Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
2!
સ્વ. શ્રી જ્ઞાનવિ સ્મારક ગ્રંથમાળા : મણકા ૫ મે.
શ્રી આગમસારિણિ ગ્રંથ
5
999
રચિયતા :
સ્વ. શ્રીમદુપાધ્યાય, સ્યાદ્વાદશૈલી નિમગ્ન શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી સ્વામી
પ્રશી કેશવજી શી ચાંપસી રાજ રણશી
આવૃત્તિ ૨ જી વિક્રમ સં. ૧૯૯૭
કિંમતઃ–
પ્રકાશા :
કચ્છ,પત્રીવાળા. કચ્છ,બીદડાવાળા. કચ્છ,યત્રીવાળા.
3
12
નકલ ૨૦૦ નકુલ ૨૦૦ નકલ ૧૦૦
નકલ ૧૦૦
ઈ. સ. ૧૯૪૦
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. શ્રી જ્ઞાનવિ સ્મારક ગ્રંથમાળા : મણુકો ૫ મા.
શ્રી આગમસારિણિ ગ્રંથ
-
રચિયતા :
સ્વ. શ્રીમદ્રુપાધ્યાય, સ્યાદ્વાદશૈલી નિમગ્ન શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી સ્વામી
શા. લખમશી કેશવજી શા. ડુંગરશી ચાંપસી શા. ભાંજરાજ રણશી
આવૃત્તિ ૨ જી વિક્રમ સં. ૧૯
પ્રકાશકા :
કચ્છ,પત્રીવાળા. કચ્છ,મીદડાવાળા. કચ્છ,પત્રીવાળા.
નક્લ ૨૦૦
નક્લ ૨૦૦
નકુલ ૧૦૦
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
આભાર પત્રિકા
- • • ****
વ્હાલા ગુરૂદેવ શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી સ્વામી!
આપશ્રીને જન્મ કચ્છ ગેલડા (મુંદ્રાતાખે),ગામમાં સંવત્ ૧૮૯૪ ના ભાદ્રપદ શુક્લાનીનેા થયા. અને સંવત્ ૧૯૧૫માં શ્રીમતી ભાગવતી દિક્ષા “સંયમ” અંગીકાર કરી જ્ઞાનને સારામાં સારા અભ્યાસ કર્યાં. આપે આપના સજ્ઞાનના લાભ અર્પિ અજ્ઞાન તિમિરના નાશ કરેલ છે.
આપ મહાત્માશ્રીએ ચૌદ વર્ષ પર્યંત અખંડ મહાન શીત અને ઉષ્ણ આતાપના લઈ ને કર્મની સત્તાને નબળી પાડી છે, અને આપ શ્રીએ દેશવિદેશમાં વિચરી ઘણા ભવ્યાત્માએને આપના શુદ્ધ ચારિત્ર્યના પ્રભાવ પાડી જડ જેવાંઓને પણ ચારિત્ર્યવાન બનાવ્યા છે; અને જ્ઞાનના સાચા પીપાસુએ બનાવ્યા છે .એટલું જ નહિં પણ જ્ઞાનભેાધ, આગમસારિણિ વિગેરે મહાન એધદાયક ગ્રંથા રચી ભવ્યાત્માએ પર ઉપકાર કીધા છે; અને તેરાપંથી જેવા એકાંતવાદીએની શ્રદ્ઘા જડમૂળથી ઉખેડીને સ્યાદ્વાદી બનાવ્યા છે. એટલે જૈન સિદ્ધાંતેાનાં ઊંડાં રહસ્યનું પાન કરાવી તેએના આત્માને તૃપ્તિ પમાડેલ છે.
મહાત્મન્ ! આપશ્રી સંવત્ ૧૯૬૩ના ભાદ્રપદ શુકલાષ્ટમીએ કચ્છ મુંદ્રામાં અનશન કરી આ વિનશ્વર દેહને ત્યાગ કરી પૂર્ણ ૬૯ વર્ષનું સર્વાયુ ભોગવી અમર લેાકમાં બીરાજ્યા છે. આપશ્રીના અમર આત્માને ત્યાં અખંડ શાંતિ હો !
પંડિતપ્રવર ગુરૂવર્યશ્રી સૂર્યમલ્લજી સ્વામી!
આપશ્રીએ લઘુવયે ગુરૂવર્ય શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી સ્વામીના પવિત્ર હસ્તે દિક્ષા લઈ, શાસ્ત્રને તેમજ ન્યાય, વ્યાકરણ કાવ્યાદિના અભ્યાસ કર્યો. અને જનતાને તેના તથા સમ્યક્ત્વ કૌમુદી રાસ તેમજ બીજા પણ સાધુ વચનાને લાભ આપ્યો.
આપશ્રી ૧૯૫૫માં કચ્છ ભૂજપુર (કાંઠીવાલી)માં આ ફાની દુનીયાને ત્યાગ કરી, સુરલાકમાં ખીરાજ્યા છે. ત્યાં આપના આત્માને શાંતિ હૈ ! - આપ બન્ને મહાત્માઓના ઉપકારના બદલા વાળી શકાય જ નહિં. લિ. યુવાચાર્ય મહારાજશ્રી વિનયચંદ્રજી સ્વામીને શિષ્ય—મુનિ બાળ કૃપાચંદ્રજીની વંદના હા !
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલી આવૃત્તિની પ્રસ્તાવના
જ
આ અસાર સંસારમાં જીવાત્મા અનાદિકાળથી મિથ્યાત્વ ને અજ્ઞાનથી પરિભ્રમણ કરી રહ્યો છે. મેહ શત્રુના ઉત્સંગમાં પોતાનું મસ્તક મૂકી અનાદિ કાળથી ધાર નિંદ્રામાં ભાન ભૂલ્યા થકા પડયા રહ્યો છે. તે એમ સમજીને કે—અહિં સૂતાં થકાં મને ઘણા જ આનંદ ચાય છે. પણ ભાળા સ્વભાવને આત્મા એમ સમજતા નથી કે દુશ્મનના ખેાળામાં મસ્તક મૂકવાથી કેમ સુખ હાઈ શકે ? આવી સમજણુ જ્ઞાન કે ગુરૂ મળ્યા વિના કેમ હોઈ શકે? એટલે જ જગતમાં જ્ઞાની ગુરૂને મહિમા અત્યંત કહેલ છે. સિદ્ધાંતકારી કહે છે કે-એક વખત સદ્ગુરૂને ઉપદેશ શ્રવણ કરવાથી પાતાની અનાદિ કાળની ભૂલ સમજાય છે, અને જે સુખને માર્ગ ભૂલી દુઃખના માર્ગમાં ધસડાતા જાય છે તેનું જ્ઞાન થવાથી તે દુ:ખમય માર્ગ મૂકીને સુખને માર્ગે પ્રયાણ કરે છે. ત્યારે એવા ભૂલા પડેલ ભવ્યાત્માને માર્ગ બતાવવા માટે અનેક મહાપુરૂષોએ સિદ્ધાંત–પુસ્તકાદ્વારા જ્ઞાન ઉપકાર કરેલ છે. તેમાં આ શ્રી આગમ સારિણિ ” નાંમા ગ્રંથ પણ એક છે, જેની અંદર જીવાત્મા પાતાના માર્ગ ક્રમ સરળ કરી શકે ? અને તે માર્ગે પ્રયાણ કરતાં અનુક્રમે શાશ્વત સુખને મેળવી કૃતકૃત્ય થઈ શકે, એની સરળ રીતે સીધી સડક બતાવેલ છે જે બતાવવામાં ઉપાધ્યાય મહારાજ શ્રી જ્ઞા(ના)નચંદ્રજી સ્વામીએ સમયના તેમજ જ્ઞાનને ઘણા સારા ઉપયાગ કરેલ છે.
તે
(6
4.
આ શ્રી આગમસારિણિની અંદર પગથીયે કેમ થયું તે બતાવતાં પ્રથમ આત્મામાં જે અનાદિ કાળથી અજ્ઞાન રૂપ કચરા ભરેલ છે. તેને શુદ્ધ કરવા માટે 'માર્ગાનુસારીનાં ૩૫ ગુજ઼ા બતાવેલ છે. જેમ કાઈ ડાક્ટર પેાતાની પાસે આવેલ દરદીના શરીરમાં રહેલ કચરા દૂર કરવા પહેલાં તુલાબ આપે છે તેમ માર્ગાનુસારી ( ઍટલે શુદ્ધ માર્ગને અનુસરનાર-અથવા શુદ્ધ માર્ગને બતાવનાર ) ના ગુણા પ્રાપ્ત થયા પછી સમ્યક્ત્વ રૂપી પગથીયે ડાય છે. કારણ કે જ્યાં
'
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધી સખ્યત્વ “સમભાવ” ઉત્પન્ન થએલ નથી ત્યાં સુધી આગળ વધી શકાય જ નહિં. કારણ કે સાધન વિના પગથીયે ન ચડતાં પરબારો સાતમે મજલે પહોંચી શકાય નહિ. તેમ સમ્યક્ત્વ સિવાય મેક્ષરૂપ સપ્તમે મજલે ચડી શકાય નહિં. જ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે કે–પ્રથમ સમ પરિણમી થાઓ તે તમારા આત્માને આગળ લાવી શકશે.
હવે જ્યારે સમ્યકત્વ ઉત્પન્ન થાય, ત્યાર પછી દ્રવ્ય શ્રાવકપણું પ્રાપ્ત થાય છે. “તે દ્રવ્ય શ્રાવકના ૨૧ ગુણ છે તે આમાં બતાવેલ છે.” પછી ભાવ શ્રાવક, પછી દ્રવ્ય સાધુ, પછી ભાવ સાધુ. અને છેવટ ચડતાં ચડતાં મોક્ષમાં કેમ પહોંચી શકે તે રીતિએ આ આગમ સારિણિમાં અનુક્રમે મહારાજશ્રીએ બતાવી છે.
ઘણાં સૂત્રો અને સિદ્ધાંતો (આગમ)નું મંથન કરી “ જેમ દધીને વિલેવી માંહેથી માખણ અને છેવટે છૂત કહાડવામાં આવે છે.” એમાંથી તવ (સાર)મય વસ્તુઓને ઉદ્ધાર કરી ભવ્યાત્માઓના ઉદ્ધાર નિમિત્તે શ્રી જ્ઞા(ના)નચંદ્રજી સ્વામીએ સંવત ૧૯૫૯ માં કચ્છ માંડવીમાં આ ગ્રંથ રચેલ છે એટલે જ આ ગ્રંથનું નામ “શ્રી આગમસારિણિ” રાખેલ છે. વધારે વર્ણન શું કરવું ? કારણ કે સૂર્ય પોતે જ
જ્યારે પ્રકાશ આપે છે ત્યારે, વધારે પ્રકાશ મેળવવા દીપકનો ઉપયોગ કરવો એ જેમ હાસ્યાસ્પદ છે અથવા બાળચેષ્ટા ગણાય છે, તેમ આના માટે પણ જાણવું. એટલે આ ગ્રંથ “આગમસારિણિ” આવ્રત મનન પૂર્વક વાંચી જવાથી સંપૂર્ણ સમજાશે. અને તે પ્રમાણે વર્તન કરવાથી અવશ્ય સુખો (પૌગલિક ને આધ્યાત્મિક) મેળવી શકાય. કિં બહુના ? '
લિ. શ્રી જ્ઞાનરવિના શિષ્ય યુવાચાર્ય મહારાજશ્રી | વિનયચંદ્રજી સ્વામીને શિષ
મુનિબાલ કૃપાચંદ્રજી કચ્છી
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજી આવૃત્તિ વિશે બે બેલ.
આજથી દોઢેક વર્ષ પહેલાં “આગમ સારિણી” નામક તત્ત્વજ્ઞાનના આ અમૂલ્ય પુસ્તકની પહેલી આવૃત્તિ કાંડાકરા નિવાસી ભાઈ ભગવાનજી હાથીભાઈ તરફથી પ્રગટ કરવામાં આવેલી; તેને ખપી છમાં તરત જ પ્રચાર થઈ જવાથી, અને ઉપરા ઉપરી આ પુસ્તકની માંગણી થતી હોવાથી, જીજ્ઞાસુ ભાઈ–બહેનોના લાભાર્થે અમે બીજી આવૃત્તિ પ્રગટ કરવા ભાગ્યશાળી થયા છીએ એ આનંદને વિષય છે.
પ્રસ્તુત આગમસારિણી ગ્રંથમાં મેક્ષ માર્ગ સાધવાના ચાર પગથીયા ઉપર ઉપાધ્યાય મહારાજશ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી સ્વામીએ ઘણે શ્રમ લઈને ખૂબ સુંદર વિવેચન કર્યું છે. તેમાં પ્રથમ માર્ગનુંસારીના ૩૫ બેલ, બીજામાં સમ્યક્ત્વ, ત્રીજામાં દેશવૃત્તિ અને ચોથામાં સર્વવૃત્તિ આરાધવાની વિધિ, વિધાન સહિત વર્ણવવામાં આવી છે. તેનું રહસ્ય વાચકે આ ગ્રંથ મનનપૂર્વક સાદંત વાંચી જવાથી જાણી શકશે. કારણ કે આ ઉપયોગી પુસ્તકમાંનું સઘળું લખાણ મધ્યસ્થ દષ્ટિએ, સ્યાદ્દવાદ શિલીએ અને પક્ષપાત રહિત કેવળ ભવ્ય જીવોના શ્રેયાર્થે લખાયેલું છે.
તત્વ જીજ્ઞાસુઓ આ પુસ્તકને વધુમાં વધુ લાભ લે અને આત્મકલ્યાણ કરે એ જ માત્ર ઈચ્છા.
આ સાથે ભૂલેનું શુદ્ધિપત્રક પણ મુકવામાં આવ્યું છે. જેમાં રહી જવા પામેલી ભૂલે ઘણું પરિશ્રમે સુધારવામાં આવી છે; છતાં દૃષ્ટિ દેષ કે પ્રેસ દેષને અંગે કોઈ ભૂલ રહેવા પામી હોય તે વિદ્વાન વાચકે તે સુધારીને વાંચવી અને બને તો અમને સૂચના લખવી, તેમજ પ્રથમ આવૃત્તિમાં જે ભુલચૂક છે કે જેની પાસે હોય તે સુધારીને વાંચવી. કિં. બહુના! - ક, પત્રી
લી. ભવદીય તા. ૨૫-૧૨-૧૯૪૦ શાહ લખમશી કેશવજી
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિ પત્ર પૃછાંક લીટી - અશુદ્ધ ૪ ૫ ઔચિત્ય ,
ઔચિત્ય ૯ ૧૧. ગૌરવપણું
ઘેર પાછું કે ४४ .. २ .. गणवासी
ठाणवासी ૪ આસને
ઉસને ૪૭ : ૬ : સાંભળે
સાંભરે રે ૫૦ ૯ આજીવિકાદિના કારણે આજીવિકાદિના કારણે
પણ ન છૂટકે કરે પણ વ્રત ભાંગે તેમ
પ૭
૨૧
પ
૧૫
“ડેલીએ” ધૂમ વિસરી જવાય
ઠેલીઓ” ધર્મ વિસરી ન જવાય
વા
પદ
છેલ્લી
.
સવથા
.
સર્વથા . '
આષધ મિથ્યાત્વ
૨પ
૧૯.
૧૮
ઔષધ મિથ્યાત્વથી ફેરવે
અશુદ્ધ વસ્ત્ર પિતાથી અધીક ગુણ
ખી ખુશી થવું
૭ર
.
૧૮
શુદ્ધ વસ્ત્ર પરને સુખી દેખી
ખુશી થવું
99
૨૧
પથાય
પયોય તેમાં
તેમ તેઓએ
તમોએ મરણથી મુક્ત થાય તે મંરણથી મુક્ત થાય. નરકથી મુક્ત થાય - તેને નરક તિર્યંચાદિ
ગતિમાં જવું નથી.
માટે લખાણ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
वृत्ति
१७
૨૩
પૃષ્ઠક લીંટી અશુદ્ધ
શુદ્ધ ૯૨ ૩ સાત
માતિ ૯૩ ૨૦ ' ઔધીક
ધીક ૯૩ : ૨૧ આગરી
સમાં (પાછી ન દેવી) ૯૪ ૯ ૫. અચીલ
૫. અચિત્ત ૯૬ ૨૨
वृत्त ૧૦૮ ૨૨ . સિદ્ધ કહે
મેક્ષ કહે ૧૧૦ ચાક્તવ્ય
સ્યાદ્ અવક્તવ્ય ૧૧૩ નવ
નવા ૧૧૩ અનંતો
અનંતા ૧૧૪ અનંતો
અનંતા ૧૧૪
સાકાર તે જ્ઞાન અને સાકાર તે દર્શન અને
નિરાકાર તે દર્શન નિરાકાર તે જ્ઞાન ૧૧૬ * ૯ સત્તામાં
સત્તાએ ૧૧૬ ૧૦ બધાએલો
બંધાએલે ૧ ૧૭ ૯ દ્રવ્યનિંદ્રા ભાવનિંદ્રાને નિંદ્રા તે દ્રવ્યનિંદ્રા જાણવી ભેદ નથી પાડો ને ગુણઠાણું તે ભાવ
- નિંદ્રા જાણવી ૧૨૦ ૧૩ તે નાનો માટે કેટલે= સાતમાનો કાલ–બધું મળી
એક મુહૂર્ત થાય અને બાકી બધા છઠ્ઠાને કાલ સમજવો એમ
નાન માટે છે. ૧૨૬ ૨૩ બંધ
બંધ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(92
८४
૮૫
શ્રી આગમ સારિણી ગ્રંથના વિષયની
અનુક્રમણિકા ૧–મંગળાચરણ અને પ્રારંભ. ૨-માર્માનુસારીના ૩૫ ગુણોનું વર્ણન, આઠ બુદ્ધિના પ્રકાર, આઠ
મદે, પાંચ ઈદ્રિયનું સ્વરૂપ, ૨૨ અભક્ષ્ય, ૩૨ અનંતકાયનું સ્વરૂપ. ૨ ૩–વ્યવહાર સમ્યકત્વ અને નિશ્ચય સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ, તેનાં ૬૭ જેનું
વિસ્તારથી વર્ણન, ગુરુ, આચાર્ય, ગીતાર્થ અગીતાર્થનું સ્વરૂપ. ૨૩ ૪-દ્રવ્યશ્રાવના ૨૧ ગુણોનું સામાન્ય ને વિશેષથી વર્ણન. ૪૮ પ–ભાવશ્રાવકના ૬ લક્ષણનું સામાન્ય ને વિશેષથી વર્ણન ભાંગાદિ. ૫૪ ૬-ભાવશ્રાવકનાં ૧૭ લિંગ., ભાવશ્રાવક એજ દ્રવ્ય સાધુનું નિરૂપણ. ૬૫ ૭–ભાવસાધુના ૭ લક્ષણ, અને ૬ ગુણેનું વર્ણન. ૮–આચાર્યના ગુણે અને આઠ સંપદાઓનું વર્ણન. ૯-દશ પ્રકારની રૂચિનું વર્ણન. ૧૦–સાધુની ૧૦ સમાચારીનું વર્ણન. ૧૧-નિશ્ચય ને વ્યવહાર એટલે જ્ઞાન ને ક્રિયાનું સ્વરૂપ. ૧૨-ચાર પ્રકારની સાધનાનું વર્ણન. ૧૩-ઉત્સર્ગ ને અપવાદ, તથા પાંચ સમિતિના ભાંગાનું વર્ણન. ૨૧ ૧૪–સાધુની સાત મંડળી તથા આઠ વંદનાનું સ્વરૂપ. ૧૫અનશનની આલેયણાના ૬૩ બેલનું વર્ણન. ૧૬–પાંચ પ્રકારના વ્યવહારનું વર્ણન. ૧૭–સાતનયનું સામાન્ય ને વિસ્તારથી વર્ણન.
૧૦૪ ૧૮-ચારનિક્ષેપાનું વર્ણન. ૧૯–સપ્તભંગીનું સ્વરૂપ.
૧૧૦ ૨૦-દ્રવ્યાદિ ચાર ભેદનું સ્વરૂપ. ૨૧-છ દ્રવ્યના ગુણપર્યાયનું સ્વરૂપ. ૨૨-૧૪ ગુણસ્થાનકનું સામાન્ય વિસ્તારથી વર્ણન. કઈ નિંદ્રા ક્યા
ગુણઠાણે હોય તેનું વર્ણન. ૨૩–ચાર ધ્યાનનું વિસ્તારથી વર્ણન.
૧૨૪ ૨૪-પાંચ આચારનું નિશ્ચય ને વ્યવહારથી વર્ણન.
૧૨૮ ૨૫-કર્તાની પ્રશસ્તિ.
૧૨૯ એ પચીશ મુખ્ય વિષયે છે અને અંતરભેદે બીજા ઘણું છે તે વાંચવાથી જણેશે. ઈતિ.
૯૬
૧૦e
(
૧૧૧
૧૧૨
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. હાનિરિક્ષ
પંચસી મધુકા ૫ મે ગ્રંથ પ્રારભ્યતે
શ્રી આગમ
શ્રી મહાવીરાય નમઃ શ્રી જ્ઞાનવિ સદૃગુરૂભ્યાનમાં મગળાચરણ:
अर्हतो भगवंत इंद्र महिता सिद्धाश्वसिद्धि स्थिता, आचार्या जिनशासनोन्नतिकरा पूज्या उपाध्यायका; श्री सिद्धांत सुपाठका मुनिवरा रत्नत्रयाराधका, पंचैते परमेष्ठिनः प्रतिदिनं कुर्वन्तु वो मंगलं ॥१॥
*
પ્રારંભ.
જગમાં ધર્મ જેવી કેાઇ વસ્તુ નથી. કારણ કે દરેકે દરેક કાઈ ને કાઈ રીતે પણ ધર્મને માને છે. અને ધર્મ વિના જીવાત્માને ચાલી પણ ન શકે. “અથવા ચલાવવું પણ ન જોઈએ. ” જેમ અન્ન, પાણી, પવન સિવાય ચાલી ન શકે તેમ ધર્મ વિના પણ ચાલી ન શકે.
દુનીઆમાં ધર્મ અનેક રહેલાં છે પણ ખરી રીતે ધર્મ તેને જ કહીએ, કે જે ઐહિક અને પારમાર્થિક સુખને આપે. તેમજ દુર્ગતિમાં પડતાં જીવાત્માને ધારણ કરી સદ્ગતિએ પહોંચાડે.
જ્યાં સુધી જીવાત્માએ પેાતે જ પાત્રતા ( લાયકતા ) મેળવી નથી ત્યાં સુધી ધર્મ ખીજ તેના હૃદયમાં ઉગી શકતું નથી, માટે પહેલામાં પહેલે માર્ગ એ જ છે કે માર્ગોનુસારીના ૩૫ ગુણા પ્રાપ્ત કરવાં જોઇએ. માટે તેનું પ્રથમ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વરૂપ સમજી (અંગીકાર કરી)ને પછી અનુક્રમે પગથીએ પગથીએ ચડતાં અંતે મેક્ષ સુધી પહોંચી શકાય છે, તેથી પ્રથમ માર્ગોનુસારીના ગુણે કહ્યા પછી જીવાત્માને કેમ આગળ વધવું તેનું સ્વરૂપ કહેશું. હવે માર્ગાનુસારીના પાંત્રીશ ગુણેનું સ્વરૂપ
૧. ન્યાય સંપન્ન વૈભવ–ન્યાયથી દ્રવ્ય પેદા કરવું. સર્વ પ્રકારના વ્યાપારમાં ન્યાયપૂર્વક વર્તવું, અન્યાય કરે નહીં.
નેકરી કરનારે ધણના સેપેલા કાર્યમાંથી ખાઈ જવું, નહિ, લાંચ ખાવી નહિ, અને ઓછી સમજણવાલા કે અજ્ઞાન માણસને છેતરવા પ્રયત્ન કરે નહિ. વ્યાજ વટાવના ધંધાદારે સામા ધણુને છેતરીને વધારે વ્યાજના પૈસા લેવા નહિ. વ્યાપારીઓએ માલ ભેળસેળ કરીને વેચે નહિ. સરકારી કે રાજાની નોકરી કરનારાઓએ રાજાને વ્હાલા થવા સારૂં લોકો ઉપર જુલમ કરવો નહિ. મજુરે તથા કારીગરોએ રેજ લઈ કામ ઓછું કરવું નહિ. નાત અથવા મહાજનના આગેવાને (પટેલચોવટીયાઓ) એ પૈસાની લાલચે ખેટે ન્યાય આપે નહિ. ધર્મના નામે પૈસા કહેડાવી પિતાનાં કાર્યમાં વાપરવા નહિ. દ્રવ્ય લઈને કે દ્રવ્ય લીધા સિવાય કઈ પણ છેટી રીતે સાક્ષી પુરવી નહિ. ધર્મશાળા કે ઉપાશ્રયના કાર્યકર્તાઓએ તે ખાતાનાં મકાન તથા અન્ય વસ્તુઓને ઉપગ પિતાના કાર્યમાં કરે નહિ. અથવા તે ખાતાના માણસો પાસેથી પોતાનું ગૃહકાર્ય કરાવવું નહિ. સાધારણુ ખાતાની, જ્ઞાન ખાતાની કે અન્ય પંચાતી ખાતાની કોથળી (૨કડ રકમ) પોતાની પાસે રહેતી હોય તો તે નાણાને ઉપયોગ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩ પિતાનાં કાર્યોમાં કરવો નહિ. દાણચોરી કરવી નહિ. આપ (ખત ખાતાં)ની ચોરી કરવી નહિ. ચોરી, લુંટ કે કુંચી લાગુ કરી તાળું ઉઘાડી પારકું દ્રવ્ય કે કાંઈ પણ વસ્તુ લેવી નહિ. કેઈની પડી ગએલ વસ્તુ લેવી નહિ. કન્યાના પૈસા લેવા નહિ. કેઈનાં ક્ષેત્રમાંથી ધણીની રજા સિવાય પેક, શાક કે ફળી વિગેરે લેવાં નહિ. ઇત્યાદિકx અન્ય પણ અનેક અન્યાયનાં કાર્યો છે તે સર્વને સમજી તેને ત્યાગ કરી ન્યાયથી દ્રવ્ય પેદા કરવું. કારણ અન્યાયથી મેળવેલું દ્રવ્ય બહુ કાળ ટકતું નથી. કદાચિત્ પાપાનુબંધી પુણ્યના ભેગથી રહે, તે પણ દ્રવ્ય દાનાદિક શુભ કાર્યમાં વપરાતું નથી પણ પ્રાયઃ તેને દુર્વ્યય (કેરટ વિગેરેમાં) થાય છે. ન્યાયથી પેદા કરેલું દ્રવ્ય ઉભય લેકમાં હિતાવહ થાય છે.
૨. શિષ્ટાચાર પ્રશંસનં –જ્ઞાન અને ક્રિયાવાલા ઉત્તમ પુરૂષોના સદાચરણની પ્રશંસા કરવી. શિક્ષા પામે તે શિષ્ટ પુરૂષ; એટલે સદાચારમાં રહેલા જ્ઞાનવૃદ્ધ પુરૂષોની પાસે રહી શુદ્ધ શિક્ષાને પ્રાપ્ત કરનારા મનુષ્યનું જે આચરણ તે શિષ્ટાચાર કહેવાય. જેમકે–લેક નિંદા કરે તેવું કાર્ય કરવું નહિ, દીન દુખીનો ઉદ્ધાર કરે, કરેલા ગુણને જાણ, અને દાક્ષિણ્યપણું કરવું. સર્વત્ર નિંદાનો ત્યાગ. સજજન પુરૂષોની પ્રશંસા કરવી. આપત્તિમાં દીન ન થવું. સંપત્તિમાં નમ્ર થવું. મધુર ભાષી થવું. વિવાદ કરે નહિ. એક સત્ય વચની થવું. નકામે ખર્ચ કરવો નહિ. યોગ્ય સ્થાને ખર્ચ કરવો. ધર્મ
x સ કે તેજી મંદી લગાવી પેદા કીધેલું દ્રવ્ય તથા એકત્યુ માલ કરી માલનાં ભાવ વધારી કમાવવું. તથા દુકાળ વિગેરેમાં કે લડાઈ વિગેરેના પ્રસંગમાં કમાવવું તે દ્રવ્ય પણ અન્યાયનું ગણાય છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાર્યમાં અપ્રમાદી રહેવું. સર્વસ્થાને ઐચિત્ય પાળવું. પ્રાણુ કંઠગત હાય તે પણ નિંતિ કાર્યો કરવાં નહિ. ઇત્યાદિ શિષ્ટાચારની પ્રશંસાપૂર્વક તે ગુણા ગ્રહણ કરવા.
૩. સમાન કુળ, શીલવાલા અન્ય ગેાત્રિય સાથે વિવાહ કરવા:–શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે યોગશાસ્ત્રમાં એક ગેાત્રવાલા સાથે વિવાહ કરવાને નિષેધ કરેલ છે. જો સ્ત્રી-ભરતારના ધર્મ એક હાય તા ધર્મ સંબંધી તકરાર ઉત્પન્ન થાય નહિ અને ધર્મકાર્યમાં પરસ્પર સહાય કરે અને સમાધી રહે.
૪. પાપ ભીરૂ:-સર્વ પ્રકારનાં નિંદનીય કાર્યથી ડરવું. તેમાં ઘૂત (જુગાર), દારૂ, માંસ, પરસ્ત્રીગમનાદિથી આ લેાકમાં નિંદા અને રાજ્યદંડ થાય. પરલેાકમાં નરકે જવું પડે. અને મહારભ પરિગ્રહાદિથી પરલેાકમાં દુ:ખ લાગવવું પડે; માટે તેવાં કાર્યોથી ડરવું.
૫. દેશાચાર પાલન:—ઘણાં કાળથી રૂઢીથી ( જ્ઞાતિઅંધારણથી ) ચાલ્યા આવતા લાજન, વસ્ત્ર, આભૂષણાદિ પ્રસિદ્ધ દેશાચારને મૂકીને જો વર્તે તે ત્યાંના લેાકા સાથે વિરાધ ઉપજે; માટે દેશાચાર પ્રમાણે વર્તવું.
૬. અવર્ણવવાદ ત્યાગ:—કાઇના પણ અવર્ણવવાદ ન ખેલવા. કારણ આત્મ પ્રશંસા અને પરનિંદા કરવાથી નીચ ગેાત્રકર્મ બંધાય છે. વળી રાજા, પ્રધાન, પુરૈાહિત, કેાટવાલ વિગેરે જે બહુ લેાકમાન્ય છે તેની નિંદા કરવાથી તે આ લેકમાં પણ ધન તથા પ્રાણના નાશ થાય છે, અને સાધુ, સાધ્વી,
* ચેાગશાસ્ત્રમાં વિવાહના આઠ પ્રકાર બતાવેલ છે. તેમાં ચાર ધર્મ વિવાહ અને ચાર અધર્મ વિવાહ કહેલ છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
શ્રાવક, શ્રાવિકાની નિંદાથી ઘોર કર્મ બંધાય છે. માટે નિદાને સર્વથા ત્યાગ કરે. નિંદા એ મોટું પાપ છે. નિંદક માણસ ક્યાંય પણ સુખ પામતો નથી. દેવ, ગુરૂ ને ધર્મની નિંદા કરનારા કે દિવસે ઉચે આવતા નથી અને વંશ વિચ્છેદ થાય છે. દારિદ્રપણું આવે છે વિગેરે ઘણું અવગુણ થાય છે.
૭. ઘણું દ્વારવાલા ઘરમાં વસવું નહિ-કારણ કે જે ઘરમાં પેસવાના તથા નીલવાના ઘણું દરવાજા હોય તે ચેર પ્રમુખને આવવાનું તથા સ્ત્રી પ્રમુખને ગેરવર્તણુંક ચલાવવાનું સુગમ થાય માટે છિડી રાખવી નહિ. હવા અને અજવાસ એટલે તાપ પુષ્કળ આવે એવા ઘરમાં રહેવું.
૮. અશુભ સ્થાનકવાલા ઘરમાં વસવું નહિ –જે ઘરની ' જમીનમાં ઉધઈ લાગેલી હોય. જે ઘરની નીચે હાડકાં તથા મુડદાં દાટેલા હાય અગર મુડદાં બાળેલાં હોય, અથવા આસપાસમાં વેશ્યા, જુગારી, કસાઈ વિગેરે ખરાબ કે વસતા હોય તેવા ઘરમાં વસવું નહિં. જે ભૂમિમાં ઘણી ધો-ડાભ * ઉગેલ હાય, વલી શુભ વર્ણ, ગંધવાળી માટી હાય, તથા પાડોશી ધર્મિષ્ટ હોય તેવા સ્થાનમાં વસવું. વલી અન્ય મતાવલંબીએના પાડેશમાં વસવાથી તેમના નુકશાનકારક આચાર આપણુમાં પ્રવેશ કરી જાય છે. તે પછી ઘણે શ્રમ કર્યા થકી પણ નીકળતા નથી. “વધારે વિસ્તાર વાસ્તુશાસ્ત્રથી જાણુ.”
૯. અતિ ગુપ્ત સ્થાનમાં રહેવું નહિ–એવા સ્થાનમાં રહેવાથી ગુણી પુરૂષને દાન દઈ શકાતું નથી. વળી અગ્નિ, ચેર પ્રમુખના ઉપદ્રવ વખતે બીજાની મદદ ન મળવાથી - જન, માલ બચાવવા મહામુશ્કેલ થાય છે. કારણ કે ગુસ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘર જલદી શેાધી શકાતું નથી. માટે અતિ ગુપ્ત સ્થાનમાં ન રહેવું.
