Atmanand Prakash Pustak 014 Ank 03

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 7

કમ મિમાંસા.
૫૯
ભૂત માત્ર ઈવરના જ વિવિધ સ્વરૂપ છે. કેઈ કાળા, કેઈ ગોરા, કાઈ ઘઉં વર્ણો, કોઈ સુંદર, કેઈ કુરૂપ, કઈ ધનવાન, કઈ ધનહિન, કે મનુષ્ય વેશે, કઈ પશુના વેશે, કઈ કીટ વેશે, કઈ જંતુ વેશે, કઈ વનસ્પતિના આવરણમાં, કઈ ખનિજના આવરણમાં એમ સર્વત્ર બ્રહ્માંડમાં આત્મદ્રવ્ય જ વિલસી રહ્યું છે. એકચિત્તિ દ્રવ્યજ આ વિશ્વ-લીલામાં નિમગ્ન છે. એ મહાન ઘટનામાં સર્વ પ્રાણી કોઈને કાંઈ ભાગ ભજવવા નિર્માએલા છે, અને આત્મદષ્ટિએ ઉંચા-નિચા, કુળવાન–કુળહિન, કાળા-ગેરા કે રંક-ધનવાનને કાજ ભેદ નથી, એવી ઈશ્વરી ભાવનામાંથી મનુષ્યની સસ્કૃતિઓ ઉદ્દભવવી જોઈએ. તેણે સમજવું જોઈએ કે તે બીજાને આપવામાં કોઈને કાંઈ જ ઉપકાર કરતો નથી, પરંતુ આપવું એ આત્માને સ્વાભાવિક વેગ છે. તેને અનુસરીને જ તે આપે છે. આત્માનું એક્ય તે દ્વારા તે પ્રાપ્ત કરતો હોય છે. અન્યને હાય કરવી, તેના દુ:ખમાં ભાગ લેવો, પિતાના સુખનો આસ્વાદ બીજાને કરાવવો એ તેને સ્વભાવગત ધર્મ છે અને એ ધર્મ પ્રાણી માત્રના હૃદયમાં રોપાઓલે છે. તેને બહિભવ થવો એ આત્માની ઉત્કાન્તિનું એક સૂચક લક્ષણ છે. મનુષ્ય પોતાનું સારામાં સારૂ હોય તે બીજાને આપવા દોરાય એ તેનો સ્વાભાવિક વેગ છે. જેમ ખાવું, પીવું, ઉંઘવું, પ્રજોત્પત્તિ કરવી એ પશુઓને અને મનુષ્યને સ્વાભાવિક વેગ છે, તેમ ઉપર ગણાવેલી સંસ્કૃતિઓ એ ઉચ્ચ ભૂમિકાએ ગયેલા આત્માઓનો સ્વાભાવિક વેગ હોય છે. તેમની સર્વ કૃતિઓ ઉપર જણાવી તેવી ભાવનામાંથી વહતી હોય છે. તેઓ હાલમાં આપણું મધ્યમાં પ્રતીત થતી બનાવટી ભાવનાને પતાની કૃતિના ઉપર વળગાડતા હોતા નથી, પરંતુ તેમના સુંદર આત્મામાંથી તે તે કૃતિ સહજપણે, સ્વભાવજન્ય ભાવનામાંથી પ્રગટેલી હોય છે.
આથી આપણે જે કાંઈ શીખવાનું છે તે એ છે કે આપણી કૃતિઓના પ્રેરકબળ motive powor) ને જેમ બને તેમ કેવી રીતે ઉચ્ચ પ્રકારની બનાવવી. કૃતિની સાથે ભાવના ભાવવી એ તો બાળક-ભૂમિકાએ ઘટતુ લક્ષણ છે. કૃતિની ઉત્પાદક ભાવનાઓને સુંદર અને ઉત્કૃષ્ટ બનાવવી એમાંજ ભાવનાનું રહસ્ય છુપાએલુ છે. ઉન્નતિના ક્રમમાં આત્માને વેગથી દેરી જાય એવી ભાવનાઓને કેમ ઉપજાવવી એ વિષય હમારા વર્તમાન વિષયથી ભિન્ન હોઈ હમે આ સ્થળે તેને હાથમાં લેતા અને ચકાઈએ છીએ. પરંતુ બીજા કોઈ વખતે તે ઉપર ચર્ચા કરી તે સંબંધી સ્પષ્ટ રૂપરેખા વાચકના હૃદય ઉપર ઉપજાવવાનો પ્રયત્ન કરવા ચુકીશું નહી. આ વખતે તે હમે એટલુંજ વાચકના સન્મુખ ધરવા માગીએ છીએ કે ભાવના એ કૃતિની પૂર્વગામી હોવી જોઈએ. સહગામી અથવા અનુગામી નહી.