________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨
જેન દષ્ટિએ શરીર સ્વરૂપ. તેનું સ્વરૂપ પણ જુદા જુદા પ્રકારનું હોય છે. એ ઇદ્રિના બે ભેદ છે. એક દ્રવ્યઇદ્રિ અને બીજી ભાવઈદ્ધિ. દ્રવ્યઇદ્રિ એ બાહ્ય આકૃતિ છે. ભાવઇંદ્ધિ એ ઇદ્રિનું કાર્ય કરનાર-બજાવનાર–શક્તિ છે. પાંચ ઇન્દ્રિમાંની કેઈપણ ઇદ્રિની બાહ્ય આકૃતિ સંપુર્ણ હોય, પણ એ ઇદ્રિને ધર્મ બજાવનાર, એઈદ્રિનું કાર્ય કરનાર કે સમજનાર શક્તિનો નાશ થયે હોય તે, એ બાહ્ય આકૃતિ ઇદ્રિના ઇદ્રિપણાના ઉપયોગ માટે નિરર્થક છે. એ ફક્ત શેભાની ઇંદ્ધિ છે. એથી તે તે ઈદ્રિ દ્વારા પદાર્થનું જે જ્ઞાન થવું જોઈએ તે થઈ શકતું નથી. જેમ સ્પર્શ ઈદ્ધિને વિષય કે પદાર્થ ભારે છે કે હલકે છે, કમળ છે કે બરસટ છે, શીત છે કે ઊષ્ણ છે, સ્નિગ્ધ-ચીકણે છે કે રૂક્ષ-લુખે છે, એ જાણવાનું છે. એનું જ્ઞાન એ ઇંદ્રિથી જ થઈ શકે, એ કાર્ય બાકીની ચાર ઇદ્રિ બજાવે નહીં. પદાર્થને સ્પર્શ કયો શીવાય તેનું જ્ઞાન થઈ શકે નહીં. એક પદાર્થ ભારે છે કે હલકે છે તે હાથમાં લીધા સીવાય સમજાય નહિ. હાથ અને હથેલીને પ્રદેશ કાયમ છે, પણ હાથ ઊતરી જવાથી કે લકવા વગેરેનું દર્દ થવાથી હાથની શક્તિ નાશ પામેલ હોય તો હાથ કાયમ છતાં પદાર્થ હલકે કે ભારે છે, તે હાથ નકી કરી શકે નહીં. એજ રીતે બાકીના સ્પર્શ પદાર્થ સબંધે સમજવાનું છે. પાંચ પ્રકારના રસ-૧ કડ, ૨ તીખ, ૩ કષાયેલ, ૪ ખાટ, અને ૫ મધુર–નું જ્ઞાન રસના ઇંદ્રિ-ભથી થઈ શકે છે.
કેટલેક પ્રસંગે પ્રાણીઓને એ ઇદ્રિ કાયમ હોય છતાં વસ્તુના રસનું યથાર્થ અથવા બીલકુલ જ્ઞાન, કંઈ વ્યાધિના કે તે ઈદ્રિની શક્તિ નાશ પામવાથી થઈ શકતું નથી. એક માણસને ઝેર ચઢયું હોય, તે વખતે તેને કડવો પદાર્થ ખવરાવવામાં આવે છે, તો તે તેને કડવો લાગતો નથી. જવર ચઢેલા માણસને સાદુ પાણું પણુ ગળ્યું લાગે છે, ઘ્રાણે-િનાકને વિષય પદાર્થમાં રહેલા સુગંધ કે દુર્ગધની પરિક્ષા કરવાનો છે. કેટલાક મનુષ્ય એવા દેવામાં આવે છે કે સંપુર્ણ એ ઇંદ્રિની બાહ્ય આકૃતિ કાયમ છતાં, કસ્તુરી, ચંપા, ગુલાબ, કેતકી, મોગરાદિ ઊત્તમ કુલને ઈંદ્રિના નજીક લેઈ સુઘે છતાં તેને બીલકુલ સુગંધનું જ્ઞાન થાય નહીં. તે પ્રમાણે દુધ પદાર્થનું પણ તેને જ્ઞાન થતું નથી. કારણ તેની ભાવઈદ્રિને નાશ થએલે હોય છે, અથવા નાકમાં છોડ બાજવાથી કે નાસુરનું દર્દ થવાથી તે ઈદ્ધિની શક્તિના ઉપર આવરણ આવી ગએલું હોય છે. તેથી તે ઇદ્રિનું જે મુખ્ય કાર્ય કરવાનું તે કાર્યને બાહ્ય આકૃતિ, બજાવી શક્તિ નથી.
ચક્ષુ ઇદ્વિ–આંખને વિષય પાંચ પ્રકારના વર્ણ–૧ કૃષ્ણ, ૨ નીલો, ૩ રાત, ૪ પીલો, અને પતિ અને એમના મિશ્રણથી બનતા બીજા રંગનું સ્વરૂપ જાણવાનું છે. આંખની સંપૂર્ણ આકૃતિ કાયમ હોય છતાં જવાનું કાર્ય કરનાર અંદરની
For Private And Personal Use Only