૧૦. અતિ પ્રગટ સ્થાનકે ન વસવું:–અતિ જાહેર સ્થાનચાક વિગેરેમાં ઘર હાય તા સ્ત્રીવર્ગ મર્યાદા સાચવી શકે નહિ. વળી ત્યાં ઘોંઘાટ બહુ થતા હાવાથી સ્થિરચિત્તે કાઈ કાર્ય પણ થઈ શકતું નથી.
૧૧. સત્સંગ કરવા:–આ લેાક તથા પરલેાકમાં હિતકારક પ્રવૃત્તિના કરનાર જે સંત પુરૂષો તેને સમાગમ કરવા. કારણ તેવા પુરૂષના સમાગમથી સદાચારી થવાય છે, પણ જુગારી, વ્યભિચારી, વિશ્વાસઘાતી અને અપ્રમાણિક પુરૂષાના સંગ કદી પણ કરવા નહિ.
૧૨. વડીલેાની આજ્ઞામાં રહેવું:-માતા પિતા વિગેરે વડીલેાને પ્રણામ કરવા. તેમાં પણ માત પિતાને તે ત્રણ કાળ પ્રણામ કરવા, પાદ પૂજન કરવું. પરદેશ જતી વખતે વિનયપૂર્વક તેમને નમસ્કાર કરી આજ્ઞા માંગવી. માતાપિતા વૃદ્ધ થયા હોય તે તેને સ્નાન, લેાજનાઢિ સર્વ વસ્તુની જોગવાઈ પાતે કરી આપવી, તેઓને જમાડી પાતે જમવું, માત પિતાના ઉપકારના બદલા કઈ રીતે પણ વાળી શકાતા નથી. મહાવીર પ્રભુ પાતે જ માતા પિતાની ભક્તિથી પ્રેરાઈને માતા પિતા જીવતા હાય ત્યાં સુધી મારે દીક્ષા લેવી નહિ એવા અભિગ્રહ લીધેલ હતા. વળી શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રનાં ત્રીજા સ્થાનમાં માતા પિતાના ઉપકાર તેને ધર્મમાં જોડવાથી જ વળે છે એમ કહેલ છે, તેમાં પણ પિતા કરતાં માતાના ઘણા જ ઉપકાર છે; કારણ કે માતાએ નવ માસ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધી ઉત્તરમાં ધારણ કરી ભાર વહન કરેલ છે એટલું જ નહિ પણ મળ મૂત્રાદિ મલીન વસ્તુઓનું વારંવાર પ્રક્ષાલન ઘણાં પ્રેમથી કરેલ છે, માટે માતા પિતાના ઉપકાર ભૂલી શકાય જ નહિ. કદાચ તેઓ કટુ વચન મેલે તેા સહન કરવું, તેમ અયેાગ્ય વર્તન આચરવા કહે તે પણ તેઓને વિનયપૂર્વક સમજાવવું પણ ક્રોધ કરવા નહિ. તેઓ ધર્મ માર્ગના અજાણુ હાય તા તેઓને ધર્મમાં જોડવા. જે દુષ્ટ હાય, અમૃતપુણ્ય કે અજ્ઞાની હાય તેજ માતા પિતાને અવગણે, તેના ઉપકારને ભૂલી જાય. “કવિ દલપતરામે પેાતાની બનાવેલી કવિતામાં માતાપિતાના ગુણના વખાણુ કીધા છે, તે ખ્યાલમાં રાખવાના છે.”
૧૩. ઉપદ્રવવાલા સ્થાનને તજવું:—સ્વચક એટલે પેાતાના રાજાના અને પરચક્ર એટલે વૈરીરાજાના, દુષ્કાલના તથા મરકીને જ્યાં ભય હાય તેવા સ્થાનમાં રહેવું નહિં. કારણ ત્યાં રહેવાથી ધર્મ, અર્થ તથા શરીરનેા પણ નાશ થાય છે અને આ ભવ તથા પરભવ પણ ખગડે છે. કહ્યું છે કે દુષ્ટ ધરતી–જમીન દેવતા પણ ત્યજે છે. પાતાના આત્મહિતની ખાતર ગામ, કુટુંમાદિ પણ તજવું.
૧૪. પેદાશના પ્રમાણમાં વ્યય કરવું:–પેાતાની કમાણીના ચાર વિભાગ કરવા. તેમાંથી એક ભાગ ભંડારમાં રાખવેા. બીજો ભાગ વ્યાપારમાં, ત્રીજો ભાગ પેાતાના તથા કુટુંબના ભરણુ પાષણ માટે રાખવા. અને ચોથા ભાગ ધર્મકાર્યમાં વાપરવા. જો શક્તિ હાય ને પેદાશ ઘણી હાય તે ધર્મમાં વિશેષ વાપરવા. અને પેદાશ ઓછી હાય તેા છઠ્ઠો ભાગ, દશમા ભાગ અથવા શક્તિ મુજબ વાપરવા પણુશક્તિ ઉપરાંત
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાપર નહિં. જે બહુ જ ઓછી શક્તિ હોય છે અને મુશ્કેલીથી ઉદરપોષણ થતું હોય તે ધર્મ કાર્યની અનુમેદના કરવી અને બીજાને ધર્મમાં પ્રેરણા કરવી. ધર્મકાર્ય કરાવવાં. પણું લેકમાં નિંદા થાય એમ ધર્મધ થઈ અથવા રાગાંધ થઈને પેદાશથી ખરચ વધારે કરવું નહિં.
૧૫. દ્રવ્યને અનુસારે પહેરવેશ રાખઃ -ધન થેડું હોય તે ધનવાન જેવાં વસ્ત્રાભૂષણ પહેરવાં નહિં. અને ઘણું દ્રવ્ય હોય તે કંગાલના જેવાં વસ્ત્રાભૂષણ ધારણ કરવાં નહિં. કારણ કે તેથી લોકોમાં લઘુતા, હેલના થાય છે. વળી ઉભટ વેશ પહેરો નહિં. વયને અનુસાર તથા દેશ, કાલ, જાતિ આદિને ઉચિત વેષ ધારણ કરે. જે માણસ દ્રવ્યવાન હોય છતાં પણ કૃપશુપણાથી ઉચિત વેશ પહેરતું નથી તેની લેકેમાં હાંસી થાય છે. એટલું જ નહિં પણ તે માણસ ધર્મને અધિકારી પણ થતો નથી. જે માણસ સાદાઈથી (ભવૃત્તિ વિના) રહે છે તે ગણવા નહિં. ૧૬. બુદ્ધિનાં આઠ ગુણો ધારણ કરવા
ચતઃशुश्रुषा श्रवणं चैवं, गृहणं धारणं तथा । उहापोहोर्थ विज्ञान, तत्त्वज्ञानं च धी गुणाः ॥१॥
અર્થ – શુશ્રુષા એટલે શાસ્ત્ર સાંભળવાની ઈચ્છા. ૨. શ્રવણ એટલે શાસ્ત્ર સાંભળવું. ૩. ગ્રહણએટલે શાસ્ત્રોના અર્થોનું ગ્રહણ કરવું. ૪. ધારણા–એટલે ધારી રાખવું. ૫. ઉહ એટલે જાણેલા અર્થનું અવલંબન લઈ તેમાં તર્ક ક. ૬. અહિ એટલે ઉક્તિ, યુક્તિથી વિશેષ જ્ઞાન મેળવવું. ૭.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થવિજ્ઞાન એટલે ઉહાપોહથી નિસંદેહ થવું. ૮. તત્ત્વજ્ઞાન એટલે અમુક વસ્તુ આમજ છે એ નિશ્ચય થે. પૂર્વોત બુદ્ધિના આઠ ગુણે સહિત ધર્મશાસ્ત્ર સાંભળવું.
૧૭. અજીર્ણો ભેજનું ત્યાગ:-જ્યાં સુધી પહેલાં આધેલે આહાર પકવ થ ન હોય ત્યાં સુધી બીજું કાંઈ ખાવું નહિ એટલે ભેજન કરવું નહિં. આત્રેય રાષિએ સવે વૈદ્યક શાસ્ત્રોને સાર એકજ પદમાં કહ્યો છે કે “લીમડાન આય” તથા “અકી રમવા” અજીર્ણમાં ભેજન કરવાથી રેગની ઉત્પત્તિ થાય છે, અજીર્ણના છ લક્ષણે છે. ૧ મળને દુધ. ૨ પવનને દુર્ગધ. ૩ વિષ્ટાને અભેદ. ૪ ગાત્રનું ગેરવપણું. ૫ અરૂચી થવી. ૬ અશુદ્ધ ઉડકાર એ છ અજીર્ણનાં ચિન્હ જાણવા. જીન્હાની લાલચે વધારે ખાવાથી અજીર્ણ, પેટશૂળ, વિગેરે રોગો થાય છે, માટે જ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે–મિતાહારી થવું. હંમેશાં સાત્વિક ભોજન લેવું. રાજસ કે તામસ આહાર લેવાથી પ્રકૃતિ બગડે છે.
૧૮. અવસરે ભેજન કરવું–જ્યારે જઠરાગ્નિ પ્રદીસ થાય ત્યારે નિયમિત સાદું ભજન કરવું. રેગ ઉત્પન્ન થાય તેવી વસ્તુ ખાવી નહિં, તથા પ્રકૃતિથી વિરૂદ્ધ ભોજન કરવું નહિં. નિયમિત વખત ચૂકવે નહિં.
અકાલે રાત્રે જમવું નહિં. ખરેખર ભૂખ લાગે ત્યારે સાદું ભજન અમૃત જેવું કાર્ય કરે છે, ને સુધા વિના અમૃત સમાન ભેજન પણ નુકશાન કરે છે. વળી ઘણે વખત થઈ જવાથી બળની હાનિ થાય છે માટે નિયમિત જમવું.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
૧૯. ધર્મ અર્થ ને કામ એ ત્રણ વર્ગ પરસ્પર અવિરેધપણે સાધવા. જે પુરૂષ એ ત્રણ વર્ગ સાધી શક્તા નથી તેનું જીવન પશુતુલ્ય છે. ગૃહસ્થાવસ્થામાં ધર્મના ટાઈમે ધર્મ, પૈસા પ્રાપ્ત કરવાના ટાઈમે પૈસા પેદા કરવા, અને લેગ ઉપભેગને ટાઈમે તેમાં તત્પર રહેવું. માટે નિયમિત ટાઈમ બાંધી રાખવો. તેમાં ધર્મની પ્રાધાન્યતા છે. જે અર્થ ચૂક્યા તે હરકત નહિ પણ ધર્મથી ચૂકવું નહિ. કારણ અર્થ, કામની પ્રાપ્તિ પણ ધર્મથી જ થાય છે. વળી કામથી ચૂક્યા તો વાંધો નહિ પણ અર્થથી ચૂકવું નહિ. એમ. ઉત્તરોત્તર વિવેક સમજ. ' અર્થ, કામને ઓળંગી કેવળ ધર્મ સેવવું તે મુનિઓને યોગ્ય છે પણ ગૃહસ્થને ગ્ય નથી, કારણ-ત્ર સિવાય ગૃહસ્થાવાસ ચાલે નહિ. કરજ થઈ જવાથી જગતમાં નિંદા થાય ને ધર્મથી પણ ભ્રષ્ટ થાય. પહેલા બેલમાં કહ્યું છે તે પ્રમાણે દ્રવ્ય પેદા કરીને તેમાં બતાવ્યા પ્રમાણે ભાગલા પાડવા, તેથી વ્યવહારમાં ખલેલ પહોંચે નહિ. ગૃહસ્થપણામાં રહ્યા થકાં જે વ્યવહારકુશળ થતો નથી તે પશુતુલ્ય ગણાય.
૨૦. અતિથિ, સાધુ તથા દીનને દાન દેવું –જેઓએ પર્વાદિ તિથિઓને ત્યાગ કર્યો છે એવા મુનિએ તે અતિથિ. અને ઉત્તમ આચારમાં રક્ત તે સાધુ તથા જેની શક્તિ ક્ષિણ થઈ ગઈ હોય તે દીન. તેને યથોચિત દાન દેવું. તેમાં પણું મુનિ–સાધુને ભક્તિથી નૈરવપૂર્વક સુપાત્ર બુદ્ધિએ દાન દેવું
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભ્યાગતને ઉચિતતાએ ભોજનાદિથી સત્કાર કરવો.. દીન–અનાથને અનુકંપા બુદ્ધિથી ગર્વ રહિત દાન દેવું. કેઈ પણ ભિક્ષુ આંગણે માંગવા આવે તેને ખાલી હાથે પાછા વાળ નહિ. પોતાની શક્તિ પ્રમાણે આપવું. પાત્રાપાત્રને વિચાર કરી ઉચિત દાન આપવું.
૨૧. કદાગ્રહ રહિત થવું –મધ્યસ્થ બુદ્ધિ ધારણ કરવી. બેટી હઠ, કદાગ્રહ કરે નહિ. હઠાગ્રહ કરવાથી માણસે માં. નિંદનિક થવાય છે એટલું જ નહિ પણ કેઈ કાર્યની સિદ્ધિ થતી નથી. કદાગ્રહી માણસ કઈ વખત પણ પોતાનું કે પરનું ભલું કરી શકતો નથી. ખેટે હઠ પકડવાથી લાજને ધક્કો લાગે છે, લોકેની નિંદા સાંભળવી પડે છે, સંપ હોય ત્યાં. કુસંપ થાય છે; મિત્રે દુશ્મન થાય છે, સજ્જને ધિક્કારે છે, અનેક જાતિના દુઃખ ભેગવવાં પડે છે, બુદ્ધિ (ડાહ્યાપણું) નાશ થાય છે, કેઈ પણ માણસ તેને સંગ કરતો નથી; માટે કદાગ્રહથી સદા દૂર રહેવું."
૨૨. ગુણ પક્ષપાતઃ–ગુણજનને પક્ષપાત કર; એટલે સજનતા, દાક્ષિણ્ય, ઉદારતા, સ્થિરતા, પ્રિયવચનપણું ઈત્યાદિ પોતાને તથા પરને ઉપકાર કરનારા ગુણવાન પુરૂષનું બહુમાન કરવું. તેઓને સહાયતા કરવી. ગુણવાન પુરૂનું બહુમાન વિગેરે કરવાથી આપણામાં પણ તેવાં ગુણ પ્રગટ થઈ શકે એવી ભાવનાને ખુલ્લી કરવાનો માર્ગ ખુલ્લો થઈ શકે છે, અને સંસર્ગ કરવાથી તેવા ગુણો પ્રગટ થઈ શકે છે. માટે હંમેશાં ગુણે પોતાનામાં પ્રગટ કરવા ગુણ પુરૂષને સં ગ શોધી તે પ્રમાણેના ગુણે પોતાનામાં પ્રગટાવવા.
બહેન વિર કરતા ખુલી
પુરૂ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
૨૩. નિશિદ્ધ દેશકાલ પ્રવૃત્તિ ત્યાગઃ—જે દેશમાં જવાથી ધર્મના નાશ થતા હાય તથા શાસ્ત્રકાર કે રાજા પ્રમુખે મનાઈ કરેલા દેશમાં જવું નિહ. તથા જે કાલમાં જે કાર્ય કરવાની શાસ્ત્રકારે કે રાજા પ્રમુખે મનાઇ કરી હાય તે કાળે તે કાર્ય કરવું નહિ. જેમકે-ઉનાળે ખેતી કરે તેા થાય નહિ, ચામાસામાં શીત લાજન પચે નહિ, સમુદ્રની સફર કરવાથી દૈતુને હાનિ થાય. ( બધાના માટે નહિ. ) પેાતાનું બળ, શક્તિ તપાસીને કામ કરવું. જેથી કાઇ જાતનું નુકશાન ન થાય. શક્તિ ઉપરાંત કામ કરવાથી નુકશાન થાય છે. જેમકે–રાજાના હુકમને ન માનવાથી જેલ, દંડ કે પ્રાણુનાશ થાય છે. અને અનાર્ય દેશમાં જવાથી ધર્મભ્રષ્ટ થવા સાથે અનેક દુ:ખા લાગવવાં પડે છે.
૨૪. વ્રતસ્થ જ્ઞાન વૃદ્ધોના પૂજક:–વ્રતને વિષે સ્થિરચિત્ત વાલા અને વસ્તુ તત્ત્વના જાણકાર પુરૂષાની સેવા કરવી, એલાવવું, આદર, માન આપવું, આસન આપવું અને તે દ્વારા જ્ઞાન સંપાદન કરવું. જ્ઞાન એ ત્રીજું લેાચન છે. માટે કાઈ પણ પાસેથી પેાતાને અનુકૂળ એવું જ્ઞાન મેળવવું. જ્ઞાનવાન્ પુરૂષ આખા લેાકમાં પૂજાય છે માટે જ્ઞાની, જ્ઞાન આપનાર ને જ્ઞાન એ ત્રણેની ઉપાસના કરવાથી જ્ઞાનની અંતરાય છૂટે છે. સજ્ઞાનને ઉય થવાથી બુદ્ધિ સારી થાય છે. તેથી હમેશાં જ્ઞાન સંપાદન કરવું.
૨૫. પેાષ્ય પાષક: માતા, પિતા, સ્ત્રી, પુત્ર, પરિવાર આદિ પાષણ કરવા ચાગ્ય સ્વ કુટુંબનું આહાર, વસ્ત્રાદિથી ભરણપાષણ કરવું.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬. દીર્ધદશી -કાર્યારંભ કરતી વખતે ભવિષ્ય કાલના શુભાશુભ પરિણામને વિચાર કરે. કારણ કે, જે માણસ વિચાર્યા વિના ઉતાવળથી આંધળી દેડ કરે તે અવશ્ય સ્મલના પામે છે. એટલું જ નહિ પણ લોકોમાં હાંસીપાત્ર બને છે. અને અંતે ઘણે પશ્ચાત્તાપ કરવો પડે છે; દુઃખ ભેગવવાં પડે છે. જે માણસ બીજાના કહ્યા પ્રમાણે ઉલટે માર્ગે ચડી જાય છે, તેના કહેવાને અર્થે ન સમજવાથી પિતાના માથે દુઃખ હેરી લે છે, તે માણસ મૂર્ખ કહેવાય છે. કેટલાક માણસો બીજાને ડાહ્યા લાગે છે પણ પોતે અકાર્ય કરે છે કે વગર વિચાર્યું કામ કરે છે છતાં પણ લેકમાં ડાહ્યાપણના ડેળ ઓછો ન થાય એમ વર્તે છે એવા કપટીઓનું
જ્યારે પોકળ ખૂલ્લું થાય છતાં પણ જે એના સંગને તજતો. નથી તે વધારે સૂર્ખ કહેવાય છે.
ર૭. વિશેષજ્ઞ –પોતાના અને પરના કાર્યના અને. અકાર્યના અંતરને જાણનાર અથવા વસ્તુના તથા પોતાના ગુણ દોષને જાણનાર થવું. જે વ્યક્તિ બીજાનાં અવગુણને જુએ છે તે અંધ પિતાના દોષને જોઈ શક્તો નથી. કેટલાકે રાગાંધ હોય છે, કેટલાકે વિષયાંધ હોય છે, કેટલાકે મેહાંધ હોય છે. એવા આંધળાઓ હમેશાં કાક વૃત્તિવાળા હોય છે. એવા પુરૂષો કરતાં પણ દુષ્ટ વૃત્તિવાળા વધારે ખરાબ હોય છે. તેઓ ઉપરથી સારા દેખાય છે પણ અંતરમાં હલાહલ–વિષ જેવા હોય છે તેવા ન થવું.
૨૮ લોકવલ્લભઃ–પોતાના વિનયાદિ ગુણવડે લેકને પ્રિય થવું. જે લોકપ્રિય ન હોય તે પિતાને નુકશાન કરે છે, અને તેનાં ધર્માનુષ્ઠાનની અન્યલેકે નિંદા કરે છે, તેથી બીજાને
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેધીલાભના નાશને હેતુભૂત થાય છે, માટે લોકપ્રિય થવું; પણ અનીતિથી કે ધર્મ વિરૂદ્ધ આચરણ કરી લોકપ્રિય થવું નહિં એ તત્ત્વ છે. કેટલાકને સ્વભાવ અતડાપણે રહેવાને હોય છે. તે વિના કારણે અતડા રહે છે, એવા કેઈને પણ ગમતા નથી. કેટલાકે અભિમાની હોય છે. તે એમ સમજતા હેય છે કે બધાયે મારા પાસે પિતાની મેળે આવશે, હું
શા માટે નમતું આપું? એવા પુરૂષો પણ પોતાના દુશ્મન - બને છે. કેટલાકે પોતાને સ્વાર્થ સાધવા અથવા મેટાઈ મેળઆવવા લોકેને વલ્લભ થવાનો પ્રયાસ કરે છે અને અજાણુ લકે તેના ડાળમાં અંજાઈ જાય છે, તેના ગુણ કીર્તન ગાય છે, પણ તેથી વિશ્વાસ ન કરતા તેના અંતરના ગુણ દોષ જેવા સારૂ સંસર્ગમાં આવવું. પણ નિંદા ન કરવી. ખરી રીતે લોકપ્રિય તેજ થાય છે, જે હમેશાં પરોપકાર નિસ્વાર્થ બુદ્ધિથી કરે છે. માટે આવા પ્રકારના લોકવલ્લભ થવાનો પ્રયાસ કરે.
૨૯. લાલુ –લજાવાન પુરૂષ પોતાના પ્રાણ જાય તે પણ અકાર્ય કરતું નથી. તેમ પિતાની સત્ય પ્રતિજ્ઞાન નિર્વાહ કરે છે. લજજા એ પાપથી બચાવે છે. કેને બતાવવા ખાતર - લજાવાન થવું તે ફેકટનું છે, કારણ કે વેશ્યા પણ ઘણી
લજજા રાખે છે. અધર્મ-અકાર્ય કરનાર પણ લેક પાસે - લજાલુ લાગે છે. દુષ્ટ લેકે પણ પિતાનું વચન પાલવા સારું મરી ફિટે છે. દરેક માણસને પોતાની લીધેલ પ્રતિજ્ઞા સત્ય લાગે છે પણ તે સત્ય જ હોય એમ નથી. સત્ય પ્રતિજ્ઞા એ જ કહેવાય જે આજે મારે અમૂક ધર્મનું કામ કરવું છે, સત્ય બોલવું છે, ચેરી નથી કરવી, કેઈ ઉપર ક્રોધ નથી :
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
કરવા, કાઈ ને પીડા થાય એવું વર્તનજ નથી કરવું. ઈત્યાદિ પ્રતિજ્ઞાએ તેમજ વ્યવહાર શુદ્ધિની પ્રતિજ્ઞાએ જ સત્ય ગણાય છે. પ્રતિજ્ઞાભંગ કરતાં લજ્જા આવે તેજ પાપથી અચાવે છે. માટે લજ્જાલુ થયું.
૩૦. વિનયવંત થવું: દેવ, ગુરૂ, સુશ્રાવક, કુટુંમી, શિક્ષક, રાજા, પ્રધાન, શેઠ, શાહુકાર જે કાઇ ગુણે કરી, ધને કરી, વયે કરી, પદ્મવીએ કરી અધિક હાય તે સર્વેના યથેાચિત વિનય કરવા.
ધન, વય અને પદવી કરતાં જેનામાં ગુણુ હાય તે પછી નિર્ધન હાય, અવસ્થાએ નાના હાય, અને કેાઇ જાતની પદવી નજ હાય છતાં પણ વિનય કરવા; પણ જે દ્રવ્યના મદથી ઉન્મદ હાય, અહંકારી હાય તેવાને વિનય કરવાથી બન્નેને નુકશાનકર્તા થાય છે; માટે એવાને સમજાવવું જોઇએ. તે જો ન સમજે તે તેના સંગ તજી દેવા જોઇએ. જેથી તેના મઢ ઉતરી જાય. પછી તેને સીધે માર્ગે દ્વારવાથી સામાનું અને પેાતાનું ભલું થાય છે. તેવી જ રીતે વય અને પઢવીવાલાના માટે પણ જાણવું. તેમાં માતાપિતા અને પોતાના કોઇપણ ઉપકારીની વાત નાખી (અલગ) છે. તેને પણ એવા પ્રકારનું ભૂત ભરાયું હાય કે ઉલટે માર્ગે જતા હાય તેને વિનયથી સમજાવું. ન સમજે તે તેનાથી અલગ થઈ જવું. પણ અંતરનો પ્રેમ ઘટાડવા નહિ. કામ પડયે કામ આવવું. દુવૃત્તિવાલા ધનવાન, વયવાન્ કે પદવીવાન્ ડાય તેવાની સાન ઠેકાણે લાવવા ચૂકવું નહિ; કારણકે તેથી
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
નુક્શાન કરતા નફે વધારે છે, તે પણ શુભ અભિલાષથી, દુરવૃત્તિથી નહિં.
૩૧. દયાલુ દુઃખી મનુષ્ય અગર પશુ વિગેરે પ્રાણિઓને દુઃખમાંથી છોડાવવા. કારણ ધર્મનું મૂળ દયા છે. જેમ બને તેમ હિંસાનું કામ કરવું નહિ. આ દુનીયામાં કેટલાકે મનથી, વચનથી, કાયાથી, દ્રવ્યથી, સ્ત્રીથી, પુત્ર-પરિવારથી તેમજ અનેક રીતે દુઃખી હોય છે ત્યારે એવા દુઃખીઓને કેવી રીતે દુઃખમાંથી છોડાવવા? કારણ કે બધાં દુખેથી છોડાવવા ચકવતી" કે તીર્થકર પણ સમર્થ નથી. ત્યારે તેમાં વિવેકની જરૂર છે. કારણ કે સમજપૂર્વક જે કાર્ય કરાય છે તેમાં પશ્ચાત્ પડવાનો વખત આવતો નથી. દયા કેની અને કેવી રીતે કરવી તે પણ સમજવું જોઈએ. દયા કરતા અદયા ન થાય તેને ખ્યાલ કરે. જેથી લેકમાં હાંસી અને પિતાને નુકશાન ન થાય. - ૩૨. સિમ્યહમેશાં શાંત આકૃતિ (પ્રકૃતિ) રાખવી. કારણ ફૂર માણસ લોકોને ઉદ્વેગનું કારણ થાય છે.
૩૩. છ અંતરંગ વૈરીને જીતવા-કામ, ક્રોધ, લોભ, માને, મહેં, ને હં.
૧. કામ-એટલે સ્ત્રી સેવા, પરસ્ત્રીને સર્વથા ત્યાગ કર. પિતાની સ્ત્રીનું પણ જેમ રેગર્ત પુરૂષ ઔષધસેવન કરે તેમ તુસ્નાનને અવસરે કેવલ ચિત્તની ઉપાધિ ટાલવા નિમિત્તે સેવન કરે. ભાવના તે છોડવાની કરે, પણ શ્વાનની પેઠે નિરંતર અથવા એક રાતમાં ઘણી વખત સ્ત્રીસંગ ન
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
કરે. નિત્ય સ્રી સેવવાથી પાતાનું તથા સ્ત્રીનું શરીર દુર્બલ થાય છે. વલી એવી કુટેવના લીધે સ્ત્રીના વિરહમાં પરસ્ત્રીસેવનની ઈચ્છા થાય છે. દુનીયામાં પ્રાય: લઘુતા થાય છે. રાજા દંડ આપે છે, અને પરભવમાં નરકે જવું પડે છે; માટે જેમ અને તેમ મનને કાબુમાં રાખી કામ જીતવા.
૨. ક્રોધ–કાઈ ઉપર પણ ગુસ્સા કરવા નહિં. સર્વ પ્રાણી ઉપર સમભાવ ધારણ કરવા. ક્રોધ કરવાથી દેશે ઉણી કોડપૂર્વ સુધી પાળેલા સંયમનું ફળ જાય છે, અને દુર્ગતિમાં જવું પડે છે. હળાહળ વિષ ખાધું હાય તા એકવાર મૃત્યુ થાય છે પણું ક્રોધરૂપ હળાહળ ઝેરથી અનંત જન્મ મરણા પ્રાપ્ત થાય છે; માટે ક્ષમાગુણુ ધારણ કરી ક્રોધ જીતવા.
૩. લેાભ—લેાભી મનુષ્યનું ચિત્ત નિરંતર ચિંતાગ્રસ્ત રહે છે. તેને ખીલકુલ શાંતિ હાતી નથી. લેાભવશ પ્રાણી ન કરવા ચેાગ્ય નૃત્યા કરે છે. લાભ એ પાપના બાપ અને સર્વ વિનાશનું મૂળ છે. લેાભી મનુષ્યની આ લાકમાં હેલના થાય છે, અને પરલેાકમાં ઘણાં દુ:ખેા લાગવવાં પડે છે, માટે જે અવસરે જેટલું મળે તેટલામાં સંતાષ રાખવા. નીતિથી ઉદ્યમ કરવા. કારણુ લક્ષ્મી પૂર્વોપાર્જીત પુણ્યને અનુસારે મળે છે, એમ વિચારી પુણ્યકાર્ય કરવાં અને સંતેાષવૃત્તિ વડે લાભને જીતવા.
૪. માન—અભિમાની પુરૂષની જગતમાં લઘુતા થાય છે. ગુરૂના અને વડીલેાના વિનય પણ કરતા નથી. વિદ્યાકળા આવડતી નથી. મનુષ્ય ભવ પામ્યા છતાં ધર્મ સાધી શકતા નથી; માટે વિનય ગુણ ધારણ કરી માન જીતવા.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના પ્રથમ અધ્યાયમાં વિનય સર્વ ગુણનું મૂળ છે એમ કહ્યું છે.
૫. મદ-મદ આઠ પ્રકારના છે. ૧. જાતિમદ. ૨. કુલમદ૩. બેલમદ. ૪. રૂપમદ. ૫ એશ્વયંમદ (ઋદ્ધિમદ) ૬. લાભમદ. ૭. તપમદ. ૮. શ્રતમદ.
૧. જાતિને મદ કરવાથી હરિકેશી મુનિની જેમ નીચ જાતિમાં ઉત્પન્ન થાય.
૨. કુલનો મદ કરવાથી વીરપ્રભુને જીવ–મારિચીની જેમ નીચ ગોત્ર બાંધે.
૩. બલને મદ કરવાથી નિર્બલ થાય છે અને શ્રેણિક રાજાની પેઠે નરકમાં જવું પડે છે.
૪. રૂપમદ કરવાથી સનસ્કુમાર ચકિની જેમ તત્ક્ષણ રૂપને નાશ થાય છે. શરીર રેગાક્રાંત થાય છે.
૫. ઐશ્વર્ય કે ધનને મદ કરવાથી પર ભવમાં તેની હાની થાય છે અને દશાર્ણભદ્રના જેમ ઈંદ્રની ત્રદ્ધિ દેખી ગ્લાની ઉત્પન્ન થાય છે (તેણે તે સંયમ લઈને માન રાખે).
૬. લાભમદ કરવાથી લાભાંતરાય કર્મ બંધાય છે અને સુભૂમ ચકિની જેમ સર્વ નાશ થાય છે.
૭. તપ મદ કરવાથી કૂરગડુક મુનિની જેમ તપશ્ચર્યાને અંતરાય થાય છે. કૂરગડુ મુનિએ પૂર્વ ભવમાં તપ મદ કર્યો હતો જેથી પિરસી પચ્ચખાણ પણ કરી શક્તા ન હતા.
૮. શ્રુત-જ્ઞાનને મદ કરવાથી સ્થૂલિભદ્ર મુનિની જેમ નવિન શ્રુતના લાભની હાની થાય છે. વલી વિદ્યાને અભિમાની પુરૂષ પોતાથી અધિક ગુણી પુરૂષનું બહુમાન કરી
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકતું નથી. તેમ પ્રશ્નાદિ પુછીને સદેહનું નિરાકરણ કરી શકતો નથી. નવીન જ્ઞાન મેળવી શક્તા નથી, અને પ્રાપ્ત કરેલાં જ્ઞાનને પણ આખર ગુમાવે છે માટે વિવેકી પુરૂષોએ વિદ્યામદ કરો નહિં, નમ્ર થવું. એ આઠ મદ પૂર્ણ થયા.
૬. હર્ષ–કેઈપણ કાર્યમાં અત્યંત હર્ષ ધારણ કરવો નહિં. હર્ષ કરવાથી ગર્વ આવતાં વાર લાગતી નથી. આ સંસારમાં સર્વ વસ્તુ ક્ષણિક છે. આ શરીર આજે નિરંગી દેખાય છે અને આવતી કાલે વ્યાધિગ્રસ્ત થઈ જાય છે. લક્ષ્મી ચપળ છે. આજે જે ઘરમાં લક્ષ્મીને વાસે છે તે ઘરમાં બીજે દિવસે ભૂતેને વાસ થાય છે. માટે અસ્થિર વસ્તુઓમાં આનંદિત થવું નહિ.
કદાચ પૂર્વકૃત પુણ્યના ઉદયથી લક્ષમી પ્રાપ્ત થઈ હોય તે તેને સદુપયેગ કરે. પણ અત્યંત હર્ષિત થવું નહિ; એમ વસ્તુના સ્વરૂપનું ચિંતવન કરી હર્ષને જય કરે. (એ ૩૩ મા બેલમાં ષટ્ રિપુ જીતવા કહ્યા છે.)
૮. હવે ૩૪ મે-કૃતજ્ઞતાઃ–પોતાને કેઈએ કાંઈ પણ ઉપકાર કરેલો હોય તે તેના ગુણને કદી પણ ભૂલ નહિં અને સમય આવ્યે તેના ઉપકારનો બદલો વાળવો.
૩પ. ઇન્દ્રિયને વશ રાખવી:–ઇદ્રિને મેકળી રાખવાથી આ લોકમાં પણ બહુ નુકશાન થાય છે. ઈંદ્રિય પાંચ, તેનાં ૨૩ વિષયે જીતવાં.
