________________
શબ્દાર્થ
XXV
અંતરંગ અવસ્થા, આંતરિક ભૂમિકા, આંતરિક ફેર. - જ્ઞાન પામવું તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમની સાથે સંબંધમાં છે, અને દશાનો સંબંધ મોહનીય કર્મના ઉપશમ સાથે છે. દશા બદલવાનું કામ જ્ઞાન નહિ પણ દશા બદલવાનું કામ મોહનો ઉપશમ કરે છે. જ્ઞાન માત્ર તમારી નવપૂર્વ જેટલી હોય પણ મોહનીય કર્મનો ઉપશમ કે ક્ષય ન થાય ત્યાં સુધી દશા બદલાશે નહિ. આ મોહને કાઢવાની તાકાત અનુભવ જ્ઞાનમાં છે, માત્ર જ્ઞાનમાં નહિ. જેવું જ્ઞાન થાય કે જ્ઞાન અંદરમાં ક્રાંતિ કરે અને દશા બદલાઈ જાય.
અન્ અધિકારીઃ-સ્વછંદી અને શુષ્કજ્ઞાનીને જ્ઞાન પ્રાપ્ત ન થાય. એ અનઅધિકારી છે. જ્ઞાન પામવાની યોગ્યતા હોય તેવા જીવમાં તેની ગણતરી ન થાય. જે પોતાનો અધિકાર ખોવે છે તે અનઅધિકારી છે.
ગાથા - ૩૨-૩૩ કષાય:- કષ + આય. કષ એટલે સંસાર, આય એટલે લાભ. જેનાથી સંસારનો લાભ થાય તેવા દોષને કષાય કહેવાય.
કષાય પચીશ પ્રકારનાં છે. ૪ અનન્તાનુબંધી ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, ૪ અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, ૪ પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, ૪ સંજ્વલન ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, કુલ ૧૬ પ્રકાર અને ૯ નોકષાય તેમ મળીને ૨૫ કષાયના પ્રકાર થાય. રતિ, અરતિ, હાસ્ય, ભય, જુગુપ્સા, શોક, સ્ત્રીવેદ, પુરુષવેદ, નપુંસકવેદ, આ નવ નોકષાય છે.
કષાયની ઉપશાંતતા - કષાયોનું પાતળા પડવું. ઉપશાંત એટલે ઉપર ઉપરથી શાંત અને ક્ષય એટલે સંપૂર્ણ શાંત. કષાયનું પાતળાં પડવું એટલે શક્તિ ઓછી થવી, જોર અથવા સામર્થ્ય ઓછું થવું. કષાયો થોડાં ધીરા અને તાકાત વગરનાં હોય તો તમે ચિંતન મનન કરવાની અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી શકો. કષાયો પાતાળાં પડે તો શાંત અવસ્થા આવે અને કષાયો એટલે દોષોનો ક્ષય થાય (સંપૂર્ણ નાશ થાય) તો વીતરાગતા આવે. મન અશાંત હશે, મન કષાયો અને દોષયુક્ત હશે તો મનને ચિંતવન મનનનો અવકાશ નહિ મળે, તત્ત્વ શ્રવણ અને મનન કરી શકશો નહિ. માટે પહેલાં કષાયો ઉપશાંત કરી પછી ધીમે ધીમે ક્ષય કરો તેમ કહ્યું છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
