________________
૧૧૩
- ૧. સ્કંધ, ૨. દેશ, ૩. પ્રદેશ, ૪. પરમાણું. તેમાં બે પ્રદેશ એકઠા થાય તે દ્વિપ્રદેશી સ્કંધ. ત્રણ પ્રદેશોનું ત્રિપ્રદેશ સ્કંધ. એમ એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરતાં યાવત્ સંખ્યાત પ્રદેશી, અસંખ્યાત પ્રદેશી, અનંત પ્રદેશ સ્કંધ એમ અનંત ભેદ થાય છે.
૨. દેશ-તે સ્કંધને દ્વિભાગ, ત્રિભાગ, ઈત્યાદિ રૂપ જાણો. એટલે કેઈક સ્કંધના બે વિભાગ કરીએ તે બે દેશ થાય. ત્રણ વિભાગ કરીએ તો ત્રણ, એમ ચાર, પાંચ, સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંત થઈ શકે - ૩. પ્રદેશ–તે જેને અંશ ન થાય, નિરંશ તે પ્રદેશ કહેવાય. દેશ તે અનેક પ્રદેશવાલું હોય છે, અને પ્રદેશને વિભાગ હેતે નથી એ તફાવત છે.
૪. પરમાણું તે જેના બે વિભાગ ન થાય. આ છેદ્ય, અભેદ્ય, એકાકી (છૂટા) હોય તે પરમાણું. પરમાણું જે સ્કંધથી છૂટા હેય તે કહેવાય, અને પ્રદેશ તે કંધને અવિભાજ્ય અંશ એ પ્રત્યેકમાં તફાવત છે.
૫. કાળ-તે નવ જીર્ણોત્પાદક જાણવો. કારણ પુદગલ અને જીવ એ બે પરિણામી દ્રવ્ય છે. તેમાં બાળ, વૃદ્ધ, તરૂણાદિ પર્યાયનું કારણ કાલ દ્રવ્ય છે, તેમજ ઋતુ વિભાગ, મેઘવૃષ્ટિ ઈત્યાદિ કાલે કરી થાય છે. ચંપકાદિ વૃક્ષને ફળ, ફૂલ કાલે કરી આવે છે, માટે દ્રવ્ય છે, કારણ વ્યવહાર નયે અઢીદ્વીપ વ્યાપી, અદ્ધાકાલ છે. તે એક સમય વર્તમાન લક્ષણ છે. તે વર્તમાન સમય પણ અનંત છે, કારણ જેટલા પુદગલ દ્રવ્યના પર્યાય છે તે પ્રત્યેકને વિષે એકેક વર્તમાન