૧. સ્પર્શનેન્દ્રિયના સુખની ઈચ્છાથી હાથી બંધનમાં પડે છે.
૨. રસનેંદ્રિયની લોલુપતાથી માછલાંઓને નાશ થાય છે. ૩. ધ્રાણેદ્રિયના વશથી ભમરાઓ કમળ ઉપર બેસે છે
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને સૂર્યાસ્ત થયે કમળ બીડાઈ જવાથી તેઓ અંદર ગંધાઈ રહે છે અને દુઃખી થાય છે.
૪. ચક્ષુરિંદ્રિયના વિષયથી પતંગીઆઓ દીપ શિખામાં મેહિત થઈ ભસ્મીભૂત થાય છે.
૫. શ્રોતેંદ્રિયના અભિલાષથી મૃગલાંઓ પારધીઓના પાશમાં સપડાય છે. એમ એક–એકઈંદ્રિયના વિષયમાં લુબ્ધ થવાથી પ્રાણ ગુમાવે છે, ત્યારે પાંચે ઈદ્રિયમાં લુબ્ધ થનાર પ્રાણીને જે દુઃખ લેગવવાં પડે તેનું વર્ણન તે જ્ઞાની મહારાજ જ કરી શકે. માટે યથાશક્તિ ઈદ્રિ ઉપર કાબુ મેળવો. ઉપરક્ત માર્ગાનુસારીના પાંત્રીસ ગુણે જે પુરૂષમાં હોય તે પુરૂષ ધર્મને ચેપગ્ય જાણો. અને તે પુરૂષને ભક્ષાભક્ષનો વિચાર હોય છે. તે કદી પણ અભક્ષ્ય વસ્તુનું ભક્ષણ કરતું નથી, અભક્ષ્ય ૨૨ છે.
અભક્ષ્યનું સ્વરૂપ ૧. ઉંબરના ક્લ. ૨ વડનાં ફલ. (ટેટાં) ૩ કઠુંબરના. લ.૪ પીપળાનાં ફલ. પ પીપળીનાં ફલ. એ પાંચ પંચુંબરમાં અસંખ્યાતા ત્રસ જીવે હોય છે, માટે ત્યાજ્ય છે. ૬ મ. ૭ માંસ. ૮ મધ. ૯ માખણ એ ચાર મહા વિગય કહેવાય છે. એમાં સમયે સમયે અસંખ્યાતા ત્રસ જીવની ઉત્પત્તિ અને નાશ થાય છે. ૧૦ હિંમ તે બરફ. ૧૧ સર્વ જાતિના વિષ, અફીણ પ્રમુખ. ૧૨ કરો તે વરસાદને કાચ ગર્ભ પડે છે તે, ૧૩ માટી-મમણ માટી જે ખાવાથી પાંડુ પ્રમુખ રેગની ઉત્પત્તિ થાય છે અને અસંખ્ય જીવોની હાનિ થાય
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. ૧૪ રાત્રિ ભેજન–મહા દેશનું કારણ છે. વલી અંધારામાં ખાવું તથા સાંકડા મુખવાલા પદાર્થમાંથી નિરીક્ષણ કર્યા સિવાય ખાવું તે પણ દેલવાળું છે. ૧૫ બહુ બીજવાળાં ફિલ–જેમાં પડદો ન હોય તે. ૧૬ અનંત કાય–જેના ૩ર ભેદ છે તે આગળ કહેવાશે. ૧૭ સંધાનક–બડાનું ઘણું કાળનું અથાણું. ૧૮ ગેલવડાં-કઠેરમાં કાચું ગેરસ–દુધ, દહીં કે છાશ ભલવાથી તુરત જી ઉપજે છે. ૧૯ વેંગણ–રીંગણું– તેની ટેપીમાં ત્રસ જીવે છે. વળી કામેતેજક ને બહુ બીજ છે. ૨૦ અજાણ્યા ફલ–જે કુલ કે ફૂલનું નામ નીશાન જાણુતા ન હાઈએ તે ન ખાવા. કારણ કે કદાચ પિાક ફલની માફક દેખાવમાં રૂડાં હોય પણ પ્રાણઘાતક થાય છે. ૨૧ તુચ્છ ફલ–જેમાં ખાવું થોડું અને નાંખવું ઘણું હોય તેવાં ફો જેવાં કે–જાંબુ, બેર, કરમદા વિગેરે. રર ચલીત રસ–જે વસ્તુના વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, બદલી ગયા હોય તે. જેમ રાંધેલું કઠોળ પ્રમુખ ચાર પહાર ઉપરાંત ચલીત રસ છે. દહીં વિગેરે સોળ પહેર ઉપરાંત ચલીત રસ છે.એમ સ્વયં સમજી ત્યાગ કરે.
૩ર. અને તકાયના નામે૧ સર્વ જાતિના કંદ. ૨ સૂરણ કંદ. ૩ વા કંદ. ૪ લીલું આદુ. પ લીલી હળદર. ૬ લીલો કચૂંબરે. ૭ સતાવળી ૮ વિદારી કંદ. ૯ કુમળી ફળી. ૧૦ કેમળ આંબલી જ્યાં સુધી અંદર ઠલીઓ ન બંધાણે હાય. ૧૧ આલુ, બટાટા. ૧૨ પિંડાલું. ૧૩ થેગ. ૧૪ થુહર. ૧૫ લસણ. ૧૬ ગાજર ૧૭ મૂળા, ૧૮ ગળે, ૧૯ ગરણું, ૨૦ ટકે ૨૧ વત્થલે,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
૨૨ પથંક, એ શાકની જાતિ છે. ૨૩ એલ, ૨૪ મિલિ, ૨૫ લીલીમાથ, ૨૬ વંશ કારેલાં, ૨૭ કાચાં કુંપલ, ૨૮ ઉગતા અંકુરા, ૨૯ લવણુ વૃક્ષની છાલ, ૩૦ પદ્મમની કંદ૩૧ અમૃતવેલ, ૩ર આર, એ ૩૨ અભક્ષ્ય છે. અન્ય. દર્શની અનંત જીવાની ઉત્પત્તિ સમજી શકતા નથી પણુ શ્રાવક કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલાઓએ તે અવશ્ય તેના ત્યાગ કરવા જોઈ એ. કારણુ અભક્ષ્ય, અનંતકાય ખાવામાં મહાપાપ છે. વળી સમજી લેાકેાએ પેય, અપેયના વિચાર કરવા જોઈએ. મદિરા પ્રમુખ અપેય પદાર્થના અહુ વિચાર કરવા જોઇએ. હમણાં વિલાયતિ દવાઓમાં દારૂ વિગેરે અપેય તથા અભક્ષ્ય કાડલીવર ઑઈલ જેવાં પદાર્થની બહુ મેલવણી આવે છે માટે તે ન વાપરતાં દેશી ઔષધેા વાપરવાં, તથા જંતુની રસી વિગેરેથી ઉત્પન્ન થયેલા ઇન્જેકશના લેવરાવતા પહેલાં વિચાર કરવા જોઇએ. કારણકે અશાશ્વત દેહને માટે શાશ્વત ધર્મને હારી જવા તે મહા અનર્થનું કારણ છે. વલી ગમ્ય, અગમ્યના પણ વિચાર કરવા જોઇએ. ઉત્તમ કુળમાં ઉત્પન્ન થએલી પંચની સાક્ષીએ પરણેલી તે ગમ્ય અને અવિવાહિત, પરસ્ત્રી તથા હીન કુલમાં ઉત્પન્ન થએલી તે અગમ્ય જાણી તેના ત્યાગ કરવા જોઇએ. વલી અન્ય પશુ પાણી ગળીને પીવું, જીવદયા માટે ચંદરવા માંધવા તથા આશાતનાના ત્યાગ કરવા, વિગેરે ખાસ શ્રાવકાના આચારનું પાલન કરવું, તેથી વિશેષ ગુણાની પ્રાપ્તિ થાય છે. આવા સામાન્ય ગુણવાળા મનુષ્ય સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરે છે, તેના બે ભેદ છે. એક વ્યવહાર સમ્યક્ત્વ, બીજો નિશ્ચય સમ્યક્ત્વ.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
સામાન્ય રીતે વ્યવહાર સમકિત કહે છે.
અઢાર દાષ રહિત અને ખાર ગુણે કરી યુક્ત તે દેવ; પંચ મહાવ્રતધારી સાધુ તે ગુરૂ, તથા કેવલી ભાષિત ધર્મ, યામૂલ તે ધર્મ. એ ત્રણ તત્ત્વની શ્રદ્ધા તે વ્યવહાર સમકિત.
હવે નિશ્ચય સમકિતનું સ્વરૂપ કહે છે.
દર્શન મેાહનીય કર્મના ક્ષયથી, ઉપશમથી કે ક્ષયાપશમથી ઉત્પન્ન થયેલ તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાન્ન રૂપ આત્મગુણ તેની પ્રાપ્તિના ક્રમ કહે છે. પ્રથમ અનાદિ મિચ્છાત્વિ જીવ યથાપ્રવૃત્તિ કરણ વડે એક આયુ ને શેષ સાત કોની સ્થિતિ
એક પલ્યાપમને અસંખ્યાતમા ભાગ ન્યૂન એક કાડાકાડી સાગરોપમની કરે. પછી અપૂર્વે કરણ વડે પૂર્વે કદી નહિ ભેદાએલી કર્કશ, નીવડ રાગદ્વેષની ગ્રંથી (ગાંઠ) ભેદ્દે. પછી અનિવૃત્તિકરણ વડે મિથ્યાત્વની સ્થિતિના બે વિભાગ કરી વચમાં અંતર કરણ કરે; તેમાં પહેલા સ્થિતિ અંતર્મુહુતેની અને ખીજી અંતર્મુહુર્ત ન્યૂન, શેષ સ્થિતિ, પછી પેલી સ્થિતિ ને લાગવીને ખપાવે અને મીજીસ્થિતિને ઉપશમાવે. તે પ્રથમ સ્થિતિના સમગ્ર ઇલીયા ખપી ગયા પછી અંતરકરણમાં પ્રવેશ કરે ત્યાં આંતરકરણને પહેલે સમયે ઉપસમ સમકિત પામે. પછી ઉપશમ સમકિતના મળે ખીજીસ્થિતિના ત્રણ વિભાગરૂપ ત્રણ પૂજ કરે. તેમાં એક શુદ્ધ પૂજ તે સમકિત. ૨અર્ધ વિશુદ્ધપૂજ તે મિશ્ર માહની. ૩–અશુદ્ધપૂજ તે મિથ્યાત્વ મેાહની. પછી અંતર્મુહુર્ત ખાદ અવશ્ય ઉપશમ સમકિત પામે, અહૂં વિશુદ્ધ પૂજના ઉદય થાય તે। મિશ્રષ્ટિ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
થાય, અને અશુદ્ધ પૂંજને ઉદય થાય તેં મિથ્યાત્વે જાય. ઉપશમ સમક્તિ વાલાને અનંતાનુબંધીની ચેકડી તથા દર્શન મેહનીય ત્રણ એ સાતેને ઉપશમ હેાય છે. તેમાં વિપાકેદય કે પ્રદેશદયે પણ કર્મનું વેદન હેતું નથી. ક્ષપશમવાલાને જે દલીઆ ઉદયમાં આવ્યા તેને ક્ષય અને ઉદયમાં નહિ આવ્યા તેને ઉપશમ હોય છે. વલી તેને વિપાકેદયથી સમકિત મેહનીયના દલીયાને ઉદય હોય છે, અને પ્રદેશેાદયથી મિથ્યાત્વના દલીયાને ઉદય હોય છે, એ ઉપશમ ને ક્ષપશમનો તફાવત છે. લાયક વાલાને સાતે પ્રકૃતિને સર્વથા નાશ હોય છે. સમક્તિ પ્રાપ્ત થયા પૂર્વે જે આયુષ્યને બંધ ન પડયો હોય અને જે સમક્તિ વમી ન જાય તે તે વૈમાનીક સિવાય બીજી ગતિમાં ન જાય. સમક્તિી જીવ જે વધુમાં વધુ સંસારમાં રહે તે પણ અદ્ધ પુદ્ગલ પરાવર્તનની અંદર મેક્ષે જાય. છે તે સભ્યત્વના ૬૭ ભેદેના નામે –
૪. સદહણ (શ્રદ્ધા) ૩. લિંગ. ૧૦ વિનય. ૩. શુદ્ધિ. ૫. દૂષણ. ૮. પ્રભાવિક, પ લક્ષણ, ૬. જય|. ૬. આગાર. ૬. ભાવના. અને ૬. સ્થાનક એ ૬૭ ભેદ થયા. હવે વ્યવહાર સમ્યકત્વના સ્વરૂપને વિસ્તારથી કહે છે?
તેમાં પ્રથમ ચાર સદહણુ કહે છે -
૧. પરમાર્થ સંસ્તવ-જીવ અછવાદિનવ તત્ત્વનું સ્વરૂપ જે સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે તેનું બરાબર સત્પદ પ્રરૂપણુદિ પ્રકારનું નિરંતર ચિત્તમાં ચિંતવન કરવું. તેનું બીજું નામ પરમરહસ્ય પરિચય છે. ૨ ગીતાર્થ પર્યપાતિ–સૂત્ર અને અર્થના જાણુ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
તથા સત્તર પ્રકારના સંયમના પાલનાર, અને ગ્રંથાર્થ માર્ગના પ્રરૂપક મુનિની સેવા કરવી તે ગીતાર્થપર્યપાતિ. ૩. વ્યાપન્ન દર્શની ત્યાગ –જેઓ, કદાગ્રહથી પોતાની મતિ કલ્પના વડે શ્રી વિતરાગ માર્ગથી વિપરીત પ્રરૂપણું કરી પ્રાપ્ત કરેલાં સમતિ રત્નને વમી ગએલા છે એવા નિન્હવ, પાસસ્થા, કુશીલીયા વિગેરેના સંગને ત્યાગ કરે. જે તેના સંગને ત્યાગ ન કરે તે સમતિની હાની થાય.
૪. કુદર્શની સંગ ત્યાગ –શાજ્યાદિ મિથ્યાત્વિના સિંગને ત્યાગ કરવો. કેમકે તેઓ એકાંત નયને આશ્રય કરનારા હોય છે. કહ્યું છે કે
जावइआ वयणपहा, तावइआ चेव हुँति नय वाया; जावइआ नयवाया, तावइ चेव मिच्छत्तं ॥१॥
જેટલા વચનના માર્ગ છે તેટલા નયના વાદ છે; અને જેટલા નયવાદ છે તેટલા મિથ્યાત્વના પ્રકાર છે. તે સમજીને મિથ્યાત્વિઓને સંગ ન કરે, કારણ કે સંગ કરવાથી જેમ મિષ્ટ નદીનું પાણી ખારા સમુદ્રમાં મળવાથી લુણ-ખારાપશુને પામે છે તેમ તેમ ખરાબ ફલ મળે છે. એ ચાર પ્રકારની શ્રદ્ધા કહી.
હવે ત્રણ લિંગ કહે છે. ૧. શુષશ્રા–શ્રી જિનેશ્વરનાં વાક્ય (સિદ્ધાંત) સાંભળવાની ઈચ્છા. કારણ જિન વચન શ્રવણથી જ્ઞાનાદિ ગુણની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેમ કેાઈ તરૂણ સુખી પુરૂષ પોતાની સુગુણ સ્ત્રીથી પરિવરેલો હોય. વલી પોતે સંગીતને જાણ હોય, અને તે કિન્નરના ગીતને જે રૂચીથી સાંભળે તેવી રીતે શાસ્ત્ર સાંભ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ળવાની ઈચ્છા રાખવી, કારણ કે–સાંભળવાથી જ્ઞાન થાય. જ્ઞાનથી વિજ્ઞાન, વિજ્ઞાનથી પચ્ચકખાણ. પચ્ચકખાણથી સંયમ, સંયમથી તપ, તપથી અક્રિયપણું અને અક્રિયપણુથી મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. વલી શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ કહ્યું છે કે
क्षारांभ स्त्यागतो यद्व, मधुरोदक योगतः बीजं प्ररोहमादत्ते, तद्वत्तत्त्वश्रुतेर्नरः ॥ १ ॥
જેમ ખારા જલના ત્યાગથી અને મીઠા જળનાસગથી બીજ અંકુરાને પામે છે તેમ તત્વશ્રવણુથી મનુષ્ય તત્ત્વજ્ઞાનને પામે છે.
૨. ધર્મરાગઃ—જેમ કેઈ બ્રાહ્મણ ભૂખ્યો હોય, વળી અટવી ઉતરી આવ્યું હોય અને તેને ઘેવરનું ભેજન મળે તે તેના ઉપર જે પ્રેમ હોય તેથી અત્યંત પ્રેમ યતિધર્મ તથા શ્રાવક ધર્મ ઉપર રાખવે. પહેલા લિંગમાં શ્રત ધર્મ ઉપર રાગ અને બીજા લિંગમાં ચારિત્ર ધર્મ ઉપર રાગ એટલે એ બન્નેમાં તફાવત છે.
૩. દેવ ગુરૂને વૈયાવૃત્ય કરે–વિદ્યાસાધક પુરૂષ જેમ પિતાની વિદ્યા સાધવામાં જરાપણુ પ્રમાદ ન કરે તેમ દેવ તથા ગુરૂને વૈયાવૃત્ય અત્યંત હર્ષથી વસુદેવના જીવ નંદીષેણુ મુનિની પેઠે કરે. એ ત્રણ લિંગ કહ્યા.
દશ પ્રકારનાં વિનય કહે છે. ૧. અરિહંત–તે વિચરતા જિનેશ્વર જઘન્યથી ૨૦ અને ઉત્કૃષ્ટી ૧૭૦ હાય. તેઓને વિનય કર.
૨. સિદ્ધ-જેઓ સકલ કર્મોને નાશ કરી કૃતકૃત્ય થયા છે તે.
૩. ચૈત્ય–તે શાશ્વત અશાશ્વત જિનબિંબે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
૪. કૃત–દ્વાદશાંગી સૂત્રો વિગેરે વિદ્યમાન હોય તે.
૫. ધર્મ-ક્ષમાદિ દશ પ્રકારને, સત્તર પ્રકારને, તેમ. ઘણા પ્રકારને છે.
૬. સાધુ-તે ક્ષમાદિ ગુણના આરાધક મુનિએ.
૭. આચાર્ય–ગચ્છાધિપતિ પંચાચાર પાલે. છત્રીશ ગુણધારકે હોય તે.
૮. ઉપાધ્યાય-મુનિઓને સૂત્રના ભણાવનારા. ૯. પ્રવચનચતુર્વિધ સંઘ. ૧૦. દર્શન–તે જિનશાસન અથવા સમ્યકત્વ એ દશને..
૧. ભક્તિ તે બાહ્ય વિનય. ૨. બહુમાન તે અંતરંગ પ્રેમ. ૩. ગુણસ્તુતિ. ૪. અવર્ણવવાદ-ત્યાગ. ૫. આશાતનાપરિત્યાગ. એ પાંચ પ્રકારે વિનય કરે. (એ દેશને વિનય કરીએ.)
ત્રણ શુદ્ધિ કહે છે. ૧. મનશુદ્ધિ-તે શ્રી જિનેશ્વર રાગદ્વેષ રહિત હોવાથી આરાધ્ય છે. અને તેઓએ કથન કરેલું શાસ્ત્ર તે સત્ય છે. તે સિવાય લોકિક અસર્વજ્ઞ કથિત શાસ્ત્ર તે સર્વ અસત્ય છે, અને સરાગી દેવ અપૂજ્ય છે. એવી દ્રઢ માનસિક વિચારણું તે મનશુદ્ધિ.
૨. વચન શુદ્ધિ-પ્રાણાતે પણ વિતરાગ વચનથી અન્ય પ્રરૂપણ ન કરે. ધનપાલ પંડિતને જેમ સત્ય જ કહે. શ્રી જિનેશ્વરની ભક્તિ કર્યાથી જ સર્વ કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ બીજા દેવ તે બીચારા પોતે કર્મવશ છે તે બીજાનું ભલું શું કરવાના હતા? એમ પ્રગટ કહે તે વાકય શુદ્ધિ.
૩. કાય શુદ્ધિ-કઈ દુષ્ટ દેવાદિ આવી પદ્ગાદિથી છેદન કરે કિંવા અન્ય પ્રકારથી તેના દેહમાં વેદના ઉત્પન્ન કરે તો પણ શ્રી જિનેશ્વર સિવાય અન્ય દેવને નમસ્કાર ન કરે, એવી દઢતા રાખે તે કાય શુદ્ધિ કહેવાય. એ ત્રણ શુદ્ધિ કહી.
- પાંચ દૂષણ ટાલવા તે કહે છે
૧. શંકા. ૨. કંખા. ૩. વિતિગિઅછા. ૪. પર પાખંડી પ્રશંસા. ૫. પરપાખંડી સંથાવા. (પરિચય)
- ૧. શંકાતે જિનેશ્વર કથિત પદાર્થમાં કેટલીક બાબતની શ્રદ્ધા છતાં પણ અમુક એક બે ઠેકાણે શંકા–તે દેશ શંકા.
૨. તથા આ આગમો જિનેશ્વર કથિત છે કે નહિં? જિનેશ્વરે સર્વજ્ઞ હતા કે નહિં? તે કેણ જેવા ગયે હતું? ઈત્યાદિ તદ્દન નાસ્તિક તે સર્વ શંકા. આ બન્ને પ્રકારની શિકા જિનવચનમાં ન કરવી. કદાચિત મતિની મંદતાથી, તથાવિધ આચાર્યના અભાવથી, યનું ગ્રહણ યથાર્થ ન થવાથી, અને જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયથી હેતુ, ઉદાહરણને સંભવ છતાં પણ કદાચ સૂત્રનું વાક્ય બરાબર સમજવામાં ન આવે તે મતિમાન પુરૂષે એમ વિચારવું કે-મારી બુદ્ધિની કચાશ છે. કેટલાએક પદાર્થો તે માત્ર આગમગમ્ય છે.
૨. કંખા–અન્ય દર્શનની અભિલાષા તે બદ્ધાદિ એક દર્શનની અભિલાષા તે દેશ આકાંક્ષા–તે દેશથી આકાંક્ષા.
અને સર્વ પાખંડ ધર્મોની અભિલાષા તે સર્વાકાંક્ષા આ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯:
બન્ને પ્રકારની આકાંક્ષા રાખવી નહિ. કારણ—કલ્પવૃક્ષ સમાન. જૈનધર્મ પામીને કણ બાઉલ–આવળને ચાહે?
૩. વિતિગિચ્છા–તે ધર્મનાં ફલને સંદેહ રાખો. જેમ હું સામાયિક કરું છું તથા ઉપવાસાદિ તપશ્ચર્યા કરું છું તેનું ફલ મને મળશે કે નહિં? અથવા મુનિનું મળથી મલીન. શરીર જોઈ તેની જુગુપ્સા કરવી કે મુનિઓ પ્રાસુક જળથી. સ્નાન કરે તે એમાં શો દોષ છે? એમ બન્ને પ્રકારે વિચિકિત્સા ન કરવી.
૪. મિથ્યાત્ત્વિની પ્રશંસા–તેમાં બધાએ દર્શનની પ્રશંસા કરવી તે સર્વે પ્રશંસા, અને અમુક દર્શન સારું છે એમ કહેવું તે દેશ પ્રશંસા તે ન કરવી. તેમની પ્રશંસા કરવાથી અન્ય લેકે મિથ્યા માર્ગ તરફ ઢળી જાય અને મિથ્યાત્વની વૃદ્ધિ થાય.
પ. મિથ્યાદ્રષ્ટિ સંસ્તવ-મિથ્યાત્વીઓ સાથે પરિચય કરવાથી, તેને આચાર જેવાથી તથા તેની વાતો સાંભળવાથી વસ્તુ તત્વને નહિં જાણનારને સમતિથી ભ્રષ્ટ થવાનો સંભવ રહે છે, માટે તેને પરિચય કરે નહિં. (વસ્તુ તત્ત્વના જાણ-પરિપકવને તો મિથ્યાત્વિના પરિચયથી પણ સમતિની હાની થતી નથી, પણ તેનું અનુકરણ બીજા કરે માટે તત્ત્વ પણ પ્રાય: પરિચય ન કરે.) એ પાંચ દૂષણ તજવાથી સમક્તિ નિર્મળ રહે છે.
આઠ પ્રભાવિકે કહે છે – ૧. પ્રવચનિક–જે કાલમાં જેટલાં સિદ્ધાંતે વિદ્યમાન હોય તે સર્વના અર્થના જે પારંગ હોય તે દેવદ્ધિ ગણિ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૩૦
ક્ષમા શ્રમણની જેમ પ્રવચનિક કહેવાય. કારણ આગમના આધારથી જ શાસન રહે છે. તે ચતુર્વિધ સંઘન્તીથને શુભ માર્ગે પ્રવર્તાવે માટે તેને પ્રભાવિક કહીએ.
૨. ધર્મકથક–નંદીષેણ મુનિની જેમ પોતાની વચન લબ્ધિ વડે લોકોને ઉપદેશ આપી સંદેહનું નિરાકરણ કરીને ધર્મમાર્ગમાં જોડે તે.
૩. વાદી–મલ્લવાદીની પેઠે જે તર્ક ગ્રંથના અભ્યાસથી તથા સિદ્ધાંતના બળથી રાજ્યસભામાં અન્ય દર્શનીઓ સાથે વાદ કરીને જયપતાકા મેળવી જિનધર્મની પ્રભાવના કરે તે.
૪. નૈમિત્તિક-જે મુનિ ભદ્રબાહુ સ્વામીની પેઠે અષ્ટાંગ :નિમિત્તના બળથી રાજ્યસભામાં પરમતને જીતવા તથા જિનશાસનની શોભા વધારવા નિમિત્ત પ્રકાશ કરે તે પ્રભાવિક કહેવાય.
૫. તપસ્વી-કનકાવલી, રત્નાવલી વિગેરે અનેક પ્રકારની તપશ્ચર્યા ક્ષમાસહિત જે મુનિ કરે તે મુનિ ઘણુને ધર્મમાર્ગમાં જેડે. લોકે પણ તપસ્વીની પ્રશંસા કરે. વલી તપના બલથી અનેક પ્રકારની લબ્ધિ પણ ઉપજે; જેથી વિષ્ણુકુમાર મુનિની જેમ સંઘને ઉપદ્રવ ટાલી ધર્મની વૃદ્ધિ કરે. . ૬. વિદ્યાપ્રભાવિક–જે મિત્ર, યંત્ર, વિદ્યા વિગેરેથી બલવાન -વજસ્વામીની જેમ હોય તે સંઘ વિગેરેના માટે વિદ્યાને ઉપયોગ કરી ધર્મની પ્રભાવના કરે, પોતાનાં કાર્ય માટે ન કરે.
૭. સિદ્ધ-અંજન, ચૂર્ણ, લેપ વિગેરે સિદ્ધ કરેલા યોગ વડે જે યુક્ત હોય તે સિદ્ધ કહેવાય. તે કાલિકાચાર્યની
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
માફક શાસનના ઉદ્યોત માટે ઉપગ કરે. અત્રે ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં પાદલિપ્તાચાર્યાદિના ઘણા દાખલાઓ છે. . ૮. કવિ–જે જિનમતના રહસ્ય ગર્ભિત અત્યંત અદભૂત અથવાલા તથા શ્રોતાને કર્ણામૃત જેવાં લાગે, અત્યંત ચમત્કાર ઉત્પન્ન કરે તેવાં કાવ્યો બનાવે તે કવિપ્રભાવિક કહેવાય. તે સિદ્ધસેન દિવાકરની પેઠે શાસનની પ્રભાવના કરે. માનતુંગાચાર્ય તથા હેમચંદ્રાચાર્યના કાવ્યો જોઈ અન્યદર્શનીએ આજે પણ ચકિત થાય છે. આ આઠપ્રકારના પ્રભાવિકે જ્યારે હેય ત્યારે ધર્મની ઘણુંજ પ્રભાવના થાય છે.
પાંચભૂષણ. ૧. કૈશલ્ય–આવશ્યકાદિ કિયાને વિષે જેની કુશળતા હોય તથા દેવવંદન, ગુરૂવંદનની વિધિમાં નિષ્ણાત હય, વલી પચ્ચખાણના સ્વરૂપને બરાબર જાણી તે આચરતા હોય, અવિધિ દોષ ન લગાડે તે પહેલું ભૂષણે.
૨. તીર્થ સેવના–જેનાથી સંસાર સાગર તરી શકાય તે તીર્થ કહેવાય. તે સ્થાવર ને જંગમ, એમ બન્ને પ્રકારના તીર્થની નિરંતર સેવના કરવી. ગીતાર્થ મુનિ જે જંગમ તીર્થ છે તેની સેવા કરવાથી સઘ-જલદી લાભ થાય છે.
૩. ભક્તિ-અથાગ્ય દેવગુરૂની અંતરંગ બહુમાનપૂર્વક ભક્તિ કરવી.
૪. ધૈર્યતા–દેવાદિક ચળાવવા આવે તે પણ તેથી ચલાયમાન ન થાય, પણ અહંન્નક, કામદેવ પ્રમુખ શ્રાવકની જેમ દ્રઢ રહે તે સ્થિરતા.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. પ્રભાવના–ધર્મનાં અનેક કાર્યો કરે. જેથી શાસનની પ્રભાવના થાય, લોકે ધર્મની અનુમોદના કરે, અને ઘણાને બાધિ બીજની પ્રાપ્તિ થાય.
પાંચ લક્ષણ કહે છેજેના વડે સમક્તિની ઓળખાણ થાય તે લક્ષણ કહીએ.
૧. શમ–જે માટે અપરાધી હોય તેના ઉપર પણ રિષ ન કરે અને મનમાં જાણે જે એ બચારાને શે દેષ છે? મારા કર્મોને વાંક છે. પર તો નિમિત્ત માત્ર છે. સુખદુઃખ કર્માધિન છે. અથવા અનંતાનુબંધી કષાયને ઉપશમાં હાવાથી અભિનિવેશ કદાગ્રહ ન હોય. જેમકે શ્રીકૃષ્ણ અને શ્રેણિક વિગેરે અપરાધી કે નિરપરાધી ઉપર પણ કેપ કરતા હતા છતાં અનંતાનુબંધીને ઉપશમ હતો તેથી સમક્તિ હતું.
૨. સવેગ–તે દેવ મનુષ્યના સુખભેગને જે સુખદુઃખ કરી. માને અને એકાંત મેક્ષસુખને ચાહે.
૩. નિર્વેદ–દેવ, મનુષ્ય અને તિર્યંચના કામગથી વિરક્ત થઈ તેને ત્યાગ કરવાની અભિલાષા રાખે અને ધર્મને તારક જાણું તેને આચરે.
- ૪. અનુકંપા–તેનાં બે ભેદ–૧. દ્રવ્ય અનુકંપા તે દીન, દુઃખી અને દરિદ્ધી પ્રાણીઓનાં દુઃખને ટોલે તે. કારણ શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં બીજા શતકના પાંચમા ઉદ્દેશામાં તુંગીઆ નગરીના શ્રાવકેના ગુણવર્ણનમાં “gવં જુવ ટુવા” એ પાઠ છે એટલે. સદાકાલ દાન દેવા માટે દરવાજા ઉઘાડા છે. જેનું ફળ મોક્ષ છે. એવા સુપાત્રદાનમાં પાત્રાપાત્રને વિચાર કરવો પણ અનુકંપાદાન સર્વત્ર કરવું. ૨. ભાવ અનુકંપા તે ધર્મહીન પ્રાણીને
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
ધર્મની પ્રાપ્તિ કરાવવી તે. તેનાથી તેના ભાવ પ્રાણ-જ્ઞાન, દર્શનાદિ ગુણોના નાશને અટકાવ થાય છે.
પ. આસ્તિક્યતા–જીનેશ્વરેએ ભાખ્યું છે તે સત્ય છે એમ જેની દઢ માન્યતા હોય તે તમેવ નિરંવ = કિર્દિ વેવીશ” ઈતિવચનાત્ .
છ ચતના૧. વંદન–અન્યતિથીઓના શંકરાદિ દેવ તથા અન્યતિર્થિઓએ ગ્રહણ કરેલા “જિનચૈત્યને” પણ વંદન કે સ્તુતિ કરવી નહિં,
૨. નમન–અન્યતીથીઓના દેવાદિને શિર્ષ નમાવવું નહિ તથા પૂજા ન કરવી.
૩. દાન–ચરકાદિ તાપને પાત્રબુદ્ધિએ ગૈારવ ભક્તિપૂર્વક એકવાર અશનાદિ દાન ન દેવું. અનુકંપાથી દેવું.
૪. અનુપ્રદાન–તે વારંવાર દાન ન દેવું.
૫. આલાપ–તેઓને સ્નેહપૂર્વક કુશલવાર્તા ન પુછવી; કારણ તેથી મિથ્યાત્વની વૃદ્ધિ થાય છે.
૬. સંલાપ–વારંવાર તેની સાથે ભાષણ કરવું નહિં. આ છ પ્રકારની યાતનાથી વ્યવહારની શુદ્ધિ થાય છે. વલી સમતિ મલીન થતું નથી. તેમાં પણ એકાંત નથી. અત્રે “ભગવતી શતક બીજો ઉદ્દેશો પ્રથમ પિંગલનિગ્રંથ, ગૌતમસ્વામી વિગેરેના ઘણા દાખલાઓ છે તે સ્વયં વિચારવા.
સમકિતનાં છ આગાર (છીંડી) કહે છે.
