે આત્માને જાણીએ છીએ, અને બીજાને પણ કહીએ છીએ, શાસ્ત્રો જેણે વાંચ્યા હોય તેને આત્માનું જ્ઞાન તો હોય જ ને? આત્મા છે, તે નિત્ય છે, અજન્મા છે, અજર છે, અમર છે, એ ખાતો પીતો નથી, એ દેહમાં છે, તે દ્રષ્ટા છે. પરંતુ આ આત્મજ્ઞાન ન કહેવાય. બે શબ્દો જુદા છે..એક છે શ્રુતજ્ઞાન અને બીજું છે અનુભવજ્ઞાન. સાંભળેલું કે વાંચેલું તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય અને અનુભવેલું જ્ઞાન તે આત્મજ્ઞાન. પરમકૃપાળુદેવના શબ્દમાં વાચાજ્ઞાન એટલે વાણીમાં જ્ઞાન છે, એને શબ્દોનું જ્ઞાન છે, પરંતુ અનુભવેલું જ્ઞાન નથી. અનુભવની ઘટના ત્યારે ઘટે છે કે અંદરથી એક બાધક તત્ત્વ ખસી જાય છે. અનુભવમાં બાધક તત્ત્વ એક જ છે અને તે છે દર્શન મોહનીયકર્મ. દર્શનમોહનીયને ચાર મિત્રો છે, અને તેમનું કામ એક જ કે મિથ્યાત્વ એટલે અજ્ઞાનને પ્રગાઢ કરવું. જ્યારે પૂછો ત્યારે તેમનો મિથ્યાત્વને સો ટકા ટેકો છે. ‘તુમ આગે બઢો, હમ તુમ્હારે સાથ હૈ.” આ ચાર મિત્રો એટલે ચાર કષાયો (અનંતાનુબંધી ક્રોધ, માન, માયા, લોભ) અને દર્શનમોહનીય પાંચમું. આ પાંચનો ઉદય ન હોય ત્યારે અંદરમાં જે અનુભવ થાય તે આત્મજ્ઞાન. જૈન દર્શને બહુ જ સ્પષ્ટતા કરી છે. તમે કહેશો કે અમને આત્મજ્ઞાન થયું, અનુભવ થયો. પરંતુ તમારે જોવું પડે કે અંદરથી દર્શનમોહ ગયો? શાંત થયો? ઉપશમ થયો? અને જો દર્શનમોહ ન ગયો હોય તો જ્ઞાન ખરું પણ અનુભવ કે સાક્ષાત્કાર નહિ.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