જેઓ અપવાદ માગેને ઈચ્છતા નથી, એકાંત ઉત્સર્ગમાર્ગમાં રક્ત છે, અને ગમે તેવા સંગે ઉત્પન્ન થાય તે પણ જેઓ ધર્મથી ચલીત થતા નથી તેઓને આગાની જરૂર
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ નથી. પણ જેઓ તેવા નથી તેના માટે એ છ આગાર છે. કારણ વ્રત ભંગ કરવું એ મહા દેષ છે. અને થોડું પણ પાલવું એ હિતકર છે. એમ ગુરૂ લઘુભાવને વિચાર કરીને તીર્થકરેએ (શાસ્ત્રકારોએ) આગાર કહેલા છે; માટે સાગારી વ્રત લેવું, પણ આગાર રહિત વ્રત લેવું નહિ. કારણ કે દુષમકાલના દોષથી અત્યારે અનાગાર વ્રત નથી.
૧. રાજ્યાભિમેણું–નગરાદિકને ધણું તે રાજા કહેવાય. તેના હુકમથી કાર્તિક શેઠના પરે વિરૂદ્ધ આચરણ કરવી પડે તે દોષ નથી.
૨. ગણાભિમેણું-ઘણા જનને સમુદાય તે ગણ– માજન” તેના કહેવાથી મિથ્યાત્વને નમસ્કારાદિ ધર્મવિરૂદ્ધ કાર્ય કરવું પડે તે.
૩. બલાભિમેણું ચેરાદિકના બલાત્કારથી નિષિદ્ધ કરેલું કાર્ય કરવું પડે તે.
૪. દેવાભિમેણું–દેવાદિકના કહેવાથી અથવા કેઈના શરીરમાં વ્યંતરાદિ દેએ પ્રવેશ કર્યો હોય તો પસ્વશપણાથી વિરૂદ્ધ આચરણ થાય તે.
૫. ગુરૂનિમ્નેહેણું–માતા,પિતા, કલાચાર્યવિગેરે મિથ્યાત્વી હોય તે તેના કહેવાથી ઈચ્છારહિતપણે કાંઈ પણ નિષિદ્ધ કાર્ય કરવું તે.
૬. વિત્તિતારેણું દુષ્કાલને વિષે અન્નાદિકના અભાવથી અથવા અરણ્યમાં ભૂલા પડતાં જલ, ફલ વિગેરેના અભાવથી અથવા આજીવિકાને માટે મિથ્યાત્વી શેઠ, કે યવનોદિની નેકરી કરતાં જે કાંઈ મિથ્યાત્વનું સેવન કરવું પડે તે વૃત્તિકાંતાર નામને આગાર છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫ સમકિતની છ ભાવના કહે છે. ૧. મૂળ ભાવના-સમતિ એ સર્વજ્ઞ ભાષિત ધર્મવૃક્ષનું મૂળ છે. જે સમક્તિ રૂપ મૂળ ઉંડું–નિશ્ચલ હોય તે જ વ્રત તરૂ મેક્ષ ફલને આપે. સમક્તિ વગરની જે ક્રિયા કરે છે અને મનમાં ગર્વ ધરે છે તે બીચારા અજ્ઞાનીની ક્રિયા નિરર્થક છે.
૨. દ્વારભાવના–સમક્તિ એ મોક્ષનગરનું દ્વાર છે. કેમકે સમતિ સિવાય મેક્ષ મળતો નથી.
૩. પ્રતિષ્ઠાન ભાવના–સમકિત એ ધર્મરૂપ પ્રાસાદની મજબૂત પીઠ (પા) છે. કારણ જે સમક્તિ રૂપ પાદ્રઢ હોય તે જ ધર્મરૂપ પ્રાસાદ ટકી શકે છે.
૪. નિધાન ભાવના–સમતિએ સમસ્ત જ્ઞાનાદિ ગુણેને ભંડાર છે. તેના સિવાય છૂટા રત્ન સમાન અન્ય ગુણોને કષાચાદિ ચેરે લૂંટી જાય છે. '
૫. આધારભાવના–સમકિત એ સમદમાદિ ગુણોને પૃથ્વીની પેઠે આધાર છે. તે વિના સમદમાદિ ગુણ ટક્તા નથી.
૬. ભાજન ભાવના–સમકિત એ શ્રુતશીલ રૂપ અમૃતરસનું પાત્ર છે, કેમકે તેના વિના તે ધર્મ રૂપી અમૃત રહી શકતું નથી. આ પ્રમાણે નિરંતર ભાવવું. એ ૬૧ ભેદ વ્યવહાર સમિતિના છે.
આ છએ હોદો નિશ્ચયમાં છે. જેમાં સમક્તિ સ્થિર થાય તે સ્થાનક.
૧. જીવ છે-કેટલાએક ચાર્વાક વિગેરે જીવસત્તાને માનતા નથી. પણ જીવ છે. અને તે ચૈતન્ય લક્ષણ વડે જણાય છે. ક્ષીર નીરની પેઠે યદ્યપિ પુદ્ગલથી એકત્રિત થયો છે તે
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
પણ નિશ્ચયથી તેનાથી જુદો છે. જો અનુભવજ્ઞાનથી વિચારીએ તા જણાશે કે પુદ્ગલ રૂપી અને જડ છે ત્યારે જીવ અરૂપી અને સુખદુ:ખની વાંચ્છા અને કલ્પનાના કરનાર હાવાથી ચૈતન્ય લક્ષણ છે.
૨. જીવ નિત્યછેન્દ્રનાથી ક નયે આત્મા ઉત્પત્તિ અને નાશ રહિત છે. કારણ ઔદ્ધો આત્માને ક્ષણ સંતાન માને છે. પણુ તેમ નથી. કારણ તેને પૂર્વની સ્મૃતિ થાય છે. ખાલકને જે સ્તનપાન કરવાની ( સંસાર) વાસના થાય છે તે પૂર્વભવના અભ્યાસથી થાય છે. દેવ, મનુષ્યાદિ તેના પાંચા ખલાતા હાવાથી પર્યાયાર્થિક નયે તે અનિત્ય છે, પણ આત્મ દ્રવ્ય તા અખંડ, અચલ છે. કદાપિ પેાતાના મૂળ સ્વભાવને છેડતા નથી.
૩. આત્મા કર્તા છે—જેમ કુંભાર માટી, ચક્ર અને ચીવર વિગેરે કારણેાથી ઘડાના કર્તા છે. તેમ જીવ મિથ્યાત્યાદિ હેતુએ વડે શુભાશુભ કર્મો કરે છે. કેટલાક સાંખ્યાદિ, આત્માને કર્મના કર્તા માનતા નથી, પણ પ્રકૃતિથી કમાં થાય છે એમ માને છે. પણ તેમ નથી. કારણ જ્યાં સુધી આત્મા પર સાથે ભળેલા છે ત્યાં સુધી પરસયાગથી તે પાતેજ કોના " अप्पाकत्ता विकत्ताय, सुहाणय दुहाणय કર્તા છે. ઇતિ શ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર વચનાત્ : શુદ્ધ નિશ્ચયનયથી તે આત્મા નિજ ગુણુને કર્તા છે' પણ અશુદ્ધ નિશ્ચયનયથી આત્મા રાગદ્વેષાદિ ભાવ કર્મના કર્તા છે. અને વ્યવહારનયથી જ્ઞાનાવરણીયાદિ દ્રવ્ય કર્મના કર્તા છે.
૪. આત્મા લેાક્તા છે પાતે મિથ્યાત્વાદિ હેતુએ વડે ઉપાર્જેલાં કર્માના લાક્ડા પણુ આત્મા છે. કારણ કે, નહિં કરેલાં કર્મના ઉદય થતા નથી અને કરેલાં કર્મોના નાશ
""
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
થતું નથી. તે તે અવશ્ય જોગવવાં પડે છે. નિશ્ચયનયથી આત્મા પિતાનાજ ગુણને ઉપયોગ કરે છે.
૫. મેક્ષ છે–પરમપદ છે-કર્મ બંધના હેતુઓનો અભાવ થવાથી અને સર્વ ઘાતી કર્મોને ક્ષય થવાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે તે મેક્ષ–પરમ પદ છે. તે અચલ, અનંત સુખના વાસનું સ્થાન છે, કાંત–ત્યાં તન, મનના અભાવથી આધિ, વ્યાધિ ને ઉપાધિ રહિત અત્યંત અવર્ણનીય સહજાનંદ, સાદિ અનંત છે.
૬ મેક્ષના ઉપાયો છે–જ્ઞાન અને સંયમ એ બે મેક્ષના ઉપાય છે. જે સહજ સ્વભાવે મોક્ષ મળતો હોય તે કારણની નિષ્ફળતા થાય. પણ કહ્યું છે કે “કારણ વિણ કારજ નહિં.” એ નિશ્ચય વચન. તેમાં જ્ઞાનનય કહે છે કે-જ્ઞાનથી જ મોક્ષ છે; કારણ જ્ઞાન વગરની ક્રિયા કરવાથી ઉલટી હાની થાય છે. જેમ રૂપું લેવાની ઈચ્છા કરનારને રૂપાનું જ્ઞાન ન હોવાથી તે રૂપાને બદલે ભ્રાંતિથી છિપને લે છે. વલી ભર્યાદિને ક્રિયા વિના પણ કેવલજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થઈ તે પણ જ્ઞાનના મહામ્ય વડેજા તથા કેવલી જેવું ચારિત્ર્ય તે અભવ્ય પણ પાલે છે પણ તેની કદાપિ સિદ્ધિ થાતી નથી. વલી દ્રવ્યાનુયેગના જ્ઞાન વિના શેષ ત્રણ અનુગે નિરર્થક છે, માટે જ્ઞાન એજ મેક્ષનું કારણ છે. ત્યારે કિયાનય કહે છે કે–કિયાથી જ મોક્ષ મળે છે. કિયા વગરનું શુષ્ક જ્ઞાન નિરર્થક છે. કારણ ક્રિયા વિના જ્ઞાનથી કદાપિ સિદ્ધિ નથી. ભલે તારૂ હોય પણ જે જલમાં પેસી હાથ, પગ, હલાવવા રૂપ કિયા ન કરે, તે તે તરી શકે નહિ. તથા અભવ્ય જીવ પણ નવ પૂવોને અભ્યાસ કરી શકે છે. વલી સિદ્ધાંતમાં અક્રિયાવાદીને કૃષ્ણ પાક્ષિક કહે છે ને ક્રિયાવાદીને શુકલપાક્ષિક કહ્યો છે. વલી જેમ ગધેડો
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩.
ચંદનના ભાર વહન કરે પણ તેની સુગંધના ભાગી થતા નથી તેમ ક્રિયા વગરના નાની પણ ફક્ત કંઠે શેાષ કરે છે. વલી સંવર ચારિત્ર પામ્યા વિના જીવને પણુ મુક્તિ નથી. માટે જ્ઞાન એ મેાક્ષનું પરંપરા કારણ છે અને ચારિત્ર અનંતર છે કારણ છે. વલી ચાર અનુયાગમાં પણ ચરણકરણાનુયાગનેજ આચારાંગ નિયુક્તિમાં શ્રેષ્ઠ માનેલ છે. “ વતઃ–વૃવિષ લળ શોહિ, સાચેતજ્ઞ વિધĒતુ.” આવશ્યકમાં પણ જ્ઞાનને સાર ચારિત્ર કહ્યું છે. તે માટે ક્રિયા શ્રેષ્ઠ છે પણ જ્ઞાન નહિ.
અહિં એક એક નયના આશ્રય કરી સ્વપક્ષનું સ્થાપન અને પર પક્ષનું ખંડન કરવા અનેક યુક્તિ બતાવે છે. પશુ સિદ્ધાંતી તેને ઉત્તર આપે છે કે જેમ એક પૈડાથી રથ ચાલતા નથી, તેમ એકલા જ્ઞાનથી કે એકલી ક્રિયાથી મુક્તિ નથી. પણ‘જ્ઞાન ' ત્રિજ્યામ્યાં મોક્ષ’ એમ માનવું એ સત્ય છે. કારણ કે, જ્ઞાન પંગુ છે અને ક્રિયા આંધલી છે. તે એના સંચેાગથી ઇચ્છિત સિદ્ધિ થાય છે. માટે એકાંત મત ત્યજી સ્યાદ્વાદ (અનેકાંતવાદ) - મતને આશ્રય કરવા. કારણ સર્વજ્ઞ ભગવંતે દરેક વસ્તુને વિચાર કરી ગુણુ દોષ જોઈને વર્તન વાની આજ્ઞા આપી છે. પણ એકાંત વિધિ કે નિષેધ કહેલ નથી. જેમકે ક્રોધ ન કરવા; પણ ચેલાને હિતશિક્ષા દેવા પ્રશસ્ત ક્રોધ કરવા પડે છે. તથા માન ન કરવા, પણ પ્રશસ્ત ધર્માભિમાન રાખવેા ઘટે છે. તેમ માયા ન કરવી, પણ શાસનના ઉડ્ડાહ નિવારવા માટે પ્રશસ્ત માયા કરવી પડે છે. તથા લાભ ન કરવા પણ ધર્મના તથા તપ સંચમને પ્રશસ્ત લાભ કરવા પડે છે. રાગ ન કરવા, પણ દેવ, ગુરૂ, ધર્મ, સાધર્મિક તથા જિનવાણી ઉપર પ્રશસ્ત રાગ કરવા પડે છે. દ્વેષ ન કરવા પણ સંસાર ઉપર તથા ક
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯
ઉપર દ્વેષ કરવા ોઈએ. નિયાણું (નિદાન) ન કરવું, પણ સિદ્ધા સિદ્ધિ મમ લિંતુ' એમ કહેતાં મેાક્ષની માંગણી કરવી પડે છે. એ સર્વે વ્યવહારનયે પૂર્વ અવસ્થામાં કરવા ચેાગ્ય છે. એથી ઉત્તરાત્તર ગુણની વૃદ્ધિ થાય છે. નિશ્ચયનયે તે સર્વે ત્યાજ્ય છે, પછી જ્યાં સુધી તે હદે પહોંચ્યા નથી ત્યાં સુધી આલંબનેા મૂકવાં નહિ, શુદ્ધ વ્યવહાર સદા રાખવા જોઇએ. સ:-અદ્ભુિતો મહદેવો, ગાવડીવ, મુસાદુળો નુસ્ખો;
जिणपन्नत्तंतत्तं, रअं सम्मत्तं मए गहिअं ॥ १ ॥ तथाः - नय भंगष्पमाणेहिं, जो अप्पा सायवाय भावेणं; जाणइ मोक्ख सरुवं सम्मद्दिट्ठिय सो नेओ ॥ २ ॥
જે આત્મા નય ભંગ અને પ્રમાણે કરી સ્યાદ્વાદ ભાવથી મેાક્ષનું સ્વરૂપ જાણે તે સમ્યક્ દ્રષ્ટિ જાણવા ( આ વિશિષ્ટ સમક્તિનું લક્ષણ છે ). વલી દ્રવ્ય ગુણુ અને પર્યાય વડે વસ્તુના સ્વરૂપને સમજવું, સમજીને સ્વગુણને ગ્રહણ કરી પરગુણ (પભાવ) ને ત્યાગ કરવા. અનાદિકાલથી આત્મા પરભાવની વાસનાથી ખંધાએલા છે તેથી પરભાવને કર્તા, લાક્તા થયેા છે, પણ જ્ઞાની ગુરૂના મુખથી જિનવાણી સુધારસનું પાન કરી પરભાવની વાસના છેડી આત્મા સ્વભાવના કર્તા થાય ત્યારે આત્માને માધક રૂપકારક ચક્ર બદલી સાધક રૂપકારક ચક્ર પ્રગટ થાય. ત્યારે આત્મા આત્મ સ્વરૂપ, ૧ કર્તા કહેવાય, ૨. કાર્ય—તે આત્મસિદ્ધતા, ૩. કરણ તે ઉપાદાન. આત્માના પરિણામની પ્રયુજના ૪, સંપ્રદાન તે આત્માને આત્મ સંપઢાનું દાન (આત્મગુણુની પ્રગટતા) દાતા—આત્મા પાત્ર પણ પેાતેજ અને દાન પણુ આત્મગુણુનું એ ત્રિભાવની અલેતા છે. ૫. અપાદાન તે—પરભાવના ત્યાગ કરવા. ૬. આધાર તે
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
આત્મદ્રવ્ય એમ સ્વરૂપાનુયાયી આત્મા થાય ત્યારે નિશ્ચય સમકિત જાણવું. તે સમક્તિની પ્રાપ્તિ એ પ્રકારે થાય છે. ૧. નિસર્ગથી તે ગુરૂ ઉપદેશ વિના સ્વાભાવિક કર્મના લાઘવપણાથી મરૂદેવા માતાની જેમ થાય. અને ખીજું, ગુરૂ ઉપદેશથી પ્રાપ્ત થાય તે અધિગમ સમકિત કહેવાય છે. ગુરૂના વિશેષાથૅ કહે છે.
આચાર્યમાં છત્રીશ ગુણુ હેાવા જોઇએ, કારણ કે ધર્મમાર્ગના ચલાવનાર નાયક (આચાર્ય) જે ગુણવંત હાય, સ્વપર સમયના વેત્તા હાય, તા ઘણાને ધર્મમાર્ગમાં જોડી શકે. જઘન્યથી ૪ ગુણ હાવા જોઈ એ.
૧–જે કાલે જેટલાં શાસ્ત્ર વિદ્યમાન હાય તેના રહસ્યના જ્ઞાતા હાય અને પરને સમજાવવા શક્તિમાન હાય.
ર-પાતે સ્યાદ્વાદ શ્રદ્ધામાં દ્રઢ હાય તેમ બીજાને દ્રઢ કરી શકે તેવા હાય.
૩-શુદ્ધ પ્રરૂપક હાય. જેના ઉપદેશમાં સ્વપ્રશંસા અને પર્નિદાન હાય.
૪–કાલાનુયાયિ ક્રિયાના કરનારા હાય; છતી શક્તિએ વીર્ય ગેાપવે નહિં, વલી સંઘમાં સારાદિના કરનારા હાય. તે કહે છે:
૧–સારણા–વીસરી ગયેલાને સંભાળી આપે. ૨–વારણા—અતિચાર લગાડનારને તેથી વારે. ૩–ચાયણા–પ્રમાદિ સાધુને ધર્માનુષ્ઠાનને કરવાની પ્રેરણા કરે.
ઉદ્યમ
૪–પરિચાયણા—અત્યંત શિથિલને વારંવાર પ્રેરણા કરે, વલી આચાર્યજી અતિપરિણિત તથા અપરિણિત મતી વાલાને સમજાવી ઠેકાણે લાવે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧ 1-અતિપરિણિત તે એકાંત નિશ્ચય પક્ષને આશ્રય કરનાર વેદાંતાદિ અથવા જેન લિંગી પણ વ્યવહારને ત્યાગ કરીને જે નિશ્ચયને મુખ્ય માને છે તે અતિ પરિણિતી જાણો. - ૨-અપરિણિતમતિ–તે કેવળ વ્યવહારમાંજ બંધાયલા, જેને આત્મ-સ્વરૂપનું ભાન નથી. તેવાને સ્યાદ્વાદ માર્ગ સમજાવી નિશ્ચયમાં દ્રષ્ટિ રખાવી શુદ્ધ વ્યવહારમાં પ્રવર્તાવે. પણ જે અગીતાર્થ હોય તે માર્ગને નાશ કરે. કદીતક્રિયા કરતે હોય તે પણ તે અજાણ હેવાથી રહસ્ય સમજી શકે નહિં.
થત છે : . चरणकरणप्पहाणा, ससमय पर समय मुक्कवावारा;
चरण करणस्स सारं, निच्छय शुद्धं न जाणंति.॥१॥
અર્થ ચરણ કરણ ક્રિયામાં પ્રધાન હોય પણ જે સ્વ સમય પર સમયના જ્ઞાન રહિત હોય તો તે ચરણ કરણના સારતત્ત્વને સમ્યક્ જાણતા નથી. વલી જે અગીતા હોય તેને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવાદિ સ્વરૂપનું યથાર્થ જ્ઞાન ન હોય. વલી જે અગીતાર્થ હોય તે યથાર્થ રીતે દ્રવ્યના
સ્વરૂપને ન જાણે, એટલે આ સચિત્ત છે, અચિત્ત છે કે મિશ્ર છે તે ન જાણે. તેમજ આ કલ્પનીય દ્રવ્ય છે કે અકલ્પનીય છે તે પણ ન જાણે. તથા આ દ્રવ્ય કેને દેવું, કે કેને ન દેવું તે સ્વરૂપને ન જાણે. તથા આ ક્ષેત્ર રૂડું છે કે રૂડું નથી તેને પણ ન જાણે. ( ઉપલક્ષણથી અમુક દેશમાં મુનિને અમુક કુલને આહાર ન લેવાય કે અમુક વસ્તુ ન લેવાય તેનું સ્વરૂપ ન જાણે.) એટલે અમુક દેશ મુનિને વિહાર કરવા ગ્ય છે કે અમુક દેશમાં મુનિએ ન જવું તે પણ અગીતાર્થ ન જાણે. વલી કાળના સ્વરૂપને પણ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન જાણે. એટલે સુકાલને વિષે તથા દુષ્કાલને વિષે કલ્પનીય, અલ્પનીય વસ્તુના સ્વરૂપને ન જાણે વલી ભાવથી આ નિરોગી સાધુ છે તે તેને અમુક વસ્તુ આપવી ન જાણે. તેમજ ગાઢ, અગાઢ કલ્પ પણ ન જાણે. અર્થાત્ સબલ કારણે મુનિને આવી રીતે કરવું, અને સાધારણ કારણ હોય તે આ પ્રમાણે કરવું તે ન જાણે. તથા આ પુરૂષનું શરીર સમથે છે. અને આનું શરીર અસમર્થ છે, તે તેને તે પ્રમાણે તપશ્ચર્યાદિક કરાવવી. (દંડ દે હોય તે) તેમજ વિહાર વિગેરે કરાવવો હોય તે લાભાલાભનું સ્વરૂપ પણ અગીતાર્થ સમજી શકે નહિં. વલી આ આચાર્ય છે, આ ઉપાધ્યાય છે, આ સ્થવિર છે, આ સામાન્ય સાધુ છે તેના કપનું સ્વરૂપ પણ ન જાણે
વલી ચાર પ્રકારની પ્રતિસેવના (નિષિદ્ધનું આચરવું તે) ને ન જાણે.
૧-જાણુને કરવું તે આકુટિ પ્રતિસેવના. ૨–પ્રમાદે કરી કરવું તે પ્રમાદ પ્રતિ સેવના. ૩–અહંકાર વડે કરી પાપ કરવું તે દર્પ પ્રતિ સેવના. ૪-અને કેઈ કારણવશાત પાપ કરવું પડે તે કપ પ્રતિ સેવના. એ ચાર પ્રકારના પ્રાયશ્ચિતને તપ શું આવે? તે અગીતાર્થ ન જાણે. જેમ કેઈ પુરૂષ નેત્ર રહિત અને મારગને અજાણું હોય પણ મનમાં વિચારે જે આ બીહામણી અટવીને વિષે ભૂલા પડેલા સાથને હું ઠેકાણે પહોંચાડું. પણ તે પહોંચાડી શકે નહિં. તેવી રીતે જિન પ્રવચન ચક્ષુ રહિત એ આંધળે અને વ્યાદિકના ઉત્સર્ગ, અપવાદના સ્વરૂપ રૂપ માર્ગને અજાણુ પુરૂષ સંસાર રૂપ અટવીથી સંઘ (ચતુર્વિધ)
આવે છે
અને વિષે
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથને કેવી રીતે જિન માર્ગને વિષે પ્રવર્તાવી શકે? અર્થાત . ન પ્રવર્તાવી શકે. અગીતાર્યવિચારે જે હું ગચ્છને પણ ચલાવું, પણ તેની પાસે રહેતાં તે ગુણ હોય તે પણ ચાલ્યા જાય. જેમ નાના મો મેટા મચ્છને ગળી જાય તેમ ત્યાં ધીંગા, મસ્તી થાય પણ માર્ગની રીત ન રહે.
વલી અગીતાર્થ પાપ કર્યા વિના પણ બીજા પુરૂષને પ્રાયશ્ચિત આપે છે. અથવા ડું પાપ કર્યું હોય તેનું પ્રાયશ્ચિત ઘણું આપે છે. જેથી મેટી આશાતના કરે છે. “આશાતના એટલે જિનાજ્ઞાન ભંગ” અને તેને વિપાક. તે સંસારભ્રમણ છે. માટે જે ગીતાર્થ ગુરૂ ન મલે તે એકલા વિચરવું, પણ અગીતાર્થને સંગ ન કરવો. આ કાલમાં એકલા વિચરવાની પ્રભુની આજ્ઞા નથી, માટે ગીતાર્થની તપાસ કરી તેની સંગે રહેવું. ગીતાર્થ પાસે વસવાથી વિનયાદિ. ગુણની વૃદ્ધિ અને જ્ઞાનાદિની પ્રાપ્તિ થાય.
ચત:
गीयत्थाय विहारो, बीओगीयत्थ निस्सिओ भणिओ; इतोतइय विहारो, नाणुनाओजिणं देहिं. ॥ १ ॥
અર્થ –એક ગીતાર્થને વિહાર, બીજે ગીતાર્થની નિશ્રામે જે મુનિ વિચરે તેને વિહાર : એ બે વિહારની આજ્ઞા છે પણ ત્રીજે વિહાર પ્રભુએ કહ્યું નથી. કારણ કે–એકાકીને સ્ત્રી, શ્વાન, દુષી દુઃખ આપે. વલી ભિક્ષાની શુદ્ધિ ન થાય. મહાવ્રતનું પાલન ન થાય. અને મતિ કલ્પનાએ કરી છેટાં અવલંબન. ગ્રહણ કરે તેને હિત શિખામણ દેનાર કેઈ ન હોવાથી તે સુધરે નહિં.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા - एगांगी पासत्थो, सच्छंदो गणवासी आसनो डुग्गमाइसंयोगा, जहबहुया तह गुरुहुँति. ॥ १ ॥ આ અર્થ–૧. એકાકી, ૨. પાસë, ૩. સ્વચ્છદ, ૪. પઠાણવાસી એટલે હમેશાં એકજ સ્થાનકે વસનાર. ૫. આસને એટલે શિથિલાચારી, બધામાં ભલી જનારે. એમાં કઈમાં એક દેષ, કેઈમાં બે, એમ કેઈમાં પાંચ દોષ હોય તેના દ્વિસંગી ૧૦. ત્રિસંયેગી ૧૦, ચતુઃસંયેગી ૫. અને પંચરંગી ૧. એ સર્વ મલી ૨૬ ભાંગા થાય છે. તેમાં જેમ જેમ ઘણું દેષ તેમ તેમ કર્મ ભારી જાણ.
ગાથા – गच्छगओ अणुओगी, गुरु सेवी अनीयवासी आउत्तो; संजोएण पयाणं, संजम आराहगा भणिआ. १
અર્થ:–૧. ગચ્છમાં રહેલા, ૨. જ્ઞાનાદિના સેવનારા, ૩. ગુરૂની સેવા કરનાર, ૪. માસ કલ્પાદિકે વિહાર કરનારા, ૫. પ્રતિક્રમણુદિ ક્રિયામાં સાવધાન. એ પાંચ પદના પણ દ્વિક સંયેગાદિ ૨૬ ભાંગા થાય છે. એ ઉત્તમ છે. સંયમના આરાધક છે. જેમાં સંગ વધુ તેમ ગુણ વધુ જાણવા. એ સર્વે ભાગાદિનું સ્વરૂપ ઉપદેશમાલામાં છે.
સંયમના આરાધક નિગ્રંથના પાંચ ભેદ કહે છે.
૧ પુલાક, ૨ નિગ્રંથ, ૩ સ્નાતક. એ ત્રણ જંબુસ્વામીથી વિચ્છેદ ગયા છે. હાલ તે ૪–બકુશ અને પ–કષાયકુશીલ એ બને નિગ્રંથથી તીર્થ ચાલે છે. ચારિત્રની શુદ્ધિ, પિંડ વિશુદ્ધિથી છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदुक्तं दशवकालिक गाथा पिंडं सिज्जं च वत्थं च, चउत्थपाय मेवक अकप्पियं न इच्छिज्जा, पडिगाहिज कप्पीयं ॥१॥
અર્થ:-૧. આહાર, ૨ શય્યા, ૩. વસ્ત્ર, ૪. પાત્ર, અકલ્પનીય લેવા નહિં, પણ કલ૫નીય લેવા. તેમાં પણ એકાંત નથી. ___ यदुक्त सुयगडांगे द्वितीयश्रुतस्कंधे, पंचमाध्ययनेअहागडाई भुंजंति, अन्नमन्ने स कम्मुणा; उवलितंबियाणिजा, अणुव लित्तेति वा पुणो. १ पतेहिं दोहिं ठाणेहिं, ववहारो न विजइ; पतेहिं दोहिं ठाणेहिं, अणायारं तु जाणए. २
અર્થ-આધાકમી આહાર કરતાં સાધુને દેખીને એમ. પણ ન કહેવું કે આ કર્મથી લેવાય છે. તેમ એમ પણ ન કહેવું કે આ કમેથી લેપાતો નથી. એમ એકાંતે ન કહેવું. કારણ કે આ બે સ્થાનકે છદ્મસ્થને વ્યવહાર પહોંચી શકે નહિ. માટે એકાંતે કહેવું તે અનાચાર છે. કારણ નિશ્ચયનય તે પરિણામગ્રાહી છે. નિશ્ચયનયે પરિણામ એજ કર્મબંધનું કારણ છે. “વિશેષ ટીકાથી જેવું.” કહ્યું છે કે “મન પર મનુષીપાં, વા વંવ મોક્ષઃ” માટે ચિત્તની પરિણિતી નિમેળ રાખવી. તે ચિત્તના આઠ દે ટાલવા. ચતુર્દશ ષોડશકમાં ચિત્તના ભેદો આ પ્રમાણે બતાવ્યા છે
૧. ખેદ, ૨. ઉદ્વેગ, ૩, લેપ, ૪. ઉત્થાન, પ. ભ્રાંતિ, ૬. અન્યમૂદ, ૭. રાગ, ૮, આસંગ. એ આઠે દોષો જરૂર ટાલવા.
હવે વિસ્તારથી એ દેનું વર્ણન કરે છે.
૧. ખેદ–જેમ પંથે ચાલતાં થાકી જાય. તેમ ખેદોષે કરી ક્રિયામાં મનની દઢતા રહે નહિં. જેમ ખેતીમાં પાણી મુખ્ય હેતુ છે તેમ ક્રિયામાં મનની એકાગ્રતા મુખ્ય છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
૨. ઉદ્વેગ—બેઠાં થકાં પણ જે ક્રિયા કરે તેમાં ઉદ્વેગ (અચી) ઉપજે; એટલે ક્રિયામાં રાગ રહે નહિ. તેથી રાજ્યવેઠની માફ્ક ઉતાવલી ક્રિયા કરે, તેને જન્માંતરે યાગી (સાધુ) ના કુલને વિષે જન્મ પણ ન મળે. કારણ કે ક્રિયા ઉપર અરૂચી થઇ એટલે ચેાગદ્વેષ થયા.
૩. ક્ષેપ—એક ક્રિયા કરતા હાય અને વચમાં વચમાં ખીજા કાર્યમાં જે મન જાય તે ક્ષેપ નામા દોષ જાણવા. જેમ શાલિને વારંવાર ઉપાડીને પીએ તે તેનું મૂળ ન થાય. એટલે એકવાર શાલિને ઉખેડીને રાપીએ તા ફળ થાય પણ વારંવાર ઉખેડીને વાવે તેા નિષ્ફળ જાય, તેમ વારંવાર પ્રારંભિત ક્રિયા મૂકીને અન્ય ક્રિયામાં મન જાય તે ફળ ન મળે.
૪. ઉત્થાન ચિત્તની અપ્રશાંતતા એટલે જેમ કાઈ પુરૂષ મદિરા પ્રમુખના પાનથી મદ્દોન્મત્ત થાય તેમ ઉત્થાન દોષથી શાંતવાહિતા ન હાય, ચપલતા હાય, જો કે તે તજવા યાગ્ય છે પણ તે તજી શકતા નથી. જેમકે કાઇ પુરૂષે દીક્ષા લીધી હાય અને તે સર્વથા મૂલેાત્તર ગુણનિર્વાહ કરવા અસમર્થ છે તે તેને વિધિપૂર્વક શ્રાવકધર્મ ગ્રહણ કરવા ઉપદેશ આપીએ, પણ તે લેાકનિંઢાના ભયથી લિંગ તજી શકે નહિં. उपदेशमालायां:
जइन तरसि धारेउ, मूलगुणभरं सउत्तर गुणं च, मुत्तुणतातिभूमि, सुसावगत्तंवरतरागं ॥१॥
અર્થ: હે ભવ્ય ! જો તું ફૂલ ગુણના ભાર ( પંચ મહાવ્રતના ભાર) તથા ઉત્તર ગુણુ (પાંચ સમિતિ ત્રણ ગુપ્તિ) ના ભાર વહન કરવાને સમર્થ નથી તે ત્રણ ભૂમિ મૂકીને
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
9
એટલે એક જન્મ ભૂમિ, શ્રીજી દીક્ષા ભૂમિ અને ત્રીજ વિહાર ભૂમિને છેડીને સમકિત સહિત સુશ્રાવકપણું ગ્રહણુ કર. તે સારૂં છે પણ સાધુપણાના ગુણુ સિવાય વેશ ધારણ કરવા તે સારૂં નથી.
ભ્રાંતિ–વસ્તુ અન્ય હાય તેને અન્ય રૂપે જાણે. જેમ છીપને ભ્રાંતિથી રજત (રૂપું)જાણે. તદ્નત્ ભ્રમથી વસ્તુ સાંભળે નહિં. જે મેં ધર્મકૃત્ય કર્યું અથવા નથી કર્યું, અથવા મેં અમુક સૂત્ર પાઠેના ઉચ્ચાર ો કે નથી કર્યો ઇત્યાદિ ઇત્યાદિ ભ્રમ થાય તે દોષથી જો કે જીભ ક્રિયા કરે છે તેા પણ તેનું ઈષ્ટ ફળ ન થાય. ૯–અન્યમૂદ—જે ક્રિયા કરે છે તેને અવગણી તેના અનાદર કરીને ખીજી ક્રિયામાં હર્ષે કરે એટલે ગુરૂવંદન કરતા હૈાય ને સામાયિકમાં હ કરે તેને વાંચ્છિત અર્થમાં અગારાના વરસાદ વરસે એટલે જે ક્રિયા કરતા હાય તેમાં અનાદર થયા તે સર્વ દોષોનું મૂળ છે.
૭–રાગ–તે પીડા સ્વરૂપ અથવા ભંગ સ્વરૂપ છે. એટલે સમજણુ વિના અશુદ્ધ ક્રિયા કરે ને શુદ્ધ ક્રિયાના ઉચ્છેદ કરે ત્યારે શુદ્ધ ક્રિયાને પીડા થઈ. અથવા શુદ્ધ ક્રિયાના ભંગ થયા, એટલે શુદ્ધ ક્રિયાના વિનાશથી અશુદ્ધ ક્રિયા લવતી ન થાય વંધ્યા જાય.
૮–આસંગ—જે ક્રિયા કરતા હાય તેમાં આજ ક્રિયા સારી છે એવા જે રંગ એટલે તે જ ક્રિયામાં બંધાઈ જાય; ચપ તે અનુષ્ઠાન શાસ્ત્રોક્ત છે તે પણ તેમાંજ જે આગ્રહ છે તે દોષરૂપ છે. જેથી તે જ ગુણસ્થાને તે પ્રાણી ટકી રહે પણ આગલે ગુણસ્થાને વધે નહિં. જેમ ગીતમ સ્વામીને
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
જ્યાં સુધી શ્રી મહાવીર પ્રભુ ઉપર ભક્તિ રાગ હતા ત્યાં સુધી તે જ ગુણુ ઠાણે રહ્યા, પણ માહનીય કર્મીના નાશ કરી કૈવલ જ્ઞાન પ્રાપ્ત ન કરી શક્યા; પણ જ્યારે રાગના ત્યાગ કર્યો ત્યારે કેવલ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી. એ આઠે દ્વેષ રહિત જે હાય તેને શાંતાર્દિ ગુણા આવે. માટે એક શાંત અને બીજો ઉદાત્ત એ એ ગુણ વિના ક્રિયા દુઃખકારક છે. જેમ માની પુરૂષને જો માનની હાની થાય તે દુ:ખ ઉપજે, અથવા અંગેાપાંગ હીન પુરૂષને ભાગની સામગ્રી મળે તે દુઃખ ઉપજે. કારણ કે તે ભાગવી શકે નહિ એટલે તેને ખેદ થાય. તેમ શાંત એટલે કષાયના અભાવ. અને ઉદાત્ત. એટલે ગાંભીર્ય; એ એ ગુણુ આવ્યા સિવાય ક્રિયાના ચેાગ દુ:ખકારક થાય, માટે ઉપરોક્ત ક્રિયાના ઢાષાને ટાલીને જે પુરૂષ ક્રિયા કરે તે સુખને પામે. શાંતાદિ ગુણા તે ધર્મ રૂપ છે અને તે રત્નની યાગ્યતા કાને હાય તે કહે છે. શ્રાવકના ૨૧ ગુણુ કહે છે.
દુહા:–એકિવેશ ગુણુ પરિણમે, જાસ ચિત્તની મેવ;
ધર્મરત્નની યાગ્યતા, તાસ કહે તું દેવ ૧. અર્થ:—જેનાં ચિત્તમાં એકવીશ ગુણુ પરિણમ્યા હાય તે જીવને ધર્મ જે દેશિવરિત, સવવરિત રૂપ રત્ન તેની યાગ્યતા હાય, એમ હે દેવ! તમે કહેા છે. “માર્ગાનુસારીના ગુ પ્રાપ્ત થવાથી સામાન્ય ધર્મની ચેાગ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે અને આ ૨૧ ગુણાની પ્રાપ્તિથી વિશેષ ધર્મ (શ્રાવકધર્મ)ની યાગ્યતા થાય છે એમ જાણવું.” એ એકવીશ ગુણુ દ્રવ્ય શ્રાવકના છે તેના નામ કહે છે:
૧. અક્ષુદ્ર એટલે તુચ્છ સ્વભાવવાલા ન હાય, ગંભીર
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ve
હાય. ૨. રૂપના નિધાન હાય. ૩. સામ્ય હાય. ૪. લેાકપ્રિયલાકને પ્રશંસવા યાગ્ય. ૫. અક્રૂર-કિલષ્ટ ચિત્તવાલા ન હેાય. ૬. પાપ ભીરૂ હાય. ૭. અશ—માયા રહિત હાય. ૮. સુદાક્ષિણ્ય ગુણવાળા હાય. ૯. લજજાળુ–અકાર્ય કરતાં લાજે. ૧૦. દયાળુ— પ્રાણીમાત્ર પર અનુકંપાવાલા. ૧૧ સામ્યઢષ્ટિ તે યથાર્થ વિચારની ષ્ટિવાલા અને મધ્યસ્થ તે રાગદ્વેષ રહિત, એ એકજ ગુણુ છે. ૧૨. ગુણુરાગી—તે ગુણીજનના પક્ષપાતી હાય. ૧૩. સત્યકથક—ભલી સત્ય ધર્મ કથાના કરનાર હાય. ૧૪ સદાચારી– જેને આચાર ઉચ્ચ કેાટીના હોય–શુદ્ધ હોય. ૧૫. દીર્ઘર્દેશી જે ભવિષ્ય કાળના વિચાર કરી કાર્યના કરનાર હાય. ૧૬. વિશેષજ્ઞ-પક્ષપાત રહિત ગુણુ દોષના જાણુ. ૧૭. વૃદ્ધાનુગતપરિણિતમતિવાલા જ્ઞાની પુરૂષાની સેવાના કરનાર હાય. ૧૮. વિનયવંત–તે ગુણાધિકના વિનય કરે. ૧૯. કૃતજ્ઞ-કર્યો ગુણના જાણુ હાય. ૨૦. નિસ્પૃહપણે પાપકાર કરે દાક્ષિણ ગુણ તે ખીજાએ પ્રાર્થના કરી હેાય તે તેના ઉપકાર કરે. પરહિતકારી–પ્રાર્થના સિવાય પણ સહજ સ્વભાવે ઉપકાર કરે. ૨૧. લબ્ધ લક્ષ્ય તે પામેલ નિશાનની જેમ ધર્માનુષ્ઠાન વ્યવહારનું લક્ષ હાય તે સુશિક્ષણીય હાય.
એ એકવીશ ગુણ સંક્ષેપથી કહ્યા.
હવે વિસ્તારથી ૨૧ ગુણ કહે છે.
૧. જેનું મન અતિશય ગંભીર હાય, ઉદાર સ્વભાવવાલા હાય, તુચ્છ ન હેાય. તેને અક્ષુદ્ર કહીએ. કારણ જે ઉતાવળા મનુષ્ય હાય તે પેાતાને તથા પરને ઉપકાર કરી ન શકે. ૨. વલી ઉત્તમ સંઘયણ વાલા હાય. રૂપના નિધાન
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોય. સંપૂર્ણ અંગોપાંગવાળે હોય. પચેંદ્રિયહીન ન હોય. તે ઘર્મ કરણી કરવાને જે સમર્થ હોય. અને ધર્મની પ્રભાવના કરે. અહીં નદીનું “વસુદેવને જીવ” તથા હરિકેશી પ્રમુખ સાથે વિરોધ ન કરવો; કેમકે તે પણ પ્રથમ સંઘયણ વાલા તથા સંપૂર્ણ અવયવવાળા હતા. અથવા આ વચન પ્રાયિક છે. જે બીજા આંતરિક ગુણ હોય તે બાહ્ય રૂપાદિ ગુણનું પ્રજન નથી.
૩. વલી આક્રોશ, વધ, હિંસા, ચોરી પ્રમુખ પાપકર્મને વિષે ન પ્રવર્તે. આજીવિકાદિના કારણે પણ ન છૂટકે કરે. વલી હેજે સામ્ય સ્વભાવ વાલે, અબીહામણે, સર્વ જગતને મિત્ર તુલ્ય હોય. એવા પુરૂષને સુખે લોકે એવી શકે. બીજાને સમતાનું કારણ થાય.
૪. વલી આલોક, પરલોક અને ઉભય લેક વિરૂદ્ધ આચરણ ન કરે. તેમાં આલેક વિરૂદ્ધ તે બધાની નિંદા કરવી તથા વિશેષતઃ ગુણવાન પુરૂષની નિંદા, બહુ જનને માનનીયની નિંદા કરવી. ઘણા લોક જેનાથી વિરૂદ્ધ હોય તેને સંગ કર. દેશાચારનું ઉલ્લંઘન કરવું. ઈત્યાદિ કાર્યો તે લોક વિરૂદ્ધ જાણવા
પરલેક ભય [વિરૂદ્ધ તે પંદર કર્માદાનાદિ વ્યાપાર
ઉભય લોક વિરૂદ્ધ તે જુગારાદિ સપ્ત વ્યસને જાણવાં. તે આચરે નહિ તથા ધર્મ કરવામાં શૂરવીર હાય પણ લેક સંજ્ઞા રક્ત નહિ.
૫. અક્રૂર હોય, તે મલીન ભાવનાને મનથી ત્યાગ કરીને ધર્મ કરી શકે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. આલાક તથા પરલીકના પાપથી મીઠે, તથા અપચશથી ખીહે, તેને ભીરૂ કહીએ. તે પુરૂષ ધર્મના અધિકારી જાણવા.
૭. જે પુરૂષ માયાવી ન હેાય તે મીનને ઠગે નહિ; ત્યારે લેાકમાં તે કીર્તિ પામે, અને લેાક તેને વિશ્વાસ કરે તથા પેાતાના ચિત્તને રંજન કરે અને બીજાના ચિત્ત રીજવવા માટે ધર્મના ઉદ્યમ કરે અર્થાત્ અશપણે એટલે ડહાપણથી ધર્માનુષ્ઠાન કરે.
૮. જે પેાતાનું કાર્યે છેડીને પણ પારકાને ઉપકાર કરે તે પણ પેાતાના તથા પરના આત્માને હિતકારક હાય તે કરે; પણ પાપ હેતુએ ન પ્રવર્તે તે સુદાક્ષણ્ય નામા આઠમેા ગુણુ કહીએ. તે સર્વ લેાકને ઉપાદેય હાય. આદેય વાયવાલો વ્યવહારમાં હાય.
૯. જે લજ્જાળુ ગુણુવાલે! હાય તે અંગીકાર કરેલું ધર્મનું કાર્ય મૂકે નહિ, સ્વપ્રતિજ્ઞા (લીધેલાં વ્રતનિયમ) નિર્વા હૈ. એટલે અગીકાર કરેલ કાર્યને–લીધેલ નિયમને ગમે તેવાં કો આવે છતાં પ્રાણાંતે પણ મૂકે નહિ. અકાર્ય ન કરે.
૧૦. દયાળુ હાય. તે યામૂલ ધર્મની લાજ વધારે. કદાપિ યામૂલ ધર્મને લેાપે નહિ. એટલે પ્રાણાંતે છુ હિંસા ન કરે.
૧૧. મધ્યસ્થ સામ્યટષ્ટિ વાલા જે હાય તે કાંઈ દર્શન ઉપર પક્ષપાત ન કરે, તેમ દ્વેષ પણ ન કરે. તે પુરૂષ પુરૂષ ધર્મનાં મર્મને ચથાર્થપણે જાણે. એટલે સદ્ગુણ, નિર્ગુણુ, બહુ ણુ, અપણુ તથા સર્વ પાપડી નિરૂપીત જે ધર્મ તેને ક
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
પરિક્ષક પુરૂષની પેઠે જાણે. અને જ્ઞાનાદિ ગુણને સદા મંગ કરે તથા અનર્થકારક દોષોને ત્યાગ કરે.
૧૨. જે ગુણાનુરાગી હોય તે ધર્મ ઉપર રાગ ધરે તથા નવા ગુણે પોતે પ્રાપ્ત કરે. ઘણા ગુણવંતને દુભાવે નહિ. એટલે કે ઈ મહાત્મામાં ઘણા ગુણો હોય અને કદાચિત્ કેઈક દોષ હોય તે પણ તેને દુખવે નહિ. તથા નિર્ગુણની ઉપેક્ષા કરે, તેની સ્તુતિ કે નિંદા ન કરે. દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ ગુણવંત પુરૂષની સ્તુતિ કરે. બહુમાન આપે. જે ધન્ય એહને અવતાર! જે સર્વ સામગ્રી હોવા છતાં પણ અમૂક વસ્તુને કે સર્વ વસ્તુને ત્યાગ કરેલ છે. ઈત્યાદિ.
૧૩. જે સ્ત્રી પ્રમુખની અશુભ (શીયલવંત સ્ત્રીની કથા સિવાય) કથા કરવાથી મતિ લુષિત થાય અને વિવેક એટલે સદ્દ અસદુ વસ્તુને જે પરિજ્ઞાન તદ્રુપ રત્નો નાશ થાય તે માટે ધર્માર્થિપુરૂષ સત્કથક હોય. એટલે તીર્થકર, ગણધર, મહર્ષિ પ્રમુખના ચરિત્ર કહે. કારણ એ સત્કથારૂપ વિવેક એજ ધર્મનું નિદાન છે.
૧૪. જેને પરિવાર ધર્મશીલ તથા અનુકૂલ હોય. ધર્મમાં વિઘ ન કરે. વળી યશસ્વી અને સદાચારી હોય તેને સુપક્ષ યુક્ત ગુણવાળો જાણ. તે પુરૂષ સારપ્રધાન ધર્મને નિર્વિદને કરી શકે.
૧૫. દીર્ધ દશી ગુણવાળે જે પ્રથમ કાર્ય માંડે તે પરિણામે હિતકારી જ હોય. જ્ઞાતાસૂત્ર ૭મા અધ્યયનમાં જેમ ધન્ના સાર્થવાહ પાંચ શાલિના દાણુ આપી ચાર પુત્ર-વધુને સાચવવાની ભલામણ કરી હતી. તેમ ભવિષ્ય કાલને વિચારક
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
હાય. ઉપલક્ષણથી તેમાં લાભ ઘણે ને અલ્પકલેશ હોય. ઘણું લોકોને પ્રશંસનીય હોય.
૧૬. જે વિશેષજ્ઞ ગુણવાળો હોય તે, વસ્તુના ગુણદેને જાણ હેય. પક્ષપાત રહિત હાય. કારણ પક્ષપાતિ જે હોય છે તે, ગુણમાં દોષ જૂએ અને દોષમાં ગુણ જૂએ. પણ વિશેષજ્ઞ તે ગુણને ગ્રહણ કરનાર હોય. ગુણને ધરનાર હાય.
૧૭. વૃદ્ધાનુગત ગુણવાળા જે હોય તે વૃદ્ધ પુરૂષ, જ્ઞાનવૃદ્ધની સેવા કરનાર હેય. અને તે વૃદ્ધ પુરૂષોની સંગતથી તે પરિપકવ બુદ્ધિવાળે થાય. જેથી પાપાચારમાં પ્રવર્તે નહિ.
૧૮. વિનયવંત પુરૂષ નિચે જ્ઞાનાદિની શુદ્ધિ કરે, કારણ કે સર્વ જ્ઞાનાદિ ગુણનું તથા મેક્ષનું મૂળ તે વિનય છે.
થત: માથા - विणओ सव्वगुणाणं, मूलं सन्नाण दसणाइणं; मुक्खस्सयतेमूलं, तेणविणिओ रह पसत्थो. १
૧૯ કૃતજ્ઞ ગુણવાળે, બીજાને ગુણ તથા ધર્મમાં જોડે. ધર્મગુરૂ ઉપર ઘણે આદર કરે અને જેની બુદ્ધિ તત્વ ગૃહણની હોય તે કૃતજ્ઞ જાણો.
૨૦. પરહિતકારી–જે પુરૂષ હોય, તે બીજાને ધર્મમાં જેડે, કારણકે પોતે ગીતાર્થ (પંડિત) છે. જે અગીતાર્થ હેય તે બીજાને હિત કરવા ચાહે તે પણ અહિતજ કરે. પણ જે ધર્મમાર્ગને જાણ હોય તે જ હિત કરે.
૨૧. લબ્ધ લક્ષ નામા ૨૧ ગુણ–જે થોડા કાલમાં આગમાદિ સુખે ભણી શકે તથા વિના પ્રયાસે સમસ્ત શુભ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાર્ય-ધર્મના અનુષ્ઠાનને જાણે. એ રીતે એકવીશ ગુણે. બીરાજીત હોય તે ધર્મનું રાજ્ય પાસે. | સંપૂર્ણ એ એકવીશ ગુણયુક્ત હોય તે ઉત્તમ જાણ.. અને ચેાથે ભાગે હીન એટલે સોલ ગુણવાલો હોય તે મધ્યમ જાણો. અને અર્ધગુણહીન એટલે દશ ગુણવાલો હોય. તે જઘન્ય જાણવો. અને તેનાથી પણ હનગુણી હોય તે દારિદ્રિ જાણો. એટલે જેમ દારિદ્રિ હોય તે પિતાનું ઉદર ભરવાની ચિંતાએ વ્યાકુલ હોય તે રત્નના કયવિક્રયની ચિંતા ન કરી શકે તેમ હનગુણી ધર્મરત્નને મરથ પણ ન કરી શકે. - જે પાપને વર્જીને એ સામાન્ય ધર્મ જે શ્રાવકધર્મ તેને ઉપાર્જે તે પ્રાણી હે પ્રભુ! તારી ભક્તિ કરીને યશપ્રતિષ્ઠા પામે. એ એકવીશ ગુણવાલો દ્રવ્ય શ્રાવક કહેવાય. તે ભાવ શ્રાવકના ગુણને પામે.
ભાવ શ્રાવકના ગુણ કહે છે, જે એકવીશ ગુણને પામ્યા હોય અને પોતાની મર્યાદામાં રહ્યા હોય તે પ્રાણું ભાવશ્રાવકપણું પામે. તેના છ લક્ષણે છે.
પાઈવ્રતનું કામ જ કીધું જેણે, શીયલ વ્રતને ધાર્યું તેણે
ગુણવંતે પોતે કહાય, વ્યવહાર સરળ ચિત્તે કરાય. ૧. નિત્ય ગુરૂ “સેવાને કરે, આગમે તણું અર્થને ધરે, ભાવ શ્રાવક તેજ કહાય, જીનેશ્વર એમ ભાંખે વાય. ૨
૧. જેણે વ્રતનું કામ કર્યું છે તેને કૃતવ્રતકર્મા કહીએ. ૨. શીયલવ્રતને ધારણ કર્યું હોય. ૩ પોતે જ ગુણને ધારણ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરતા હોય એટલે વિવિશ્વ ગુણવંત હાય. ૪ જેતે વ્યવહાર સરલ હિોય પણું કપટ-પ્રપંચ નહિં. ૫. હંમેશાં ગુરૂદેવની સેવા કરનાર હોય. ૬ આગમના અને જાણતા હોય, એ છ લક્ષણે જેમાં હોય તેને પ્રત્યક્ષ ભાવશ્રાવક કહીએ.
હવે વિશેષ અર્થ કહે છે.
ઉપરોક્ત છ લક્ષણેમાંથી પ્રથમ કૃતિવ્રતક લક્ષણના ચાર ભેદ છે.
૧. શ્રવણ. ૨. જાણુણ. ૩ ગ્રહણ ૪ પરિવા.
અર્થ:–૧ શ્રવણ એટલે સાંભળવું. ૨ જાણુણા એટલે જાણવું. ૩. ગ્રહણ એટલે વિસ્તારપણે અંગીકાર કરે. ૪. પરિસેવા એટલે સમ્યફ પાલવું એ સામાન્યાર્થ.
એ ચારના વિશેષાર્થ –
૧. શ્રવણુ તે–અહીંયા બહુમાન કર્યું પણ વિનય તથા બહુમાન બને સહિત ગીતાર્થ ગુરૂ પાસેથી સિદ્ધાન્ત સાંભલે તેની ભેગી કહે છે–
૧. કોઈક ધૂર્તમાં બાહ્ય વંદનાદિ વિનય હોય, પણ ભારેકમી હોવાથી અંતરંગ પ્રીતિબહુમાન ન હોય.
૨. કેઈકમાં અંતરંગ બહુમાન હોય પણ પોતે ગ્લાનાદિ કારણથી અશક્ત હોવાથી વંદનાદિ ન કરી શકે તેથી વિનય ન દેખાય.
૩. કોઈક આસન સિદ્ધિ યા જીવમાં બાહ્ય વિનય તથા અંતરંગ બહુમાન બને હાય.. - ૪. કેઈક આકરા પાપ કર્મિ જીવમાં વિનય તથા બહમાન એક પણ ન હોય. એ શ્રવણનો અર્થ કહ્યો.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. જાણુણ. તે ગીતાર્થ પાસેથી સાંભળીને તેના વ્રત ભાંગાદિક બહુ ભેદને જાણે. એટલે તેના રહસ્યને સમજે. જેમ પચ્ચશ્માણના ૪૯ ભાંગા થાય છે તેને ત્રણ કાલ વડે ગુણીએ તે ૧૪૭ ભાંગા થાય. વલી વ્રત આશ્રયિ ગણીએ ત્યારે એક વતે છે, બે ત્રતે ૪૮, ત્રણ વ્રતે ૩૪૨ એ રીતે ગણતાં યાવત્ બારવ્રતે ૧૩૮૪૧૨૮૭ર૦૦ ભાંગા થાય.
ગાથા:तेरसकोडिसयाइ, चुलसी कोडीओ बारसय लक्खा; सगसिइ सहस्स दोसय, सव्वगं छक्कभंगीए. १
નવ ભંગીએ એકવ્રતે નવ. બે વ્રતે નવાણું યાવત્ બાર વતે.
૯ (બાર નવડા) અને એકવીશ ભંગ કરીએ ત્યારે બારવ્રતે ૧૨૮૫૫૦૦૨૬૩૧૦૪૨૧૫ થાય. ૪૯ ભાગે બારે વ્રતે ૨૪૪,૧૪,૬૨૪૯ ૯૯ ભાંગા થાય. ૧૪૭ ભાંગાએ ૧૧૬૪૪૩૬૦૭,૭૧૯ ૬૧૧,૫૩૩,૩૫૬૫૭, ૬૫ (આંક ર૭) થાય. તે સર્વે ભાંગાનું જ્ઞાન જાણે. આદિ શબ્દથી વ્રતના અતિચાર જાણે. એ બીજા ભેદને વિસ્તાર ધર્મરત્ન પ્રકરણથી જાણો.
૩. ગ્રહણ તે ગુરૂ પાસેથી અંગિકાર કરે. તે વ્રત ગ્રહણ આશ્રયી પણ ચભંગી છે. ૧. દેનાર જાણ ને લેનાર જાણ એ પહેલો ભાગ શુદ્ધ છે.
૨. દેનાર જાણ પણ લેનાર અજાણુ એ બીજો ભાંગે પણ શુદ્ધ છે. કારણ દેનાર જાણ હોય તે બરાબર વ્રતનું સ્વરૂપ સમજાવીને આપે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
૩. દેનાર અજાણ અને લેનાર જાણુ, એ ત્રીજો ભાંગા પણ કાઈક અપેક્ષાએ શુદ્ધ છે. એટલે લેનાર જાણુ હેાવાથી પાતે સમજીને લીએ, પણ વડિલાકિ પાસેથી સાક્ષીરૂપ માત્ર ગ્રહણુ કરે, એ ભાંગેા કાણિક છે.
૪. દેનાર અને લેનાર બન્ને અજાણુ, એ ભાંગા અશુદ્ધ છે. અહીંયાં આણંદાદિક શ્રાવકે જેમ પ્રભુ પાસેથી વ્રત ગ્રહણુ કર્યા તેમ ગ્રહણ કરે. તેના બે ભેદ. ૧. ઇત્વર તે ચામાસા પ્રમુખના અમુક કાલના. ૨. ચાવત્ કથીક તે જાવજીવના.
હવે મૂળ ૪ થા ભેદ—પિરસેવા—તે સમ્યક્રીતે પાળે. તથા ઉપસર્ગાદિક આવે તે કામદેવ શ્રાવકની પરે સહન કરે પણ વ્રતને વિરાધે નહિ. એ કૃત વ્રતકર્મના ચારે વેદ (લક્ષણ) કહ્યા. એ ભાવશ્રાવકના પહેલા લક્ષણ થયા.
હવે શીલવ્રત નામા લક્ષણનાં ૬ બેદ કહે છે:
૧. આયતન—એટલે જ્યાં સાધર્મિક ઘણાં મલે તે સ્થાનકને સેવે પણ ભીલની પલ્લી પ્રમુખને સેવે નહિં.
૨. પારકા ઘરમાં પ્રવેશ ન કરે; કેમકે કાંઇક વસ્તુ ખાવાય તેા તેના ઉપર શંકા આવે. માટે વિના કારણે કાઇના ઘરમાં પેસે નિહ. કારણ પ્રસંગે જવું પડે તેની જુદી વાત છે. તે પણ સ્ત્રીયાદિ એકલી ઘરમાં હાય તે વિવેક સહિત પ્રવેશ કરે.
૩. ઉદ્ભટ વેશ ન પહેરે—જેથી ઉલ્લંઠે કે ડાલીએ ? કે ખરાખ માણુસની ગણત્રીમાં ગણાય તેવા વેશ ન પહેરે. પણ મર્યાદા વાલા અને સાઢ પહેરે.
૪. જેથી રાગદ્વેષની પરિણતિ વધે એવાં વિકારનાં વચના આલે નહિ. પારકી નિંદા ન કરે. તેમજ કાર્યનું મન દુ:ખાય
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે ઓછું આવે એવું કામ કટુ વચન બેલે નહિ. કેઈને હિત શિખામણ દેવા માટે કહેવું પડે તે કહે, પણ સામે માણસ ન માને અથવા પોતાને કીક ન લાગે તે માન રહે અથવા તદ્દન ઉપેક્ષા કરે એટલે કહેજ નહિ. _ ૫. શિશુલીલા–એટલે બાલક્રિડા, જૂગટું રમવું ઈત્યાદિકને ત્યાગ કરે.
૬. મધુરું બોલે–ગમે તેવું કાર્ય પડે તે પણ હે સામ્ય! હે સુંદર ! આ કામ કરશે ? એમ બેલે. એ છ ભેદ નામ માત્ર કહ્યા. હવે વિસ્તારથી તેનાં ફલને કહે છે –
દશવૈકાલિક સપ્તમે અધ્યયને– तहिवकाणे काणेति, पिंडगं पिंडगे तिवा.
वाहियं वावि रोगेति, तेणं चोरेति नोवए ॥१२॥ ૧. આયતન–સાધર્મિકના સ્થાપકને સેવતાં ગુણની પુષ્ટિ થાય, ત્યાં ધમ કથા, જ્ઞાનગોષ્ટિથી આત્માને હિત થાય.
૨. પારકે-બીજાને ઘેર જતાં દેષ વધે, સુશીલ પુરૂષને પણ કલંક ચડે.
૩. ઉભટ વેષ–તે સત્પરૂષને શોભાકારક ન થાય, પણ નિંદાકારક થાય.
૪. વિકારી વચન બેલવાથી, કામવિકાર રાગની ઉત્પત્તિ થાય. માટે તેવાં વિકારી વચન ન બેલે.
૫. જે બાલક્રિડા જુગાર રમવું, ગંજીફા ખેલવા ઈત્યાદિ પ્રવૃત્તિ તે મેહનું લિંગ છે. વળી અનર્થ દંડ છે. તે જીવને મનહર લાગે છે પણ નિષ્પાજને આત્મા તેથી દંડાય છે.
૬. જે કઠણ વચન બીજાને કહેવું તે ધર્મિજીવને માન્ય નશી, કારણ પરને પીડાકારી સત્યવચન પણ ન બોલવું.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્ર
યુથ દશવૈકાલિક સૂત્રે:
तव काणे काणेति, पिंडगं पिंडगे तिवा । इति. કાણાને કાણું ન કહેવું. નપુંશકને નપુંશક ન કહેવું,. તેમ ચાવતા જે નામથી સામાને દુઃખ ઉપજે તેવાં કઠીન. વાગ્યેા ન કહેવા. ઇતિ શીલવ્રતનામા બીજો લક્ષણ પૂર્ણ થયા. હવે ભાવશ્રાવકના ત્રીજો લક્ષણ કહે છે.
ચાપાઇ
૧
२
ક
ઉદ્યમ કરે સદા સજ્ઝાય, કરણ વિનયંમાં સર્વ ઉપાય; અનર્જિનિવેશી રૂચી અનઆણુ, ધરે પંચગુણુ એહ પ્રમાણુ. ૧
ગુણુવ્રત નામા ત્રીજા લક્ષણુના પાંચ ગુણ વખાણે છે. યદ્યપિ તેમાં ઔદાર્ય, ગાંભિર્યાદિ અનેક બીજા ગુણા છે તથાપિ અત્રે ગીતાથીઓએ પાંચ ગુણા કહ્યા છે. અને એકેકા ભેદનાં ખીજાં પણુ ભેદો છે તે પણ અત્રે અતાવેલ છે.
૧. સજ્ઝાયમાં સદા ઉદ્યમ કરે. તેનાં પાંચ ભેદ કહે છે:૧. વાચના એટલે શાસ્ત્ર ભણવું.
૨. પૃચ્છા-એટલે સંશય પડયે શુદ્ઘિને પૂછવું. ૩. પરાવના—તે વિસરી જવાય માટે તેનું પરાવર્ત્તન (ફેરવવું) કરવું.
૪. અનુપ્રેક્ષા તેના અર્થના વિચાર કરવા.
૫. ધર્મકથા કહેવી. એ પાંચ પ્રકારની સજ્ઝાય હંમેશાં કરે.
૨. કરણ–એટલે અનુષ્ઠાન, નવકારસી પ્રમુખ પચ્ચક્ખાણુ તથા સામાયિકાદિ ક્રિયા કરે.
૩. ગુર્વાદિક આવે ત્યારે ઉઠવું, સામા જવું, વંદનાદિ કરવું. તેમાં સવ થા પ્રકારે વિનય કરવાને તત્પર રહે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. અનભિનિવેશી–તે કદાગ્રહ રહિત હોય, આલાક સાધવામાં કદાગ્રહ ન કરે.
૫. શ્રી જિનઆણામાં આકરી રૂચી–તીવ્ર શ્રદ્ધા હેાય. એ પાંચ ગુણવાલા હોય તેને ગુણવંત કહિએ તે માન્ય છે.
- હવે ફળ કહે છે – ૧. સઝાય કરતાં જીવને વૈરાગ્યની વૃદ્ધિ થાય.
૨. અનુષ્ઠાનમાં સાવધાન થકે જીવ તપ તથા નિયમમાં ઉદ્યમવંત થાય. તે તપના બાર ભેદ પ્રસિદ્ધ છે. અને નિયમ તે સાધુને વિશ્રામણુ. તે ગ્લાનાદિને તથા તપસ્વિને પારણું અને ઉત્તરવારણામાં તથા લેચ કરાવ્યું હોય તથા આગમના અભ્યાસી હોય તેને ધૃત–દુધ-દહીં વિગેરે પથ્ય ભોજનનું દાન દેવું. તે મહા ફળ છે. તથા ગુરૂવંદન પ્રમુખ પણ એમાં લેવું.
કેટલાકો (જેને દાનાંતરાયનો ઉદય છે એવા) કહે છે કે સાધુઓને દુધ, દહીં, ધૃત વિગેરે આપવું નહિ. (ખાવું નહિ) સાધુએ તો હમેશાં તપશ્ચર્યા કરવી. કેટલાક (રાગાંધ હોય છે તે પોતાના રાગવાલાને મૂકીને બીજાઓના માટે) કહે છે કે સાધુઓને આપવામાં ધર્મ નથી. પણ બીચારાઓની દયા આવે છે, કારણકે પોતે અજ્ઞાન અને રાગાંધ છે. તેમજ
ષની વૃદ્ધિ હોવાથી એમ કહે છે. પણ સાધુઓ હમેશાં ધર્મોપદેશ આપી ઘણુંના આત્મ કલ્યાણ કરાવે છે તે શક્તિ સિવાય કેમ હોઈ શકે? જ્ઞાનાદિકનો અભ્યાસ પણ મસ્તકની નબળાઈથી થઈ શકે નહિ. વિહારાદિ શરીરની શક્તિ સિવાય થઈ શકે નહિ. ઈત્યાદિ દરેક ક્રિયા શક્તિ અને સમાધિ સિવાય થઈ શકતી નથી; એ મૂર્ખ ક્યાંથી જાણે?
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજા લક્ષણને ત્રીજો ગુણ.
૩. ગુણનિધાન પુરૂષને વિનય કરે. તે આવે ત્યારે ઉભો થાય, સન્મુખ જાય, મસ્તકે અંજલી કરે. “હાથ જોડે આસન આપે, ગુરૂ બેશે ત્યારે તેની સેવા કરે, જાય ત્યારે વોલાવા જાય, ઈત્યાદિ વિનય કરે. તે વિનિત શિષ્યો ઉપર, ગુરૂને પણ આદર વધે. જેથી ગુરૂ તેને શાસ્ત્રની આજ્ઞા-- યાદિ આપે.
૪. જે અનભિનિવેશી–કદાગ્રહ રહિત હોય, ગીતાથી પુરૂષોએ જે કહ્યું છે તે યથાર્થ માને તથા ગીતાથી પાસેથી જ ઉપદેશ સાંભળે.
૫. શ્રદ્ધાપૂર્વક સાંભળવાને ચાહે. ઉપલક્ષણથી ઈચ્છાપૂર્વક અનુષ્ઠાન કરે. એવી શ્રદ્ધા વિના સમ્યકત્વની શુદ્ધિ ન હોય. એ સમ્યકત્વને મોટો હર્ષ છે. ભાવશ્રાવકને એ ત્રીજો લક્ષણ થયો. ૪થો ઋજુ વ્યવહારનામા લક્ષણ, તેના ચાર ભેદ છે.
૧. યથાર્થ કથન–તે પરને ઠગવા માટે ધર્મને અધ ન કહે તેમ અધર્મને ધર્મ ન કહે. ક્રયવિકય, વ્યવહારમાંલેવડદેવડમાં જૂઠું ન બોલે. તથા વ્યવહાર માટે રાજ્ય દરબારે. પણ બેટી સાક્ષી ન પૂરે. તથા ધર્મની હાંસી થાય તેવું, વચન ન બોલે.
૨. અવંચક ક્રિયા. તે બીજાને કષ્ટ ઉપજે, છેતરાય. (ગાય) તેવી ક્રિયા ન કરે. સારી વસ્તુમાં ખરાબ વસ્તુ મેળવીને ન આપે. તથા ત્રાજવાં પ્રમુખમાં કે તોલ માપમાં દગો. કરી એાછું આપવું કે વધારે લેવું તેમ કરે નહિ. યદ્યપિ એવી.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
વંચકકિયાથી બીજાને ઠગવા ચાહે પણ તેથી પેતાને આત્મા ઠગાય માટે તેથી નિવૃત્ત થાય.
૩. પાતિક પ્રગટન–તે કોઈ પાપ કરતો હોય તો તેને તેના દોષ કહી બતાવે કે હે ભદ્ર! આ પાપ કરીશ નહિ, એના વિપાક ખોટાં છે. એમ તેને સમજાવે પણ તેની ઉપેક્ષા ન કરે.
૪. મૈત્રીપ્રિયા–તે પ્રિય મિત્રી કરે. નિષ્કપટપણે મિત્રાઈ કરે–રાખે; એવી રીતે જે નિખાલસ હોય તે “સાર” બાધિબીજને પામે. ચાર દે રાજુ વ્યવહાર કહીએ. એથી વિપરીત વર્તે તે બેધિ–બીજ જાય. એમ ચા લક્ષણ પૂર્ણમ.
હવે ભાવશ્રાવકને પગે લક્ષણ કહે છે. પ-ગુરૂ શુશ્રુષા નામા લક્ષણ, તેના ચાર ભેદ કહે છે. ૧. સેવનાતે ગુરૂની સેવા કરે. ૨. કારણ તે બીજા પાસેથી ગુરૂની સેવા કરાવે. ૩. સંપાદાન–તે ગુરૂને ઔષધાદિકનું દાન આપે.
૪. ભાવનાતે ગુર્નાદિ તથા તેના પરિવારાદિકનું બહુમાન કરે. અત્રે ધર્મગુરૂ લેવા; પણ માતાપિતાદિ ન લેવા, કારણકે તે લૈકિક ગુરૂ છે.
धर्मशो धर्मकर्ता च, सदा धर्म प्रवर्तकः ... सत्वेभ्यो धर्मशास्त्राणा, देशिका गुरूरुच्यते. १
અર્થ:_ધર્મજ્ઞ ધર્મકર્તા, સદા ધર્મને પ્રવર્તક - તથા સર્વ પ્રાણી માત્રને ધર્મ શાસ્ત્રને ઉપદેશ દેનાર તે ગુરૂ કહેવાય.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
હવે એ ચારના વિશેષાર્થ કહે છેઃ
૧. અવસર પામીને ગુરૂની સેવા કરે, પણ અવસર વિના ન કરે. તે ધર્મ ધ્યાનાક્રિક યોગ. પ્રત્યુપેક્ષા તે આવશ્યકાદિ ક્રિયા કરતા હેાય તેા તેના વ્યાઘાત ન કરે. જીર્ણશેઠની પ. જ્યારે પ્રશાંતચિત્ત અને ઉત્તર દેવા હાજર હાય ત્યારે સેવા કરે.
૨. બીજાને ગુરૂના ગુણુનું વર્ણન કરીને તેને ગુરૂ સેવામાં પ્રવર્ત્તન કરાવે, જેથી પ્રમાદિ હાય તે પણ ગુસેવામાં પ્રવર્તે. ૩. આષધ પ્રમુખ પાતા પાસે હેાય તે પેાતે આપે. અગર ન હાય તેા બીજા પાસેથી અપાવે. ત્યાં એકદ્રવ્ય તે ઔષધ અને અનેક દ્રવ્યના સયાગ તે લેષજ અથવા બાહ્યોપયાગી તે આષધ અને અંદર લાગવવા ચેાગ્ય તે ભેષજ. વલી પ્રમુખ શબ્દે સચમેપકારી વસ્તુ જે જોઈએ તે આપે અથવા અપાવે.
૪. ગુરૂના અભિપ્રાયે ચાલે. ગુરૂનું બહુમાન કરે. શિવચળ થકા ગુરૂની આજ્ઞાએ પ્રવર્તે, પણ સ્વેચ્છાએ નહિ. એ ભાવશ્રાવકના પાંચમા લક્ષણ થયા અને ચાથે લેક પૂર્ણ મ. લક્ષણ કહે છે.
પ્રવચન દક્ષ નામા ૬ તેના છે ભેદ કહે છે:
૧. સૂત્રને વિષે કુશળ.
૨. અર્જુને વિષે કુશળ.
૩. ઉત્સર્ગને વિષે તે સામાન્ય સૂત્રને વિષે કુરાળ. ૪. અપવાદ એટલે વિશેષ સૂત્રને વિષે કુશળ, ૫. વિધિપૂર્વક ધર્મોનુષ્ઠાનને વિષે કુશળ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. વ્યવહાર–એટલે ગીતાર્થની આચરણું રૂપ જે જીતવ્યવહાર તેને વિષે કુશળ, તે ઉદ્યમ સહિત નિપુણપણું પામ્યો છે એ જે પુરૂષ તેને પ્રવચન દક્ષ કહીએ. એ સામાન્યથી ભેદ કહ્યા.
હવે વિશેષથી કહે છે૧. શ્રાવકને યોગ્ય સૂત્ર, ચઉશરણાદિક, પ્રવચન માતાથી માંડીને છ છવણીયા અધ્યયન પર્યત ગુરૂ પાસેથી ભણે પણ સ્વતંત્ર ભણે નહિ. ઉપલક્ષણથી જીવાદિ નવ પદાર્થ, પંચસં-- ગ્રહ, કમ્મપયડી પ્રમુખ ગ્રંથના સમુહને પોતાની બુદ્ધિના અનુસારે ભણે.
૨. તે સૂત્રને અર્થ–સંવિઝ ગુરૂ પાસેથી સાંભળે.
૩–૪. ઉત્સર્ગ તથા અપવાદ બન્ને સાથે કહે છે. વિવાદ રહિતપણે પિત–પિતાના ઠેકાણે વિષયને વિભાગ જાણે એટલે ઉત્સર્ગને ઠેકાણે ઉત્સર્ગને જાણે અને અપવાદને ઠેકાણે અપવાદને જાણે પણ એકલે ઉત્સર્ગ કે એક અપવાદ જ ન આલબે. જે અવસરે જે કરવું ઘટે તે અવસરે તે કરે. એટલે લાભાલાભને વિચાર કરે.
૫. દેવ-ગુરૂ વંદનાદિ વિધિને વિષે પક્ષભાવ કહેતાં બહુમાન હોય. તથા બીજે વિધિપૂર્વક ક્રિયા કરતે હોય તેનું પણ બહુમાન કરે. વિધિ સામગ્રીના અભાવે પોતે યથાર્થ વિધિ ન કરી શકતા હોય તે પણ વિધિ આરાધવાને મને રથ મૂકે નહિં.
૬. વ્યવહાર કુશલ–તે જેમ દેશકાલ પ્રમુખ હોય તેને અનુસારે પોતે પ્રવૃત્તિ કરે. એટલે દેશ તે–સુસ્થિત, દુસ્થિતાદિ.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
કાલ તે સુકાળ, દુકાળાદિ પ્રમુખ શબ્દ દ્રવ્ય સુલભ, દુર્લભાદિ. ભાવ શબ્દથી રોગી, નિરોગી વગેરે તે સર્વેને પિતપિતાની હદે જાણે. ગીતાર્થને સર્વ વ્યવહાર પિતે જાણે, એટલે ઉત્સ, અપવાદાદિના જાણ ગીતાર્થ પુરૂષે જે વ્યવહાર આચર્યો હોય તેને પોતાની મતિ કલ્પનાએ દુષણ આપે નહિં, પણ પોતે અંગીકાર કરે તેને પ્રવચન કુશળ કહીયે. તે ઉદાર કહેતાં પ્રધાન છે, એ ભાવશ્રાવકનાં લક્ષણ કહ્યા. એ છે પ્રકારના લિંગ તે કિયા થકી ઓળખાય. જેમ ધૂમ્રથી અગ્નિ ઓળખાય તેની પેઠે જાણવું. એ વિધિ પ્રમાણે જે શ્રાવક આચરે તે સુખને વરે. એ કિયાગત છ લિંગ ભાવશ્રાવકના કહ્યા.
અહિં શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કે–એટલાજ ભેદ છે કે વધારે ભેદ છે? ગુરૂ ઉત્તર આપે છે – હવે ૧૭ પ્રકારનાં ભાવગત લિંગ ભાવ શ્રાવકના કહે છે.
૧. સ્ત્રી ચપળ ચિત્તવાલી છે એટલે અન્ય અન્ય પુરૂષની ઈચ્છા કરનાર છે. વલી નરકની મેટી વાટ છે તે વાત કાંઈ ખોટી નથી. એમ જાણીને તેને ત્યાગ કરે.
સ્ત્રીને ચપળ ચિત્તવાલી વિગેરે જે દૂષણે બતાવ્યા છે તે સ્ત્રી વેદનો બંધ માયા તથા મિથ્યાત્વ થાય છે. વલી સ્ત્રી હોય તો પરિગ્રહની વૃદ્ધિ થાય છે માટે સર્વ અનર્થનું મૂળ સ્ત્રી છે. બધી સ્ત્રીઓ ખરાબ નથી પણ આ ઉપદેશવાક્ય છે. કારણ કે અનંત સ્ત્રીઓ મેક્ષે ગઈ છે, જાય છે અને જશે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૨. પાંચ ઇન્દ્રિય રૂ૫ ચપલ અશ્વને જ્ઞાનની રાસડીથી બાંધી રાખે. જેમ મસ્તિખેર, ચપળ એ જે હોય તે પોતાના અસ્વારને વિકટ અટવીમાં લઈ જાય છે તેમ ઉન્માદને પામેલી (મેકળી મૂકેલી) ઇંદ્રિય ગહન સંસાર રૂપ અટવમાં લઈ જાય છે, માટે તેને જ્ઞાન, વૈરાગ્યથી વશ રાખે તે બીજો ગુણ જાણુ.
૩. અર્થ એટલે પૈસે તે ઘણા કલેશનું કારણ છે. કારણ દ્રવ્યને વાતે માણસ સમુદ્ર પર્યટન, વિષમ અટવીમાં ભ્રમણ, તથા સુધા, તૃષાની પીડા વિગેરે ઘણા કષ્ટ સહે છે તે પણ મુશ્કેલીથી મળે છે. અને કદાચ મળે તે પણ પાછો જાતે રહે છે. માટે તેને અસાર જાણી દ્રવ્ય પેદા કરવાને વાસ્તે પાપ કરે નહિ.
૪. ભવ કહેતાં ચતુર્ગતિરૂપ સંસાર તે વિડંબના મય છે. વલી જન્મ, જરા, મરણ, રોગ, શેકાદિ દુઃખ રૂ૫ છે. તથા જન્માંતરને વિષે નરકાદિ દુઃખને હેતુ છે. એમ દુઃખની પરંપરાને હેતુ છે. એમ હૃદયમાં સમજે. એ ચિ ગુણ શ્રાવક અંગીકાર કરે.
૫. વિષય-તે ક્ષણિક સુખના દેનાર છે. પણ પરિણામે કાલકૂટ વિષ જેવા મહાદારૂણ–ભયંકર છે એમ જાણીને તેને અત્યંતપણે ચાહે નહિં. અને તેથી ડરતે રહે. એટલે રખેને અને એને પાશ લાગે એમ તેને ન છૂટકે સેવે, તે પણ સશંક રહે, પણ આસક્ત થાય નહિં. તે પાંચમા ગુણને પ્રાપ્ત કરેલે જણ.
૬. આરંભ ત્યાગ–ઘણાં પ્રાણીની જેમાં હિંસા થાય
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેવા આરંભનાં કાર્યો “ષટ કર્યાદિ”ને ત્યાગ કરે. અને કદાચિત્ કરવાં પડે તો પણ સશક પણે કરે, પણ નિઃશેકપણે ન કરે. યદ્યપિ ન છૂટકે તેને કિંચિત્ આરંભ કરવો પડે તે પણ તે નિરારંભીજન જે મુનિરાજ તેને અત્યંત રાગી હોય એટલે ધન્ય છે મુનિરાજને જે સર્વ આરંભના ત્યાગી છે. હું ક્યારે એને ત્યાગ કરીશ એમ ધ્યાવે. તે વ્હાગુણને સંભાગી થાય.
૭. સાતમે ગેહ નામ ગુણ કહે છે–તે ગુણને પ્રાપ્ત થએલો પ્રાણ ગૃહસ્થાવાસને પાશ એટલે બંધન સમાન માને. જેમ પક્ષી પાશમાં પડો ઉડી ન શકે અને પિતાના આત્માને દુઃખી માને, તેમ માતાપિતાદિકના સંબંધથી દીક્ષા ન લઈ શકે તે પણ સંસારમાં રહ્યો થકે મેહ જીતવાને અભ્યાસ કરે. એટલે જેમ જંબુસ્વામીના જીવ શિવકુમારે બાર વર્ષ સુધી સંસારમાં પણ તિવ્ર તપશ્ચર્યા કરી. તેમ તદ્દન નિર્મોહપણે ગ્રહવાસમાં રહે. એ સાત ગુણ ધરે.
૮. આઠમા દર્શન ગુણવા પ્રાણી, જેનાથી સમક્તિને પામ્યું હોય તે ગુરૂ, ધર્માચાર્યની ભક્તિ બહુ ભાતે કરે. અને પોતાની શક્તિ શ્રદ્ધામાં ફેરવે. એટલે આસ્તિક ભાવ સહિત નિરતિચાર દર્શનને ધરતો પોતાની શક્તિઓ પ્રભાવના કરે. તથા યશગાન કરે. એમ સમક્તિની નિર્મલતા કરે. એ ૮ મે ગુણ.
૯. કસંજ્ઞા ત્યાગ–લેક સંજ્ઞાને ત્યાગ કરે. કારણ કે લેક તે અવિચારિત મતિવાલા ગાડરિયા પ્રવાહે વર્તનારા હિય છે માટે તે પ્રવાહે ન ચાલે. ઈતિ. એ ગુણ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૦. દશમે આગમ ગુણ કહે છે–જે ક્રિયા કરે તે આગમની સાક્ષીએ કરે. એટલે આગમને અનુસારે કરે પણ પિતાની મતિ કલ્પનાએ નહિં. અને એમ વિચારે જે આગમ વિના જે લેક સાધવાને માર્ગ તેને કણ સાક્ષી છે. માટે વિતરાગના આગમમાં જ એવા માર્ગ હોય એવું કહીને દેવવંદન, ગુરૂવંદન, પ્રત્યાખ્યાન, પ્રતિક્રમણદિ રૂપ ક્રિયા આગમક્ત રીતે કરે. એ દશમાં ગુણથી કિયા પામે કારણ કિયા સિવાય એકલા જ્ઞાનથી મુક્તિ નથી.
૧૧. દાન–પિતાની યથા શક્તિએ પોતાને બાધ ન આવે તેવી રીતે દાનાદિક કરે. જે દ્રવ્ય પાત્ર હોય તો અઢલક દાન આપે અને જે અલ્પધન વાલો હોય તે અતિ ઉદાર ન થાય.
૩ઃलाभोचियदाणे, लाभोचिय भोयणे; लाभोचिय परिभावे, लाभोचिय निधिकरे सीया. इति ॥१॥
એમ છેડે કાલે ઘણું દાન આપી શકે. તેમજ શીલ, તપ, ભાવનાને વિષે પણ યથા શકિતએ પ્રવર્તે એમ પ્રગટ પણે અગ્યારમે ગુણ આવે.
૧૨. ચિંતામણી રત્ન સરખો પોતાને ધર્મ પામીને મૂર્ખ લોક કદાચ હશે, તે પણ ધર્મ કરણ કરતાં લાજે નહિં; પણ પોતાના ધર્મમાં ગાજે. હર્ષ ધરે.
૧૩. અરક્તદ્વિષ્ટ ગુણ કહે છે -ધન, ભવન આદિશબ્દથી સ્વજન, કુટુંબ, આહાર, ક્ષેત્ર, પુત્ર, લત્ર, વસ્ત્ર, શસ્ત્ર, યાન, વાહન ઇત્યાદિક પદાર્થ સાથે રહેતો થકે પણ તેમાં વિશેષ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાગ, દ્વેષ ન હોય, મંદ આદર હાય, સમભાવ રાખે. સર્વથા રાગ દ્વેષને અભાવ તો ઉપરના ગુણઠાણે હોય. પણ અહીંયાં મધ્યસ્થ ભાવ હોય. એટલે ઈષ્ટ વસ્તુ ઉપર વિશેષ આશક્તિ ન હોય. તેમજ અવિનિત લેક કે અનિષ્ટ વસ્તુ ઉપર દ્વેષઅણગમે ન હોય. તે એમ જાણે કે એ સર્વ ધન, ભવનાદિક પરભાવ છે, મારી વસ્તુ નથી. જીવ એ સર્વને ત્યાગ કરી પરભવમાં એકલો જશે, માટે એને શે આદર કરવો? તથા વસ્તુના ગુણદોષ અને કર્મ પરિણિતને જાણ હોવાથી દ્વેષ પણ ન કરે. તે ભાવ શ્રાવક એમ ભાવે જે સર્વ અશાશ્વત પદાર્થમાં આગ્રહ શો રાખવો! જ્ઞાન, દર્શનાદિ આત્મગુજ શાશ્વત છે.
૧૪. મધ્યસ્થ ગુણ–એ ગુણવાલો રાગ, દ્વેષમાં (પક્ષપાતમાં) તણાય નહિં. મધ્યસ્થપણું એટલે મધ્યસ્થ બુદ્ધિવડે પરમાર્થને વિચાર કરે કે, મેં મારે મત લીધે તે હવે કેમ મૂકું ? એમ સ્વપક્ષને આગ્રહ ન રાખે, અથવા અમુક મારે મત ખડે છે તો તેનું હું ખંડન કરું, એ દ્રષ ન કરે. તે પ્રાણુ ચદમાં ગુણને બાધા ન આપે. અને હઠ–કદાગ્રહ છોડી ભલા માર્ગને સાધે, પરદેશી રાજાની પેરે. ગીતાર્થ ગુરૂ વચનથી પોતાનો મત છેડી સત્યમાર્ગ અંગીકાર કરે. તેરમા ગુણમાં ધન, ભવનાદિકમાં રાગ દ્વેષ ન હોય, મંદ આદર હોય. અને ચાદમાં ગુણમાં ધર્મમાં ધર્મને નામે કદાગ્રહ ન હોય. એમ અંતર છે.
૩૪ - स्वागमं रागमात्रेण, द्वेषमात्रात् परागमं; . मस्त्यजामोश्रयामोवा, किंतु माध्यस्थ्या दशाः ॥ १ ॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ-સ્વાગમ-જેમાગમને હું રાગ માત્રથી એટલે પક્ષપાતથી આદર કરતું નથી. તેમ જ પરાગમ-વેદાદિને દ્વેષ માત્રથી હું ત્યાગ કરતે નથી; પણ મધ્યસ્થ (પરિક્ષક) બુદ્ધિવડે પરિક્ષા કરતાં અવિસંવાદી જિનાગમ છે અને વિસંવાદી. અન્ય આગમ છે એમ નિર્ણય કરી નિખાલસ વૃત્તિએ ત્યાગ અને સ્વિકાર કરેલ છે.
૧૫. અસંબંધ-સર્વ પદાર્થ ક્ષણ ભંગુર છે, અનિત્ય છે. તન, ધન, સ્વજન, જીવિતવ્ય, દ્રવ્ય, પદાર્થ પ્રમુખ એ સર્વ મારા નથી એમ વિચારીને સંતપુરૂષોની સેવા કરે, પણ ધનાદિની સંગત ન કરે. સંત પુરૂષોની સોબતથી ગુણની. વૃદ્ધિ થાય.
૧૪. પરાર્થ કાપાગી-સંસારને વિષે વિરક્ત મનવાલો છતાં પણ પરના દાક્ષિણ્યથી ગાદિને ભગવે. એવા ઉદાસીન જ્ઞાનવડે સલમે ગુણ પામે.
૧૭. નિસ્નેહ વૃત્તિ–જે વેશ્યાની પર્વે ગૃહવાસ પાળે. એટલે વેશ્યા એમ વિચારે જે આજે છોડશું અથવા કાલે છેડશું, એમ વેશ્યાની જેમ, નિનેહ વૃત્તિ હોય છે તેમ આ ગુણવાલાની પણ ઘરવાસ છોડી સંયમ લેવાની વૃત્તિ પૃથ્વીચંદ્ર કુમારની માફક હોય. એટલે એ ઘરવાસને બીજાનું માને. એને તે મોક્ષલક્ષ્મી મેળવવાની અભિલાષા હોય. એ સત્તર ગુણ કહ્યો. દેશવિરતિના નાના (અનેક) ભેદ છે. માટે અભિપ્રાય જુદા જુદા હોવાથી લદ પણ જુદા જુદા થાય; માટે પુનરુક્તિ દોષ ન જાણો.
એ ગુણના સમૂહથી જે ભર્યા હોય તેને ભાવશ્રાવક કહીએ.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
यतः - इहसत्तरगुणजुत्तो, जिष्णाममे भाव सावमो भणिओ. ઇતિવચનાત્. શ્રી જિનચ્છાણા પાલવી તે જિનભક્તિ છે. અને તે આજ્ઞાનું પાલન તેજ ભાવશ્રાવકપણું છે.
('
ભાવશ્રાવકપણું તેજ દ્રવ્ય સાધુપણું છે. “ વળયાલે સ્વં ભાવનું કારણ તે દ્રવ્ય કહેવાય. એટલે જે દ્રવ્ય સાધુ હાય તે ભાવસાધુપણું પામે.
ભાવસાધુના સાત લક્ષણ કહે છે. यदुक्तं धर्मरत्न प्रकरणे:
एयस्सउ लिंगाई, सयलामग्गाणु सारिणि किरिआ,
ર
૩
सद्धा पवरा धम्मे, पन्नवणिज्जत्तमुजुभावा
॥ શ્॥
*
किरिभासु अप्पमाओ, आरंभो सक्कणिजणुठाणे,
૫
गुरुओ गुणाणुराम, गुरुआणाराहणा परमं ॥ २ ॥ અર્થ:—૧ સઘલી માર્ગાનુસારિણિ ક્રિયા. ૨-ધર્મમાં પ્રવર–શ્રદ્ધા. ૩–સરળ ભાવ વડે પ્રજ્ઞાપનીયપણું. ૪–ક્રિયામાં અપ્રમાદ. ૫–શકયાનુષ્ઠાનનેાજ પ્રારંભ. ૬–ભારે ગુણાનુરાગ. ૭ ગુરૂની આજ્ઞાનું ઉત્કૃષ્ટ આરાધન. એ સાત ભાવસાધુના લિંગ છે. એને સામાન્ય નામા કહ્યો. હવે વિશેષાયે કહે છે. ૧. માર્ગ તે ઇચ્છિત સ્થાને પહોંચવા જેને શેાધીયે તે માર્ગે. તેમાં દ્રવ્ય માર્ગ તે ગ્રામાદિના અને ભાવમાર્ગે મુક્તિનેા. તે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર રૂપ છે. તે ભાવમાર્ગે અહીં લેવા.
૧. આગમની નીતિ એટલે સિદ્ધાંતમાં કહેલા આચાર, ક્રિયાકલાપ જાણવા.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
૨. ઘણા સંવિજ્ઞ ગીતા પુરૂષોની આચરણારૂપ જાણવા. ૧. આગમ એટલે આમ પુરૂષનું વાય. કેમકે વિતરાગ હાવાથી તેઓ જૂહું બેલે નહિ.
૨. અને તેની નીતિ તે ઉત્સર્ગ, અપવાદ રૂપ શુદ્ધ સંયમ પાળવાના ઉપાય જાણવા. વળી સવિજ્ઞ એટલે મેાક્ષાભિલાષી, ઘણા ગીતા પુરૂષાએ જે આચરણા કરી હેાય તે પણ જીતવ્યવહાર પ્રમાણ છે. સૂત્રમાં અન્યથા કહેલું છતાં પણ કાલાદિક કારણની અપેક્ષાથી ગીતાર્થ પુરૂષોએ જુદી રીતે જે આચરણા કરી છે તે પ્રમાણ છે, પણ અગીતાર્થ આચરણા પ્રમાણુ નથી.
ચતુઃजंसव्वहासुत्ते, नपडिसिद्धनेवजीववहहेतु;
तं सव्वं पि माणं, चारित्तधणाणभणियंच. ॥ १ ॥ અર્થ:—જે સૂત્રમાં સર્વથા ન નિષેધ્યું હાય, અને જીવવધના હેતુ ન હેાય, તે સર્વ ચારિત્રવતાને પ્રમાણુ છે. કાર્યને અવલખીને ગીતાર્થા જેમાં અલ્પહાની અને બહુ લાભ હાય તેવું કામ આચરે છે તે પ્રમાણ છે; પણ લાધવભાવ વિચાર્યા સિવાય સુખશીળજનાએ જે આચરણા કરી હાય, પ્રમાદરૂપ આચરણા હેાય તે અપ્રમાણ છે. જેમકે શ્રાવકામાં મમત્વ કરવા, (રાખવા) શરીરની શાલા માટે શુદ્ધ વસ્ત્ર, પાત્ર, આહાર લેવાં, એક સ્થાને વસવું એ બધી પ્રમાદિ આચરણા તે અપ્રમાણુ છે. એ ભાવસાધુના પ્રથમ લક્ષણ કહ્યો.
હવે ભાવ સાધુના બીને લક્ષણ કહે છેઃ૨. શ્રદ્ધા—એટલે તિાભિલાષ એટલે કર્મના ક્ષચેાપશમ અને સમ્યગ્નાનથી થએલી ઈચ્છા. તેના ૪ ભેદ છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
193
૧. વિધિ સેવા. ૨. અતૃપ્તિ. ૩. શુદ્ધ દેશના. ૪. સ્ખલિતની વિશુદ્ધિ. તેમાં વિધિસેવાનું સ્વરૂપ કહે છે.
૧. જ્યાં સુધી શક્તિ હૈાય ત્યાં સુધી વિધિપૂર્વક જ અનુષ્ઠાન કરે. અને જો દ્રવ્યાકિના દોષથી તેમ ન કરી શકે તા પણુ વિધિ તરફ જ પક્ષપાત રાખે. જેમ કાઈક નિરોગી પુરૂષ સ્વાદિષ્ટ લાજનના સ્વાદને જાણતા પણ કાઈ આપદ અવસ્થામાં અટવી વિગેરે સ્થાનમાં કે દુષ્કાળ, દરિદ્રાવસ્થામાં તેને ઉત્તમ લેાજન ન મળી શકવાથી ભૂખે મરતા હલકા, નિરસ લેાજન કરે; પણ ઈચ્છા તા સરસ લેાજનની જ રાખે. એવી રીતે શુદ્ધ ચારિત્ર્યના રસિક પુરૂષ દ્રવ્યથી કઈ વિરૂદ્ધ વાતને એટલે નિત્ય વાસાદિને કારણવશાત્ સંગમાચાર્યની માફક સેવતા હાય તે પણ ભાવથી ચારિત્રને એળંગે નહિ. અભિલાષા તે! શુદ્ધ ચારિત્રની જ રાખે.
૨. અતૃપ્તિ-એટલે જ્ઞાન મેળવવામાં, તપ કરવામાં, વિનય વૈયાવૃત્ય કરવામાં, તથા ક્રિયાકાંડમાં બિલકુલ ધરાય જ નહિ. વિશેષે અતૃપ્ત થકા કર્યાજ કરે. તેમ અહીં જ્ઞાનાદિ રત્ના ગૃહણ કરવામાં ઉત્સુક જ રહે.
૩. શુદ્ધ દેશના ગુરૂની અનુજ્ઞા લઇને પાત્રના સ્વરૂપને ઓળખીને તેના મળ–મધ્યમ અને વૃદ્ધ (બુદ્ધ)ના લેદ સમજીને તેને સંભળાવવા ચેાગ્ય ઉપદેશ આપે જેથી તેને લાભ થાય. તા
बालः पश्यति लिंग, मध्यमबुद्धिविचारयतिवृत्तं; आगमतत्त्वंतुबुद्धः, परिक्षते सर्व यत्नेनः ॥ १ ॥ અર્થ:—ખાલ હાય તે લિંગને જુએ. મધ્યમ બુદ્ધિ આચારને વિચારે અને બુદ્ધ હૈાય તે સર્વ યત્નવડે આગમના તત્ત્વને
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
પરખે છે. એવી રીતે પાત્રને એળખી તેના અનુરૂપ દેશના દેવી તે વિશુદ્ધ દેશના છે. અને પાત્રને આળખ્યા સિવાય દેશના આપે તે ઉલટુ નુકશાન કરે.
૪. સ્ખલિત વિશુદ્ધિ તે પ્રમાદ વિગેરેથી ચારિત્રમાં અતિચાર રૂપ મલ, કલંક લાગ્યું હાય તેને વિમળ શ્રદ્ધાવાન્ મુનિએ આલેાચનાથી શેાધે છે. તે દશ પ્રકારે અતિચાર લાગે છે. ૧. પે. ૨. પ્રમાદ. ૩. માંદગી. ૪. આપત્તિ. ૫. અનાભાગ. ૬. શક્તિ. ૭. સહસાત્કાર. ૮. ભય. ૯. પ્રદ્વેષ. ૧૦. વિશે. એ દશ પ્રકારથી થાય છે. તેની યથા યાગ્ય આલેાયણા લઈ શુદ્ધ થાય છે. આલેાચના લેવાથી પાપ હલકા થાય, આલ્હાદ થાય, સ્વપર પાપની નિવૃત્તિ થાય, સરળપણું રહે, દુષ્કર કરણ થાય, કામળ પરિણામ થાય, નિ:શલ્ય થાય. એ શાષિતનાં ગુણા છે. ગુરૂ પાસે આલેાચના લેવા જતાં માર્ગમાં કાલ કરે તે તે આરાધિક થાય. આના વિસ્તાર ધર્મરત્નમાં છે ત્યાંથી જોવું.
હવે ભાવ સાધુના ૩ જે લક્ષણ કહે છે.
૩. ઋજુભાવે પ્રજ્ઞાપનીય–પ્રવરશ્રદ્ધાનાં યાગથી પ્રજ્ઞપનીય થાય છે. તે સૂત્રના ભાવને સારી રીતે સમજી શકે છે તે ૧. વિધિ. ૨. ઉદ્યમ. ૩. વર્ણેક. ૪. ભય. ૫. ઉત્સર્ગ. ૬. અપવાદ. ૭. તત્તુભય. ઇત્યાદિ ગંભીર ભાવવાલા સૂત્રેા જિનશાસનમાં છે. અને તેમના તે તે વિષય વિભાગને નહિ જાણનાર જીવ જ્ઞાનાવરણ કર્મના ઉદયથી મુંઝાઈ પડે છે. તેથી તે માઠુ પામે છે તેવા મૂહને અનુકંપા લાવીને સમજાવે છે.
૪. ક્રિયામાં અપ્રમાદ-સુગતિનું કારણુ ચારિત્ર છે. તે ચારિત્ર છ કાય જીવની રક્ષા કરવારૂપ છે. તે વિકથાદિ પ્રમા
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇમાં પડેલા જીવથી પાળી શકાય નહિ. જેમ પ્રમાદિને દેવ. અધિષ્ઠિત વિદ્યા સિદ્ધ થતી નથી તેમ પ્રમાદિને દિક્ષા સિદ્ધ થતી નથી. જેમ પ્રમાદિ સાધકને વિદ્યા ઉલટી દુઃખદાયક નિવડે છે. ઘેલે ગાંડે બનાવે છે, તેમ પ્રમાદિ સાધુને દિક્ષા દેવ-દુર્ગતિ તથા ભવ ભ્રમણ કરાવે છે. પડિલેહણાદિ ક્રિયા કરતાં જે પ્રમાદ કરે તો છ કાયને વિરાધિક થાય, માટે અપ્રમાદપણે ક્રિયા કરે. સાવધાન રહે.
૫. શક્યાનુષ્ઠાનારંભ:-સંઘયણ અને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ,. ભાવને અનુરૂપ સઘળાં અનુષ્ઠાન તપ વિગેરે કરે પણ શક્તિ. ઉપરાંત કરે તો તેથી પ્રતિજ્ઞાન ભંગ થાય. જેથી ઉલટી હાની. થાય. પણ જેને વારંવાર કરી શકે. અને જે અનુષ્ઠાન કરવાથી અસંયમમાં પડવું ન પડે તેવું કરે. કેમકે અનુચિત્ત અનુષ્ઠાન કરવાથી હેરાન થાય, તે કરવાની ફરીથી ઈચ્છા ન થાય. તેમજ કોઈ દરદ પેદા થાય તો તેની ચિકિત્સા કરાવે. તે અસંયમ થાય અને ચિકિત્સા ન કરાવે તો અવિધિએ. મરણ થાય. એટલા માટે કહ્યું છે કે–તેવું તપ કરવું કે જેથી. મનમાં આત્તધ્યાન ન થાય, ઇંદ્રિયાની હાની ન થાય અને મન, વચન, કાયાના વ્યાપાર ન અટકી પડે. પણ શક્તિ હોય. તે વિશેષ ક્રિયા કરે, શક્તિને ગોપવે નહિ. કારણ ઉત્કૃષ્ટ ક્રિયા કરવાથી ગુરૂની તથા ગચ્છની પ્રશંસા થાય. વળી તીર્થની. પ્રભાવના થાય; માટે નિરાશંક ભાવે શકયાનુષ્ઠાન કરવું.
૬. ગુણાનુરાગ –ગુણ એટલે ચરણસિત્તરી કરણસિત્તરી
૫. મહાવ્રત, ૧૦ શ્રમણધર્મ, ૧૭ પ્રકારનો સંયમ, ૧૦ વૈયાવૃત્ય ટૂ બ્રહ્મચર્યગુપ્તિ, રૂ જ્ઞાનત્રિક, ૧૨ પ્રકારનો બાહ્યાભ્યતર તપ, ૪ કપાયનિગ્રહ એ ચરણ સિત્તરી. '
જ પિંડવિશુદ્ધિ, ૫ સમિતિ, ૧૨ ભાવના, ૧૨ પડિમા, પ ઇંદ્રિયનિષેધ, ૨૫ પ્રતિલેખના, ૩ ગુપ્તિ, ૪ અભિગ્રહ એ કરણસિત્તરી.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિગેરે ગુણામાં રાગ ધરવો. તે ગુણાનુરાગથી ગુણેને મલીન કરનારા દોષોને ત્યાગ થાય છે. ગુણાનુરાગી બીજાને લેશ માત્ર પણ ગુણોની પ્રશંસા કરે છે. અને પિતાના અલ્પષ હોય તે પણ પિતાને નિર્ગુણ માને છે. વળી પ્રાપ્ત થયેલા ગુણોની રક્ષા કરે છે. અધિક ગુણવાનને સંગ થતાં પ્રમોદ પામે છે અને ગુણે મેળવવા ભાવપૂર્વક ઉદ્યમ કરે છે. વળી તેનું અંતઃકરણ કરૂણાદિ ભાવનાથી વાસિત હોય છે તે જ ભાવનાનું સ્વરૂપ –
૧ પરનું હિત ચિંતવવું તે મિત્રી ભાવના. ૨. પારકાં દુઃખ નિવારવાં તે કરૂણું ભાવના. ૩. પરને સુખી દેખી ખુશી થવું તે પ્રમોદ ભાવના. ૪. પરના દેની ઉપેક્ષા કરવી તે ઉપેક્ષા ભાવના.
ગુણાનુરાગથી આ કાળમાં સંઘયણ આદિ દોષ વડે પરિપૂર્ણ ગુણ પ્રાપ્ત ન કરી શકે, તે પણ પરભવમાં તે ગુણોની પ્રાપ્તિ તેને સુલભ થાય. એ છોલક્ષણ ભાવ સાધુનો પૂર્ણ થયે.
ભાવ સાધુને ૭ મે લક્ષણ કહે છે.
૭. ગુર્વાસા આરાધના –જે ગુરૂના ચરણની સેવામાં રક્ત હાઈ ગુરૂની આજ્ઞા આરાધવામાં તત્પર રહે. તેજ ચારિત્રને ભાર ઉપાડવામાં સમર્થ થાય, અન્યથા ન જ થાય. શ્રી આચાસંગ સૂત્રના પ્રથમ સૂત્રમાં “તુ જે તે માવવા ga મરઘા” એ વાક્યમાં શ્રી સુધર્માસ્વામિએ પણ જંબૂ સ્વામિને કહેલું છે કે મેં ભગવંતની પાસેથી એમ સાંભવ્યું છે માટે ગુરૂકુલવાસ સેવ. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન, દશવૈકાલિકાદિ સૂત્રોમાં પણ ગુરૂકુલવાસી જ જ્ઞાન પ્રાપ્ર કરે એમ કહ્યું છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭
-
-
वसेगुरुकुलेनिच्चं, जोगवं उवहाणवी पियंकरे पियवाइ, सेसिख्खं लद्धमरहइ. ॥१॥ इतिवचनात्
એ સાત લક્ષણ જેમાં હોય તેને ભાવસાધુ જાણો. હવે ગુરૂના અન્ય વિશેષ ગુણેના વર્ણનરૂપ આગમક્ત અધિકાર કહે છે –
સ્થાનાંગના છકે સ્થાને કહ્યું છે કે"छहिंठाणेहिं संपन्ने अणगारे अरहइ गणधारितए तं
લિ –
૧. સદ્ધિપુરૂષ જાતે શ્રદ્ધાવંત પુરૂષ તે શિષ્ય શિષ્યને મર્યાદામાં સુખે રાખે. - ૨. સચ્ચે પુરિસ જાએ–તે સત્ય પ્રતિજ્ઞાવંત તે ગછને પાલે.
૩. મેહાવિ પુરિસ જાએ–તે મર્યાદાઓ પ્રવર્તે, અથવા મેધાવી. તે બુદ્ધિવંત શ્રત ગ્રહણ કરવાની શક્તિવાલે. એ હોય તે તત્કાલ બીજા પાસેથી શ્રુત ગ્રહણ કરી શિષ્યને ભણાવવા. સમર્થ થાય.
૩. બહુસુએ પુરિસ જાએ–તે ઘણું શ્રુતનાં અભ્યાસવાલે. બહુસૂત્રી. જે બહુશ્રુત ન હોય તે ગુણને અધિકારી ન થાય. જે અગીતાર્થ હોય તે શિષ્યને હિતાહિતની પ્રવૃત્તિ, નિવૃત્તિ ન કરાવી શકે. તેમજ ગચ્છવાસી બાલ, વૃદ્ધ, ગ્લાનાદિની. સાર સંભાળ પણ ન કરી શકે.
૫. સંત્તિમં–એટલે શક્તિવંત શરીર (તે મંત્ર તંત્રાદિક સહિત એહ શરીર) તે પિતાને અને ગચ્છને આપત્તિ આવે ત્યારે નિસ્તારવા સમર્થ થાય.
૬. અ૫ાહિગણે–તે સ્વપક્ષ, પરપક્ષને વિષે કલહને. કરનાર ન હોય. કલહકારી હોય તે ગચ્છની હાની કરે...
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
આચાર્યના ગુણા કહે છે; सुत्तरथखलु कुशलो; पियदढ धम्माणुव्रत्तणाकुशलो; जाइ कुलसंपन्नो, गंभीरो लद्धिमंतोय.
અર્થ:-સૂત્રાર્થમાંકુશલ, ૧ પ્રિયધી,૨ દઢબમી-વ્રતમાં કુશલ, જાતિ, કુલસંપન્ન,૪ ગંભીર,૧ લબ્ધિ ને સિદ્ધિવાન. એ આચાર્યના ગુણ કહ્યા. જેમ
રાજા, પ્રધાન, પુરાહિત, કાટવાલ, નગરશેઠ. એ પાંચ જેમ નગરની રક્ષાના કરનાર છે તેમ આચાર્યાદિ પાંચે ગચ્છની રક્ષા—સાર સંભાળ કરનારા છે.
૧. રાજા તે સર્વપિર.
૨. પ્રધાન તે રાજાને ભલી સલાહને દેનાર. રાજ્યની ચિંતા કરનાર.
૩. પુરાહિત-શાંતિકર્મ કરનાર. ૪. કોટવાલ–દુષ્ટને દંડ આપનાર.
૫. નગરશેઠ સર્વે મહાજન લેાકની સંભાળ રાખે. તેમ જિનમતને વિષે પાંચ પુરૂષ ગચ્છની રક્ષા કરનાર છે. ૧. આચાર્ય—તે ગચ્છના નાયક, સર્વપિર. ૨. ઉપાધ્યાયજી–સૂત્રાદિકની વાંચના આપનાર. ૩. સ્થવિર તે ધર્મમાં સિદાતા હૈાય તેને સ્થિર કરે. તેમાં સાઠ વર્ષની ઉમર હેાય તે વય સ્થવિર ॥ ૧ ॥ વીશ વર્ષે દિશાપયાય હાય તે પર્યાય સ્થવિર ॥ ૨ ॥ ચેાથા અંગ સુધી ભણ્યા હાય તે શ્રુત સ્થવિર ॥ ૩॥ તેમાં શ્રુત સ્થવિર શ્રેષ્ઠ જાણવા.
૪. ગણી—તે કેટલાક સાધુઓને લઇ દેશમાં વિચરે; તે આચાર્યની આજ્ઞાથી.
* અત્રે દૃષ્ટાંતઃપેટ અને ઈંદ્રિયને સંવાદ ચાલેલ, તેમાં પેટને અન્ન આપે તેા સર્વ ઈન્દ્રિયાને અલ આવે; તેમ પાંચ જણનેા બલ ખપે છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
c
૫. ગણુાવચ્છેદક—ગણુ એટલે સમુદાયની રક્ષા કરે. પ્રાય શ્ચિત આપી શુદ્ધ કરે. માર્ગના ઉદ્યોત કરે. સમુદાયને વધારે. એ પાંચે ગુચ્છની રક્ષા કરે.
તે વિના ગચ્છની વ્યવસ્થા ન સચવાય. ગચ્છના સાધુ, સાધ્વીએ સ્વચ્છ દે પ્રવર્તે. જિનાજ્ઞા વિરાધે. રાગ દ્વેષ ( મમત્વ અહંકાર ) માં પડે. એક માર્ગમાં અનેક ભેદ્ય ઉત્પન્ન થાય. મૂલેાત્તર ગુણુની હાની કરે. વતૅમાનકાળમાં ઘણા જૈનાભાસેા જૈન નામ ધરાવી મમત્વથી પેાતાના મત સ્થાપન કરવા આત્મસ્તુતિ અને પરનિંદા કરે છે. વલી કાળદોષથી જૈનધર્મ સ્યાદ્વાદથી ભૂષિત હાવા છતાં અનેક મત, મતાંતરની ઉત્પત્તિથી વ્યાપ્ત થએલ છે. જેમકે—શ્વેતાંબર, દિગંબર, મૂર્તિપૂજકઅમૂર્તિપૂજક, તેમજ તપ, અંચળ, ખરતર, લેાંકા પ્રમુખ અનેક ગો અને તેરાપંથી, નિન્હેવા, નાના મોટા પક્ષો—સંઘાડાએ વિગેરેથી હેંચાઇ ગએલ છે. તેમાં કેટલાક તા નજીવા મત ભેદથી અનેક કલેશેા ઉત્પન્ન કરી રાગદ્વેષના મમત્વ વધારે છે. વિધિમાર્ગના લેાપ કરી કેટલાક અવિધિમાર્ગનું સ્થાપન કરે છે. કેટલાક એકાંત પક્ષમાં ખેંચાઇ જાય છે. આવા અનેક મત મતાંતરો નિહાળી કેટલાક ભવભીરૂ જીવાને ઘણું દુ:ખ ઉત્પન્ન થાય છે. હા ! હા! આ કાળમાં કલ્યાણના રસ્તા શા છે? અમે પૂર્વ ભવે કેવાં કર્મો કયા હશે કે જેથી આ કાળમાં અવતર્યા ! જિન, કેવળી, પૂર્વધરાદિના અમને વિહ પડયા ! હા! અમારે શે! આધાર !! કે જેને આધારે કલ્યાના માર્ગ સાધી શકાય ? પણુ વિચાર કરતાં માત્ર જિનાગમના જ આધાર છે. એ આગમના આધારથી ઉપાદાન,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
નિમિત્ત કારણ, નિશ્ચય, વ્યવહાર, ઉત્સર્ગ, અપવાદ, નય, નિક્ષેપ અને પ્રમાણ તથા ત્રીભંગી, વૈભંગી, સપ્તભંગી, નવભંગી વિગેરેનું જ્ઞાન પિતાના પશમ પ્રમાણે થાય. જે પોતે કદાગ્રહ મૂકી પંચાંગી સંમત્ત આગમ અવેલેકશે તે આગમ રૂડી રીતે સમજાશે. “કેટલાક જડમતિ, એકાગ્ર દ્રષ્ટિવાલાઓ પંચાંગીને માનતા નથી. અને કહે છે કે તે તે. છસ્થ આચાર્યોએ બનાવેલ છે તે અમને માન્ય નથી પણ પોતે સંસ્કૃતાદિ ભાષાના અજાણ તેમજ પોતાના મતને કદાગ્રહ, કેમ મૂકી શકાય! તે તો ટબેજ વાંચે છે, કારણ મૂળ જેટલું જ્ઞાન કહાડવું ક્યાંથી? કેટલાક બાહ્યક્રિયાને ડોળ કરી અજ્ઞાન, મૂખલોકો તેમાં પણ સ્ત્રી વર્ગને ભરમાવી પિતાના પક્ષમાં લઈ કદાગ્રહ વધારે છે.” વર્તમાનમાં જે જેની જેનીમાં પણ પરસ્પર મેળ નથી. એક બીજા પર દ્વેષ કરે છે, કેમળ ભાવ ધારણ કરતા નથી. એક એક ગચ્છના સાધુઓ અન્ય ગચ્છના. સાધુઓ સાથે ભાષણ પણ કરતા નથી, તે ખરેખર ઉદાર ભાવવાલા જેનીઓને છાજે તેમ નથી. જેન ધર્મથી વાસિત હદયવાળાની તો એજ વિશાળ ભાવના હોય કે સર્વ જી ધર્મપાત્ર બનો અને કર્મ ખપાવીને સર્વે જીવે જલદી મુક્તિને પામે. “આતમવ સર્વ મુખુ પતિ
હત” બધાં જીવોને પોતાના સમ ગણે. યદ્યપિ અન્ય દર્શનીઓમાં એકાંત પક્ષ છે અને તે નિષેધવા યોગ્ય છે. યદુ-“તે શો મિજી ” તથાપિ તેમાં જે જિનમતના અનુસારે દયા, દાન, વૈરાગ્ય, ઉદાસીનતા, ગુણગ્રાહકબુદ્ધિ, સરળભાવ, અનાગ્રહ તે તે ગુણે અનુમોદવા ગ્ય છે. અન્ય દર્શનીનું પણ ઉદેરીને ખંડન કરવું નહિં, તો સ્વ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર્શની સાથે પ્રાય: કલુષિત ભાવ ઉત્પન્ન થાય તેવા વાદિવવાદ ન કરવા. તત્ત્વગવેષિ થયું.
यदुक्तम्:
'वादांश्च प्रतिवादांश्च, वर्णितो निश्वितां तथा; तत्त्वान्तं नैव गच्छन्ति, तिलपिलक वद्गतो ॥ १ ॥ વાવિવાદ કરવાથી તત્ત્વના નિર્ણય ન થાય; તર્કની પરંપરા થાય. જેમ ઘાણીના બળદ દિવસ આખા ફ્રે પણ સંધ્યાએ તે જ સ્થાને આવે, તેવી રીતે તત્ત્વના નિર્ણય વાદવિવાદથી ન થાય. તત્ત્વના નિર્ણય તે વસ્તુ તત્ત્વની વિચારણાથી થાય. તે ચિંતા ચાર પ્રકારની છે.
यदुक्तम्:
उत्तमाह्यात्म चिंताश्च, मोहचिताश्च मध्यमा;
अधमा कामचिताश्च परचिताऽधमाधमा ॥ १ ॥
તેમાં આત્મચિંતા કરવાની છે ને ત્રણ ચિંતા ત્યાજ્ય છે. આચાર્ય મહારાજ હાય તે ગચ્છની તથા સમસ્ત ચતુર્વિધ સંઘની ચિંતા કરે. તે પેાતાના તથા પરના હિતને અર્થ છે..
૩
..:
આચાર્યની આઠે પણ સપદાઓ કહે છેઃ૧. આચાર સપદા તેના ચાર ભેદ છે.
૧-ચારિત્રમાં સમાધિ યુકત ઉપયાગ. ર–મત્યાદિ ગર્વ રહિત ૩–અનિયત વિહાર ૪–શરીર અને મનનું નિર્વિકારીપણું. એ ચાર આચાર સંપદાના ભેદ કહ્યા.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨શ્રત સંપદા તેના ચાર ભેદ છે. ૧. બહુસૂત્રતા તે સર્વેથી યુગમાં એક આગમતું જાણ પણું હાય.
૨. પરિચિત સત્રતા તે ઉત્કમ તથા ક્રમથી, વાંચનાદિથી સ્થિરસૂત્રતા.
૩. વિચિત્ર સૂત્રતા તે સ્વ સમયાદિ ભેદનું જ્ઞાન.
૪. ઉદાત્તાદિ વિજ્ઞાનથી દેષની વિશુદ્ધિકરણતા. એમ શ્રુત સંપદા હેય.
૩. શરીર સંપદા-તેના ચાર ભેદ છે. ૧. ઉંચાઈ વિગેરે પ્રમાણસર હાય. ૨. સુંદરતા. ૩. પરિપૂર્ણ ઈદ્રિયો હાય. ૪. સ્થિર સંહાન, તપ વિગેરેમાં સમર્થ .
૪. વચન સંપદા–તેના ચાર ભેદ છે. ૧. આદ્ય વચનતા. ૨. મધુર વચનતા. ૩. મધ્યસ્થ કાચનતા. ૪. અસંદિગ્ધ વયજતા તે સંદેહ રહિત.
૫. વાચના સંપદા–તેના ચાર ભેદ છે. ૧. શિષ્યના પરિણામાદિ ભેદ જાણીને ઉદ્દેશ કરે. શિષ્યના ૩ ભેદ છે. ૧ પરિણામિક ૨. અતિપરિણામિક ૩. અપરિણામિક એ ૩. વિશેષાવશ્યકે.
૨. જાણીને સમુદેશ કરો.
૩. પૂર્વે દીધેલા સૂચના આલાવા પાકા કરાવીને પછી બીજું સૂત્ર દેવું.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. પૂર્વાપર અર્ચની સગતિ થાય (અંધ બેસતું) તેમ દેવું.
૬. મતિ સંપદાના ચાર ભેદ છે. ' ૧. અવગ્રહ. ૨. હા. ૩. અપાય. ૪. ધારણ. ૭. પ્રયોગ સંપદાના ચાર ભેદ છે... :
“પ્રગતે વાદની મુદ્રા. . ૧. આત્મ પરિજ્ઞાન. એટલે પિતાની શક્તિનું જ્ઞાન.
૨. પુરૂષ પરિજ્ઞાન. એટલે આ વાદી કયા મતનો ને કેટલા જ્ઞાનવાલે છે તેનું જ્ઞાન.
૩. ક્ષેત્ર પરિજ્ઞાન. તે આ ક્ષેત્ર (વાદનું સ્થળ) માયાવી છે કે સરળ છે. સાધુ ભાવિક છે કે અભાવિત છે તેનું જ્ઞાન.
૪. રાજા, અમાત્યાદિક ભદ્રિક છે કે અમુદ્રિક છે ઇત્યાદિનું જ્ઞાન. ૮. સંગ્રહ સંપદા. સંગ્રહ એટલે સ્વીકાર કર્યું.
તેના ૪ ભેદ છે. ૧. પીઠ–ફલકાદિ સંબંધી પરિજ્ઞાન. ૨. બાલાદિ ગ્ય ક્ષેત્રનું જ્ઞાન. ૩. સમયસર યોગ્ય સ્વાધ્યાય સંબંધી જ્ઞાન. ૪. યથોચિત વિનય. વિગેરે સંબંધી જ્ઞાન.
(વધારે વિસ્તાર ઉપાધ્યાય શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી સ્વામીએ બનાવેલ ગણિ પદના ચઢાલીઆથી જાણવું.)
એ આઠ ગણિ સંપદા યુક્ત આચાર્ય હાચ તે જિનશાસનની પ્રભાવના કરે. ધણા જીવને સમકિતની રૂચી ઉઠ્યa કરાવે. તે રૂચીના દશ ભેદ છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. નિસર્ગ રીતે ગુરૂ ઉપદેશ વિના કર્મના લાઘવથી જાતિસ્મરણાદિ જ્ઞાનવડે કેઈક જીવને સહજ સ્વભાવે ઉત્પન્ન થાય. સમ્યકત્વ પામે. .
' ૨. ઉપદેશ રૂચી તે ગુરૂના ઉપદેશથી સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થાય.
૩. આજ્ઞા રૂચી–તે વિશેષ કારણ પ્રમુખને ન જાણતાં પણ “મેવ સર્જ, લવિ૬િ, વીયે, એમ શ્રી વિતરાગની આજ્ઞા પ્રમાણ કરનાર માસતુસાદિ સુનિની જેમ આજ્ઞારૂચિ જાણવા.
૪સૂત્રરૂચી–તે પ્રથમ મિથ્યાત્વી છતાં પણ સૂત્રનો અભ્યાસ કરવાથી ગાવિંદ વાચકાદિની પેઠે સમકિત પામે તે સૂત્ર રૂચી જાણવા.
૫. બીજ રૂચી–તે સૂત્રના બીજ માત્ર અક્ષર ગ્રહણ કરવાથી અનેક સૂત્રાર્થનું જ્ઞાન થાય. જેમ ત્રિપદી માત્રના
ધથી ગણધરેને દ્વાદશાંગીનું જ્ઞાન થાય છે તેમાં અથવા ઉદકમાં જેમ તેલબિન્દુ તત્કાળ પ્રસરી જાય છે એવી બુદ્ધિ હોય તે બીજ રૂચી જાણવા.
. . ૬. અભિગમ રૂચી–તે સૂત્રને અર્થ સહિત અવગાહે. . અંગ, ઉપાંગ, પન્ના પ્રમુખ સર્વ સૂત્રનું જ્ઞાન કરે. . ૭. વિસ્તાર રૂચી–તે ષટ દ્રવ્યના ભાવ સર્વ પ્રમાણ નયે કરી વિસ્તારથી જાણે. '
૮ક્રિયા રૂચી–તે સમ્યકત્વ સહિત સુમિતિ, ગુમિ, તપ, સંયમાદિ ક્રિયામાં અત્યંત–તિવ્ર પ્રેમ હોય. ' .
૯. સંક્ષેપ રૂચી–તે આગમમાં અકુશળ હોવા છતાં
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુદણિ કે કુમતમાં બધાએ ન હોય અને ચિલાવી પુત્રાદિની પેઠે ઉપશમ, વિવેકને સંવર ઈત્યાદિ સંક્ષેપથી જે ધર્મ પામે તે - ૧૦. ધર્મરૂચી–તે ધર્મ, અધર્મ પ્રમુખ દ્રવ્યના સ્વરૂપ સમજવાની રૂચી અથવા શ્રત ધર્મ અને ચારિત્ર ધર્મને ભેદ જે જિદ્ર કથીત તેની શ્રદ્ધા હોય તે ધર્મરૂચી. એ સમતિની દશ રૂચી ઉત્તરાધ્યયનના ૨૮ માં અધ્યયનમાં કહેલ છે.
વલી આચાર્ય દશ વિધ સમાચારીના જ્ઞાતા હેય. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન ૨૬ મા સમાચારી અધ્યયન-..
૧-ઈચ્છા. ૨-મિચ્છા. ૩. તહકારે.૪–આસિયા. ૫-' નિસિપિયા. ૬-અપૂચ્છણાય, ૭-પડિપૂચ્છા. ૮-છંદણ. ૯નિમંતણું. ૧૦–ઉવસંપર્યાય કાલે, સમાચારી ભવે દસવિહાઉ.,
ભાવાર્થ કહે છે૧. ઈચ્છાકાર-કોઈપણ કાર્ય પડે ત્યારે ગુરૂને પ્રાર્થના કતાં કહેવું જે હે ગુરૂદેવ ! આપની ઈચ્છા હોય તો હું અમૂક કાર્ય કરું અથવા તમે આ મારું કે અમૂકનું કાર્ય, કરી આપે, એમ કહેવું પણ ગુરૂ ઉપર ફરજ પાડવી નહિં... જે તમને કરવું જ પડશે. એમ બલાભિગ ન કરવું.
૨. મિચ્છાકાર-તે સંયમ યુગમાં વિપરીત આચરણ થયું હોય ત્યારે તેનું મિચ્છામિ દુક્કડં દેવું.
:, ૩. તથાકાર–તે ગુરૂ વાંચના આપે, સૂત્રાર્થ કહે ત્યારે તેઓએ કહ્યું તે તત્ત છે, પ્રમાણ છે એમ કહેવું. - - ૪. આસિયા–અવશ્ય કાર્ય પડે ત્યારે ઉપાશ્રયથી આહિર નીકળતાં “આવસહી કહેવું તે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ તિલિહિયાર્થી વ્યાપારના નિષશ્ય જંપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરતાં નિરિસહી કહેવું તે. . . આપુછણાતે કાર્ય પકે ગુરૂને પુછીને તે કામ કરવું અથજ ગુરૂની સમ્મતિ લીધા પછી કાર્ય કરવું
૭. પપિછાણ-તે ગુરૂએ પૂર્વે કહેલું હોય તે પણ કાર્ય કરવાની વખતે ફરીથી પુછવું. અથવા પૂર્વે ગુરૂએ નિષિદ્ધ, કર્યું છે તે પણ પ્રોજન તેનું હૈય તે ફરીથી પુછવું.
૮. કદણ-પૂર્વે ગ્રહણ કરેલા આહારાદિની ગુરૂ આજ્ઞાથી યથા યોગ્યને નિમંત્રણ કરવી તે.
૯. નિમંત્રણા–અગ્રહીત અશનાદિની ગુરૂને અભ્યર્થના કરવી. એટલે હે ગુરૂ મહારાજઆપના માટે અમૂક ચીજ લઈ આવું? એમ કહેવું છે. એમ ગુરૂને પુછીને પછી બીજાને નિમંત્રણ કરવું તે.
૧૦. ઉપસંપદા–તેના ત્રણ ભેદ છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રની ૩ સંપદા છે. તેમાં જ્ઞાન સંપદા ત્રણ પ્રકારની છે. પૂર્વગ્રહિત સ્થિર કરવું. ૨. ત્રુટિતનું સંધાન કરવું. ૩. તથા નવું ગ્રહણ કરવું. તે મેળવવા માટે સ્વગચ્છમાં ન હોય તે. ગછાંતરમાં જવું તે જ્ઞાનસંપદા. તેમજ દર્શન સંપદા પણ ત્રણ પ્રકારની છે. પણ તે દર્શન પ્રભાવક સમ્મત્યાદિ શાસ્ત્રીય વિષયો છે. ચારિત્ર સંપદાનાં બે ભેદ છે. ૧-વયાવૃત્ય માટે, બીજી તપસ્યા માટે. ૨. એમ બે પ્રકારત્ની છે.
આ દશવિધ ચકવાલ સમાચારમાં જે મુનિ સદાકાળ પ્રવર્તે છે તે મુનિ કર્મથી મૂક્ત થાય છે અને સિદ્ધસ્થાનમાં
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાય છે. સંસારી પ્રાણીને કર્મવશથી અનેક સુખ, દુઃખ છે સંસારમાં જીવ રખડયે તેનું કાણુ જીવના ગુણે આવરાઈ ગયા છે. યદ્યપિ સર્વે આત્માઓ મૂલ સજાએ વિચારીએ તે ગુણવાન છે. પણ જે જે આત્માઓએ પિતાના ગુણે પ્રગટ કર્યા તે તે ગુણ થયા. તેમાં સર્વે ગુણી તે અરિહંત છે. બીજા તે ગુણ અવગુણથી મિ છે. પણ જેમાં ગુણની મુખ્યતા છે તે વંદનીય, પૂજનીય છે. અને જેમાં અવગુણની મુખ્યતા છે તે પ્રશંસનીય નથી તેમ નિંદનીય પણ નથી. તેઓને વિષે ઉદાસીનતા રાખવી ઘટે છે. કારણ તે બીચારા પરાધિન છે, કર્મવશે સંકે છે, ભાવદયા કરવા લાગ્યા છે. એમ દરેક છાએ ગુણાનુરાગીપણું તથા માધ્યવૃત્તિ અને સમભાવગુણને વિશેષત: કેળવવાં જોઈએ. વસ્તુ તત્વના યથાર્થે નિર્ણય સિવાય સમભાવ અવતે નથી, માટે વસ્તુ તત્વનું સારી રીતે જ્ઞાન મેળવવું. જિનમત નિશ્ચય, વ્યવહાર ઉભાવાત્મક છે.
निच्छय मगो मुक्खो, ववहारो पुणकारणेवुत्तो; पढमो संवर हेउ, आसव हेउ तओ बीओ ॥१॥
અર્થ -નિશ્ચય તે મોક્ષને માર્ગ છે, અને વ્યવહાર તેનું કારણ છે. નિશ્ચય સંવરનો હેતુ છે અને વ્યવહાર આશ્રવ (શુભ) ને હેતુ છે. અર્થાત નિશ્ચય તે જ્ઞાન માર્ગ છે ને
વ્યવહાર તે ક્રિયા માર્ગ છે. એ એ સિવાય સિદ્ધિ નથી, કારણ નિશ્ચય સિવાય અન્ય પ્રાપ્તિ ન થાય. અને વ્યવહાર સિવાય તીર્થ (સંa) પ્રવતી ન શકે. તીર્થ વિના જ્ઞાન ક્યાંથી
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોય? ગુરૂ શિષ્યને સંબંધ, અનુષ્ઠાન, ક્રિયા વિગેરે જે વ્યવહાર માર્ગ છે તે ધર્મને ટકાવી રાખે છે. જેમ છૂટાં મોતી ન ટકી શકે, પણ તેને સૂત્રમાં પરેવી માળા ગુંથી હોય તે તે ટકે અને શોભાને પામે. તેમ નિશ્ચય માર્ગ પણ વ્યવહારથી જ ટકે છે અને શોભે છે. માટે આત્માથીએ જ્ઞાનગ અને ક્રિયા ચેગ બને સાધવા. શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ પણ લલિત વિસ્તરા ટીકામાં બે પેગો લખ્યા છે. વર્તમાન કાળમાં તેવા મહાગી શ્રી આનંદઘનજી તથા કપૂરચંદ્રજી (ચિદાનંદજી) થઈ ગયા છે. વલી જેનેતર અન્ય દર્શનીઓમાં પણ કઈ કઈ તત્ત્વજ્ઞાની થઈ ગયા છે. યદ્યપિ તેઓને યથાર્થ જ્ઞાન હેતું નથી, તથાપિ પાર્વજળી વિગેરેને માર્ગાનુસારી તરીકે શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરે ગણ્યા છે. વલી અન્ય દર્શનીઓમાં પણ કર્મ અને વિકર્મ કહ્યા છે. તેમાં અનાર્ય લેકેનાં કર્તવ્ય તે વિકર્મ અને તેનું ફળ નરક છે. આર્ય લેકનાં કર્તવ્ય તે કર્મ તે દયા, દાન, સત્ય, સંતેષ, વૈરાગ્ય, વિનય વિગેરે. તેમાં પણ સકામ ને નિષ્કામ કર્મ. તેમાં સકામ તે સ્વગદિની વાંચ્છા. ને નિષ્કામ તે સ્વર્ગાદિની વાંચ્છા રહિત. નિષ્કામ કર્મથી પરંપરાએ મેક્ષ સધાય.
... यदुक्तम् अयमेवक्रियायोगो, शानयोगस्यसाधक; રમયો વિનાશા, રેવ . ૨ शास्त्रद्रष्णुिरोवाक्य, तृतियश्चात्मनिश्चय; .
विधैव योविजानातिसमुक्तोनात्रसंशय. २. ... सर्वभूतस्यमात्मानं, सर्वभूतानिचात्मनि;
ચોવાયુમંત્મા,.. સર્વત્ર મનાવું. ૩ .
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
વલી જેને ત્રણ દોષ ને હેય, અને ચાર સાધન સહાય તે મતિમાનું પ્રાણી અધિકારી જાણ. ૧ મળદ્રષ. ૨ વિક્ષેપષ. ૩ આવર્ણદેષ. એ નામ થયા.
૧. શુભ કર્મ કરવાથી મળદેષ ટલે. એટલે જગતમાં પણું કહેવત છે કે–પુર્વે પાપ ઠેલાય–ટળે. . * ૨. ઉપાસના “ભક્તિ ” દેવગુરૂની કરવાથી વિક્ષેપદેષ ટળે. . - ૩. અને જ્ઞાનથી આવરણ દોષ ટલે. કારણ કે અજ્ઞાન છે તેજ આવરણું છે. તે સૂર્યોદય થયે અંધકાર ન રહે. તેની માફક જ્યોતિ પ્રગટે તો અજ્ઞાન જાય.
હવે ચાર સાધનનાં નામે. : - દેહરા
} પ્રથમ વિવેક વૈરાગ્યા પછી, શમાદિ ઘટ સંપત્ત ચેથી *મુમુક્ષતા એજ છે, ચારે સાધન નિત્ય. ૧.
અર્થ-૧ વિવેક તે દેહ તન્યનું ભિન્નપણું જાણવું તે આત્મા અવિનાશી છે ને દેહ વિનાશી છે. ઈત્યાદિ. એ વિવેક છે તે સર્વ સાધનનું મૂળ છે, કારણ પ્રથમ વિવેકની પ્રાપ્તિ થાય તેજ વૈરાગ્યાદિ ઉત્પન્ન થાય.
૨. વૈરાગ્ય તે વિષયની વાચ્છના–સ્વર્ગાદિ સુખની અભિલાષાને ત્યાગ તે વૈરાગ્ય કહેવાય.' . ૩. સમાદિ ષટ સંપત્તિ. .
શમ, દમ, શ્રદ્ધા ૩ તીસરી, સમાધાન, ઉપરામ - છઠ્ઠી તિતિક્ષા જાણુ, ભિન્ન ભિન્ન એ નામ. ૧ -
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ-૧. શિષયોથી મન સકવું તે શુભ. ૨. ઇલિના ગુણને રોધ કરે તે હમ.
૩. શાસ્ત્ર તથા ગુરૂના વાકય સત્ય છે એ વિચાર તે શ્રદ્ધા.
૪. મનના વિપિને વિનાશ તે સમાધાન.
૫. સાધન સહિત સર્વ કર્મને ત્યાગ કરે, વિષયને વિષ સમ જાણુને તેથી દૂર રહે. સ્ત્રીને દેખીને ગ્લાનીઉત્પન્ન થાય તેને ઉપરામ કહે છે.
૬. સુધા, તૃષા, ટાઢ, તાપ, વિગેરે સહન કરે તે તિતિક્ષા. એ સમાદિ ષટ સંપત્તિ તે ત્રીજી સાધના ગણાય છે.
૪. મુમુક્ષુતા. તે કેવળ મેક્ષાથી મોક્ષના માટે જ દરેક કર્મ કરે છે. એ ચાર સાધન કહેવાય છે. કેઈક નવ કહે છે તે સમાદિ છને જુદા જુદા ગણે છે. ઉપરોક્ત અન્ય દશનીઓએ જે વ્યાખ્યા કરી છે તે ઘણે અંશે મળવી છે. કારણ કે, જે જિન વચનથી અવિરૂદ્ધ વાત હોય તેમાં વધે નથી. કારણ કે-“જેટલાં અન્ય દર્શનીમાં સુંદર તો છે તે પણ જિન પ્રવચન સમુદ્રમાંથી ઉડેલાં બિન્દુઓ છે.” ઈત્યાદિ ષટ દર્શનવાલાએ પણ કર્મયોગને પ્રથમ ગણેલે છે. વલી શ્રી આચારાંગ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે-જે ક્રોધને છોડે તે માનને છાંડે, જે માનને છડે તે માયાને છડે છે. ૩ માયાને છોડે છે તે લેભને છાંડે છે. જે લેભને છોડે છે તે રાગને છાંડે છે, જે પ રાગને છડે છે તે દ્વેષને છડે છે, જે દ્વેષને છડે છે તે મહિને છાંડે છે. જે મહિને છાંડે છે તે ગર્ભને છાંડે છે. જે ગર્ભને છરે છે તે જન્મથી મુક્ત થાય છે. જે જન્મથી મુકાય છે તે મરણથી મુક્ત થાય છે. જે મરણથી
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુક્ત થાય છે તે નરકથી મુક્ત થાય છે. જે નરકથી મુક્ત. થાય છે તે તિર્યંચથી મુક્ત થાય છે. જે તિર્યંચથી મુકત થાય છે તે દુખેથી મૂક્ત થાય છે એમ તત્ત્વદશી આપણું આત્માને મોક્ષ કહે છે. વળી જે પુરૂષને યથાર્થ જ્ઞાન હોય. તે પુરૂષ ઉત્સર્ગ તથા અપવાદના સ્વરૂપને સમજે. -
ગાથા – जावइआहुतिउस्सग्गा, तावइआ हुँतिअववाया; जावइआहुतिअववाया, तावइआहुतिउस्सग्गा. ॥१॥
અર્થ:–જેટલાં જિન વચન છે તે સર્વ ઉત્સર્ગ અપ-- વાદ સહિત છે. “વિચT કરતા મવવાદ વ્યા” ઈતિ મહાનિશિ. ઉત્સર્ગ માર્ગમાં દ્રષ્ટિ રાખીને અપવાદમાર્ગે પ્રવર્તાવું ત્યાં ગુપ્તિ તે ઉત્સર્ગ માર્ગ અને સમિતિ. તે અપવાદ માર્ગ છે. - ૧. હવે મન ગુપ્તિના ત્રણ ભેદ કહે છે -
૧, અસત્કલ્પના વિયેજની–તે આર્ત અને રૈદ્ર ધ્યાનરૂપ. માઠી કલપનાને રોધ કરવા તે.
૨. વસ્તુ સ્વરૂપ ચિત્તની–તે આગમને અનુસરે વસ્તુના. સ્વરૂપનું ચિંતન કરનારી અને ધર્મધ્યાનના અનુબંધવાલી તે..
૩. વૃત્તિનિધિની તે સમસ્ત શુભાશુભ ચિત્તવૃત્તિને રાધા કરી આત્મારામમાં જે રમણ કરનારી છે. આ મનગુપ્તિ. ચાગનિ અવસ્થામાં કેવલીને હોય છે.
૨. હવે વચન ગુક્તિ તેના બે ભેદ કહે છે.
૨. વાચ નિયમની. ૨. મીનાવલંબિની. તેમાં પ્રથમ જે બોલવું તે વાણુને કાબુમાં રાખીને શાસ્ત્રાનુસારે બેલડું
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દશવૈકાલિક લિકાયાં યથામજુર નિક, ઘોષ, , મહિર, મારું असावजं, असंदिग्धं, भणांत जिण धम्म संज्जुत्तं ॥१॥
અર્થ:-૧. મીઠું બોલવું. ૨. નિપુણતાથી બોલવું. ૩. અલ્પાક્ષરે બેલવું. ૪. કાર્ય પડયે બોલવું. ૫. ગર્વરહિત બોલવું ૬. અતુચ્છ વચન બોલવું. ૭ અસાવદ્ય વચન બોલવું. ૮. સંદેહ રહિત બેલવું. ૯ શ્રી જિનધર્મ સંયુક્ત બાલવું.
૨. મનાવલંબિની:-તે વાણીના વ્યાપારને ત્યાગ કરી મન ગ્રહણ કરવું તે. ' ૩. હવે કાયગુપ્તિના બે ભેદ કહે છે. '
૧. શુભ પ્રવૃત્તિ. તે શાસ્ત્રોક્ત રીત્યા કાયાની ચેષ્ટાને નિયમમાં રાખનારી.
૨. સર્વથા કાયાને સિરાવીને કાર્યોત્સર્ગ કરવારૂપ તથા સર્વગને નિધિ કરવાની અવસ્થાએ સર્વથા ચેષ્ટાને નિરોધ. ઈતિ ઉત્સર્ગ માર્ગ
હવે અપવાદ માર્ગે પાંચ સુમિતિ કહે છેઃ-(ઉ. અ. ૨૪)
૧. ઈર્યા સુમિતિ-તે ગાડાની ધુંસરી પ્રમાણે દ્રષ્ટિ રાખીને ચાલવું - ૨. ભાષા સુમિતિ–તે સર્વજીવને હિતાવહ અને દોષ રહિત વાણી કહેવી.
: ૩. એષણા સુમિતિ–તે સુડતાલીશ દેષ રહિત જે આહાર ગ્રહણ કરે છે. તેમાં ૪૨ દેષ પિંડ ગ્રહણને અને પાંચ દેષ મંડલીના મળી સુડતાલીશ થાય છે..
૪. આદાન નિક્ષેપણ સુમિતિ–તે ભડપકરણ યત્નાએ ગ્રહણ કરવા ને મૂકવાં. '
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ. પરિઠાવિણિયા સુમિતિ–તે નિર્જીવ અને પિલાણ વિનાના પ્રદેશમાં જોઈ પૂજીને મળ, મૂત્રાદિને ત્યાગ કરે તે. અહિં જે સુમિતિવાન હોય તે અવશ્ય ગુપ્તિવાલે હૈય છે. અને જે ગુપ્તિવાલે હોય તેને સુમિતિની ભજના હેાય છે. કારણે સુમિતિ પ્રવૃત્તિરૂપ હોય છે. ત્યારે ગુપ્તિ-પ્રવૃત્તિનિવૃત્તિ રૂપ હોય છે. એ સુમિતિ ગુપ્તિને વિસ્તાર આવશ્યક સૂત્રથી જાણ. . હવે પાંચ સુમિતિના ભાંગા કહે છે - (ઉ.૨૪)
૧. ઈર્ષા સુમિતિના ૨૭ ભાંગા છે. તેમાં પાંચ ઈદ્રિયના ર૩ વિષય છે. તેમાંથી પૂછેલો બેલ ને તેને પ્રતિપક્ષી બેલ એ બે વર્જવા. બાકી ૨૧ દોષ ને પાંચ પ્રકારની સઝાય, એ થયા ૨૬. અને ધુસર પ્રમાણે માર્ગ છે. એ ર૭ ભેદ થયા.
૨. ભાષા. સુમિતિના ૯ ભાંગી છે. તેમાં ૧ ક્રોધ, ૨ માન, ૩, માયા, ૪ લોભ, ૫ હાસ્ય, ૬ ભય, ૭ વાચાલપણું, ૮ વિકથા, ને ૯ અણુઉપયોગ. એ નવ ભાંગા થયા. - ૩. એષણ સુમિતિના ૭ ભાંગા છે. તેમાં ૧. ગષણનાં ૩ર દેષ વર્જવા. ૨ ગ્રહણના ૧૦ દેષ વર્જવા. ૩. પરિભાગના ૫ ભાંગા તે પાંચ માંડલીયાના દેષ વર્જવા એ ૭ થયા.
. ૪. આદાન નિક્ષેપણાના બે ભાંગા. તે ૧ લો ધીક તે પાઢીયારી (ઉચ્છીની) વરતુ લેવી. ૨. ઉપગ્રાહક તે આગરી. પિતાની કરી લેવી.) એ બે દેષ વજીને ભંડેપગરણ યત્નાએ લેવું મૂકવું. એ બે લાંગા થયા.
૫. પરિસ્થાનિકા-સુમિતિના ૧૨૪ ભાંગા કહે છે.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરવાનાં ૧૦ ખાલ કહે છે. ( ઉત્તરા. અ. ૨૪ ગાથા ૧૭–૧૮)
૧–મનાપાત અંશ લેાક એટલે આવતાં જતાં માણુસા ન દેખે ત્યાં પરઠવવું.
૨–પરાનુપદ્માવતી એટલે પેાતાના તેમ પરના જીવ્રની -વ્યાધાત ઉપજે ત્યાં ન પરઠવવું.
૩–શમ–એટલે ઉંચી નીચી ભૂમિ ઉપર ન પરવું. ૪-જીસિર-એટલે પેલી ભૂમિ ઉપર ન પરવડ્યું. ૫–અચીલ કાલકથાડા કાલની અચેત ભૂમિ ઉપર
૬–૪રચાવગાઢ–ચાર
ગૂલ ઉંડી ભૂમિકા હાય ત્યાં
ન પરઠવવું.
૭ વિસ્તિણું—એક હાથ લાંબી પહેાળી અચેત ભૂમિ ઉપર પરઢવું નહિં.
ન પરઠવવું.
૮–નાશને—સ્થાનક નજીક ન પરવવું.
૯–ખીલવજીય–ઉંદરાદિકનાં ખીલા હાય ત્યાં ન પરઠવવું. ૧૦–ત્રસપ્રાણી, ખીય રહિય-હરિકાય, અંકુરાદિ બીજ ને સ જીવા ન હોય ત્યાં પરઝવવું. એ એક સચૈાગીના ૧૦ ભાંગા થયા. દ્વિક સંયેાગીના ૪૫ થયા. ત્રિકસંયાગીના ૧૦ થયા. ચાક સંચેાગીના ૨૧૦ થયા. પંચ સંચેાગીના ૨૫ર થયા. છ સંચાગીના ૨૧૦ થયા. સાત સંયેગીના ૧૨૦ થયા. અષ્ટ સંચાણીના ૪૫ થયા. નવ સંચેાગીના ૧૦ થયા. દશ સંચેગીના ૧ ભાંગા થયા. સર્વ મહીને ૧૦૨૪ ભાંગા થયા. તેમાંથી ૧૦૨૩ ભાંગા વરજીને છેલ્લા એક ભાંગે પરવું, એ પાંચ સમિતિના સાંગા થયા.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે સાધુજીની સાત મંડળી કહે છે. ૧. સુત્ર ભણવાની મંડળી. ૨. અર્થ લેવાની મંડળી. ૩. આહાર ભેલા બેશી કર્યું. ૪. દેવ-ગુરૂ વંદન કરવાની મંડળી. ૫. પડિલેહણ કરવાની મંડળી. ૬. પડિમણું કરવાની મંડળી. ૭. સંથારા મંડળી તે સુવા વખતે પારસી ભણવાની મંડળી.
એ છ થઈ હવે આઠ કામે ગુરૂને વંદના દેવી તે કહે છે.
૧–પહકકમણું કરતા. ૨-સૂઝાય કરતા. ૩-કાઉસગ્ન કરતા. ૪–અપરાધ કર્યો હોય ત્યારે. પ-પ્રાણા સાધુ આવ્યા હોય ત્યારે. –આલેયણું લેતા. ૭– પચ્ચકખાણ કરતા અને ૮–અનશન કરતા. એ આઠ સ્થાને વંદના કરવી. હવે વિશેષત: ઉત્તમાથે (અનશન વખતે) પ્રતિક્રમણને વિધિ કહે છે.
ઈરિણું ભંતે ઉત્તમઠું પડિકમામિ (રત્નત્રયને દોષ લાગેલ છે.) આઈયં પડિક્તમામી તે અતિતકાલને પડિકશું ૨–અણગમં પડિક્તમામી–તે આવતી કાલ પડિક્કસું. ૩–પશુપન્ન પડિસ્કમામી–તે વર્તમાન કાલ આશ્રી પડિકામું. ૪કય પડિકમામી–તે પોતાનું કીધું પાપ પડિકદમું પ–કારિય પડિકકમામી–તે બીજા પાસે કરાવેલું પાપ પડિકકકું. ૬–આણમેઈયં પડિકકમામી–તે પાપની અનુમોદના કરી હોય તેને પડિકકસું. ૭-મિચ્છત્ત પડિક્રમ્તે મિથ્યાત્વને પડિકણું ૮-અસંજમં પડિક્તમું–તે અસંજમને પડિકયું. –કાય પડિકમામી–તે કષાયને પડિકશું ૧૦–પાવ૫ાં પડિકમામી–તે પાપ પ્રાગને પડિકામું. ૧–મિચ્છાદંસણુ પરિણામે સુવા. ૨-ઈહિલે સુવા. ૩–પાશે સુવા.. ૪– સચ્ચિત્તે સુવા. ૫-અશ્મિતે સુવા. ૬-પંચ ઈક્રિયાથે સુવા.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ-૧-મિ દર્શન પરિણામને વિષે. –આ લેકને વિષે. ૩-પરલોકને વિષે. –સચ્ચિત્તને વિષે. –અગ્નેિત્તને વિષે. ૬-પાંચ ઇંદ્રિના વિષયને વિષે જે ધ્યાન ધર્યું હોય તેનું મિચ્છામિ દુક્કડ..
1-અજ્ઞાણ ઝાણે-અજ્ઞાન ધ્યાન. ૨-અણાયારે ઝાણેઅનાચાર ધ્યાન. ૩-કુદંસણું ઝાણે-કુદર્શન ધ્યાન. ૪-કેતું ઝાણે. પ–માણુંઝાણે. ૬-માયંઝાણે. ૭-લેબંઝાણે. ૮-રાગઝાણે. –દોષઝાણે-દ્વેષ ધ્યાન. ૧૦–મહંઝાણે-મેહનું ધ્યાન. ૧૧-ઈચ્છુઝાણે-ઈચ્છાધ્યાન. ૧૨-મિઝુંઝાણે-મિથ્યા ધ્યાન. ૧૩-મુછંઝાણે-મૂચ્છધ્યાન. ૧૪–સંકંઝાણે-શંકા ધ્યાન. ૧૫– કંબંઝા-આકાંક્ષાધ્યાન. ૧૬-ગેહિઝાણે–ગૃદ્ધિધ્યાન. ૧૭આઝાણે-આશાધ્યાન. ૧૮-તહંઝાણે-તૃષ્ણાધ્યાન. ૧૯છુહંઝાણે-ક્ષુધા ધ્યાન. ર૦–પંથંઝાણે–પંથધ્યાન. ૨૧-પત્થામુંઝાણે-પ્રસ્થાન ધ્યાન. ૨૨-નિઝાણે-નિંદ્રાધ્યાન. ૨૩-નિયામુંઝાણે–નિદાનધ્યાન. ૨૪-નેહંઝાણે-નેહધ્યાન. ૨૫-કામઝાણે કામ ધ્યાન. ર૬-કલુસંઝાણેકલુષ ધ્યાનર૭-કલહઝાણે-કલહ ધ્યાન. ૨૮-જુઝંઝાણે-યુદ્ધ ધ્યાન. ૨૯-નિ
ક્યુઝંઝાણે-નિયુદ્ધ / ધ્યાન. ૩૦–સંગઝાણે—સંગધ્યાન. ૩૧. સંગર્હ ઝાણે–સંગ્રહધ્યાન. ૩૨. વવહારંઝાણેવ્યવહાર ધ્યાન ૩૩. કયવિયંઝાણે-ફવિયધ્યાન. ૩૪. અત્થદંડઝાણે-અનર્થદંડથ્થાન. ૩૫. આગંઝાણે-આગધ્યાન. ૨૬. અણગંઝાણે-અનાગધ્યાન. ૩૭. અણઈલ્લેઝા-રણવિલધ્યાન. ૩૮. વેરંઝાણે-વૈરધ્યાન. ૩૯ વિયર્કઝાણે ત્રિતધ્યામ. ૪૦. હિંસંઝાણે–હિંસાધ્યાન. ૪૧. હાસ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઝાણે-હાસ્ય ધ્યાન. ૪૨. પહાસંઝાણે–પ્રહાસ્ય ધ્યાન. ૪૩. પઓસંઝાણે–પ્રદેષ ધ્યાન. ૪૫. ફરસંઝાણે–પરૂષધ્યાન. ૪૫. ભયંઝા
–ભયધ્યાન. ૪૬. રૂવંઝાણે–રૂપધ્યાન. ૪૭. અમ્પપસંસંઝાણેઆત્મપ્રશંસાધ્યાન. ૪૮. પરનિદંઝાણે–પરનિંદાધ્યાન. ૪૯. પરગરિહંઝાણે પરગહધ્યાન. ૫૦. પરિગહંઝાણે-પરિગ્રહધ્યાન. ૫૧. પર૫રિવાયંઝાણે–પર૫રિવાદધ્યાન. પર. પર સણુંઝાણે– પરદૂષણધ્યાન. ૫૩. આરંભંઝાણેઆરંભધ્યાન. ૫૪. સંરંભઝાણે–સંરંભધ્યાન. પ૫.પાવાણુંમાયણુંઝાણે–પાપાનમેદનધ્યાન. ૫૬. અહિગરણુંઝાણે-અધિકરણ ધ્યાન. પ૭. અસમાહિમરણુંઝાણે–અસમાધિમરણધ્યાન, ૫૮. કર્મોદય પશ્ચયંઝાણેકર્મોદય પ્રત્યય ધ્યાન. ૫૯. ઈદ્રુિગારવંઝાણે–દ્ધિગૌરવ ધ્યાન. ૬૦. રસગારવંઝાણે ૬૧. સાયાગારવંઝાણે ૬૨. અવેરમણૂંઝાણે. ૬૩ અમુત્તિમરણુંઝાણે–અમુક્તિમરણધ્યાન. પસુત્તસ્સવા–પ્રસુપ્તસ્યવા. પડિબુદ્ધસ્સવા–જાગૃતસ્સવા. જેમે કઈ દેવસિઓ, રાઈઓ, ઉત્તમઠે, અઈક્રમે, વઈક્કમ, અઈયારે, તસ્સમિચ્છામિ દુકકડ.
ભાવાર્થઉપક્ત ત્રેસઠ દુર્ગાન માંહેલું કેઈ ધ્યાન કર્યું હોય–સુતાં અથવા જાગતાં, દિવસ કે રાત્રિ સંબંધી કઈ અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ, અતિચાર, અનાચાર દોષ થયે હાય તેનું મિથ્યા દુષ્કૃત હેજે. ઉપરોક્ત ત્રેસઠ દુર્ગાના આત્માને આશ્રવથી ભરે છે. માટે તેનું સ્વરૂપ સમજી તેથી હમેશાં અલગા રહેવું. એ દુવૃત્તિ જ્યાં સુધી હોય છે ત્યાં સુધી આત્મા સ્વરૂપ રમણીય બનતો નથી. પણ એ વૃત્તિઓ જ્યારે બંધ થાય ત્યારે આત્મા આત્મ સ્વરૂપમાં વિશ્રાંત થાય છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
માટે જ્ઞાન ધ્યાનના અળથી આત્માને પરભાવથી દૂર કરી સ્વ સ્વરૂપમાં લીન કરવાના ઉપાય જવા જોઈએ. ત્યાં અશુભ ગની પ્રવૃત્તિ તે પાપ બંધનનું કારણ છે. અને
ભાગની પ્રવૃત્તિ તે પુણ્યબંધનનું કારણ છે. પણ નિશ્ચયથી તે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની પ્રવૃત્તિ તેજ ગ્ય છે. જો કે વ્યવહાર નયે શુભ ગની પ્રવૃત્તિ પણ અનુકરણિય છે. પણ તે નિશ્ચયને અનુકુલ જોઈએ. રત્નત્રયના આરાધન સિવાયની શુભ પ્રવૃત્તિ તે પુણ્ય ફળને આપે, પણ સંસાર પરિભ્રમણું કરાવે. અને રત્નત્રયાનુયાયિ શુભ પ્રવૃત્તિ ક્રમે ક્રમે (પરંપરાએ) મિક્ષફળને દેવાવાલી છે. માટે સાધ્યને ઈચ્છનારાઓએ સાધનને છોડવું નહિં. સાધ્યની સિદ્ધિ થયે સાધનની જરૂર નથી. પણ સાધ્ય સમજ્યા વિના કેવળ સાધનની તકરારથી જ આજકાલ જૈનેમાં મતભેદ ઉપસ્થિત થયા છે. તેથી આત્મપ્રશંસા ને પરનિંદા કરી વિના કારણે કર્મોને બાંધે છે. વલી પિતાના ગ૭ના કદાગ્રહને વશ થઈ પોતાની માન્યતાને દ્રઢ કરવા કેટલાકે અનેક કુતર્કો કરી રહ્યા છે. પણ સત્ય માર્ગની ઓળખાણ સિવાય બીચારા ભૂલા ભમે છે. પણ જેઓની અંતરદ્રષ્ટિ જાગૃત થઈ છે અને જેઓએ વસ્તુ-ધર્મને નિર્ણય કર્યો છે તેઓ પ્રાય: તકરાર (વિવાદ) માં ઉતરતા નથી. સત્ય માર્ગ ઉપદેશે છે અને આચરે છે. કારણ મેક્ષને ઈજા કેઈએ રાખ્યો નથી. પણ જેઓ સમ્યજ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની આરાધના કરે છે, તેઓ મોક્ષ મેળવી શકે છે એ નિઃશંસય છે. સ્યાદ્વાદના સિદ્ધાંતને જેઓ સારી રીતે સમજે છે તેઓ તે ગુણગ્રાહક થાય છે. અને દેની ઉપેક્ષા કરે છે અને પાતંજલી પ્રમુખને જ્યારે સાનુસારી કહ્યા છે તો
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષટદર્શન જિન અંગ ભાણી?” એમ જ્યારે મહાન પુરૂષ કહે છે ત્યારે જેન નામધરાત્રનારાઓ સાથે વિરોધ કેમ કરે? કારણ વીશ તિર્થંકરને સર્વ કેઈ જેની માને છે. પંચપરમેઠિને જાપ કરે છે. નવતત્વ, ષટદ્રવ્ય વિગેરેને માને છે. માટે સામાન્યથી કેટલેક અંશે સમાન છે. જો કે કેટલીએક બાબતમાં જુદાપણું છે; તો પણ સામા પક્ષવાલાને યુક્તિપૂર્વક શાસ્ત્રની દલીલથી સમજાવવું પણ દુર્વચનને ઉચ્ચાર કરી સામા પક્ષને નિયવચનથી નિવાજવા એ શિષ્ટજનેને શભાસ્પદ નથી. એમાંથી કોઈનું કલ્યાણ ન થાય પણ ઉલટું કલેશ વધે. આજ કાલ કઈ જ્ઞાની નથી, પણ શાસ્ત્ર પંચાંગી સમ્મત (કેટલાકે નથી માનતા.) અને સુવિહિત આચાર્યની પરંપરા પ્રમાણ છે. પણ તે પરંપરા પણ તથાવિધ સંપ્રદાયની હીનતાવાલી છે. “સંપ્રવાહીનત્વા તિરથાનધ્રુવ તથવિધ કાણા માવા” વિગેરે વચને શાસ્ત્રમાં દેખાય છે. વર્તમાન કાલમાં છતવ્યવહાર પણ તે પ્રમાણ છે કે જે સુવિહિત પુરૂષએ આચર્યો હોય ને શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ ન હોય. વલી સાવધ ન હોય તે પ્રમાણ છે.
હવે પાંચ વ્યવહાર કહે છે. ૧. આગમ વ્યવહાર. ૨. શ્રત વ્યવહાર. ૩. આમ વ્યવહાર. ૪. ધારણ વ્યવહાર. ૫. છત વ્યવહાર. .
ગાશાકआगम, सुय, आणा, धारणा य जीय च पंच जमाया - જ્યા, પરિ શકરા, યુવા રાજ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
જેણે કરી જીવાર્દિક વ્યવહરિએ તેને વ્યવહાર કહીયે. અથવા સાધુને પ્રવૃત્તિ, નિવૃત્તિરૂપ વ્યવહાર. તેના કારણ પણ જે જ્ઞાનવિશેષ તે વ્યવહાર કહિયે.
હવે ગાથાના સામાન્ય અર્થ કહે છેઃ
=
“
"
૧. આગમ વ્યવહાર–તે “ તે ” જેના વડે પદાર્થો જણાય તે જ્ઞાનને આગમ કહીએ. તેવા જ્ઞાનીના વ્યવહાર તે - ૧. કેવલી, ૨. મનપર્યવજ્ઞાની, ૩. અવધિજ્ઞાની, ૪. ચૈાદપૂન્વિ ૫. દેશપૂ,િ ૬. નવપૂવ સુધીના જે વ્યવહાર તે આગમ વ્યવહાર. એ અતિશય જ્ઞાનવાલાના વ્યવહાર તે શ્રુત જ્ઞાનવાલાથી જુદા હાય છે. તેને ભવિષ્ય કાલાદિનું જ્ઞાન હાય છે. ૨. શ્રુત વ્યવહાર—જીજ્ઞે” જે સંભલાય તે શ્રુત. તે શ્રુતના અક્ષર “સિદ્ધાંતના અક્ષર.” વલી મુનિના જે શ્રુત અનુસારે વ્યવહાર તે.
૩. આજ્ઞા વ્યવહાર–તે જે આજ્ઞા– આદેશ આપીયે તે. ૪. ધારણા વ્યવહાર–તે શુદિક પાસેથી ધારી રાખવું તે.
૫. જીત વ્યવહાર. તે જીત શબ્દે આચાર તે જીત વ્યવહાર. એ પાંચ વ્યવહારના હવે વિશેષથી અર્થ કહે છે:
૧. પ્રથમ જે આગમ વ્યવહાર તે પૂર્વોક્ત કેવલી પ્રમુખ છ પ્રકારના હેાય છે. તેમાં પ્રથમ આલેાયણા કેવલીના સદ્ભાવે કેવલી પાસેથી લેવી. કેવલોના અભાવે મનપર્યવજ્ઞાની એમ ક્રમશ: આગળના અભાવે પાછળના પાસેથી લેવી. તથા કેવલી પ્રમુખને છે તે સમસ્ત અતિચાર પાતે જાણે છે છતાં પણ આલાચનાના લેનાર પેાતેજ દ્વાષ પ્રગટ કરે. તે જે સર્વ દાષ પ્રગટ ન કરે, પણ માયા કરીને ગેાપવે તે તેને ફ્રીથી કહે કે–
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
હજી અતિચારની આલેચના કરી, શલ્ય રાખેા નહિ. છતાં પણ જો એપવીને રાખે તા પ્રાયશ્ચિત આપે નહિ, અને એમ કહે કે અન્યત્ર શુદ્ધિ કરે. પણ જેહુને સ્વભાવે જ ન સાંભળે પણ કપટથી ગેાપવે નહિ. તેવાને પ્રત્યક્ષજ્ઞાની તા લાગેલા સર્વ દૂષણનું વર્ણન કરીને કહે. પણ માયાવિને કહે નહિ. અહિંયા ચાદ પૂબ્ધિ યદ્યપિ પરાક્ષ જ્ઞાની છે તથાપિ ઉપયાગ દેવાથી ાણે. વલી એમ પણુ ન સમજવું જે આગમ વ્યવહારી તે સર્વ દોષ જાણે છે માટે તેની આગળ પ્રકાશ કરવાની જરૂર નથી, કેમકે પેાતાના દ્વાષ પ્રકાશ કરવામાં ઘણા ગુણા સમાયલા છે. કારણ સાનના ત્યાગ કરી પેાતાના દેાષા પ્રગટ કરવા એ મહા દુષ્કર કાર્ય છે. એથી સમ્યક્ આરાધના થાય છે. ગુરૂ પણ આલેચના લેનારને ઉત્સાહની વૃદ્ધિના અર્થ એમ કહે કે હું વત્સ! તું ધન્ય ભાગ્યવંત છે, કે જે માનના ત્યાગ કરી પાતેજ પેાતાનું રહસ્ય પ્રગટ કર્યું છે—કરે છે. એમ કડે તેથી સમસ્ત પ્રકારે નિ:શલ્ય થઈને જે ગુરૂ પ્રાયશ્ચિત આપે તે સહુ ગ્રહણુ કરે.
૨ શ્રુત વ્યવહાર–આચાર પ્રકલ્પ, નિશિથ—વ્યવહાર, બૃહત્કલ્પ, દશાશ્રુતસ્કંધાદિ છેદ સૂત્રા, અગ્યાર અગ અને શેષ આઠે પૂછ્યું પણ શ્રુતવ્યવહારમાં છે.
હવે જે શ્રુતવ્યવહારી હાય તે આગલાના અભિપ્રાય જાણવાને માટે તેના મુખ થકી ત્રણવાર દૂષણ કહેવરાવે પણ એકવાર નહિં. કેમકે આ સાચા મનથી આલેચે છે કે જુઠા સનથી આલેાચે છે તે અભિપ્રાય જાણી શકે નહિં તેથી પહેલીવાર કહે ત્યારે એમ કહે કે મને નિંદ્રા હતી જેથી મેં સાંભળ્યું નહિં. ત્યારે ક્રીથી ખીજીવાર કહે ત્યારે એમ કહે
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે મે બરાબર હૈયામાં ધાર્યું નહિ. ફરીથી ત્રીજીર કહે ત્યારે ચોક્કસ નકદી) કરે છે એ નિર્માયી છે. અને જે વિપરીત કહે તે સમજવું કે એ કુટિલ છે. પછી તેને પાંચ દિવસ સહવાસ કરી ખાતરી કરવી. જે માયાવિ જણાય અથવા જૂઠું કહે તે તેને પ્રથમ જૂઠાનું પ્રાયશ્ચિત આપી પછી આલેચણા આપે. એ બીજે વ્યવહાર.
૩. આશા વ્યવહાર-તે બે ગીતાર્થ આચાર્ય હેય પણ જંઘાબળના ક્ષીણપણથકી વિહાર કરી શક્તા નથી. અને અને જુદા જુદા દૂર દેશાંતરમાં રહ્યા છે પણ માંહોમાંહે મળી શકતા નથી. તે બેમાંથી એક આચાર્ય પ્રાયશ્ચિત લેવા ઈચ્છે છે. અને તેવા ગીતાર્થ શિષ્યના અભાવે ધારણ કુશલ અગીતાર્થ શિષ્યને સિદ્ધાંતની ભાષા ગુઢાર્થ અતિચાર, આસેવનાના પદ કહી બીજા આચાર્ય પાસે મોકલે. પછી તે આચાર્ય તેના અપરાધ સાંભળીને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, સંધયણું, ધૃતિ, બલાદિનો વિચાર કરી પોતે ત્યાં જાય. અથવા તથાવિધ ગીતાર્થે શિષ્યની સાથે કહેવરાવી મોકલે. અથવા તેના અભાવે જે આવ્યો છે તેને જ ફરી આચારવિશુદ્ધિ કહીને મેકલે.
ગાથા – आयार पकप्पाइं, सेसं सव्वं सुयं विणिदिलु,' देसंतर ठीयाणं, गूढ पयालोयणा आणा. ॥ १ ॥
અર્થ-આચાર પ્રકાદિ શેષ સર્વ કૃત તે શ્રત વ્યવહાર છે. અને દેશાંતરમાં રહેલાઓની જે ગુઢ પદેની આલોચના તે આજ્ઞા વ્યવહાર છે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
ધારણા વ્યવહાર.
ગાથા =
गीयत्थम दिन्नं, - शुद्धं, अविरादि उण तह एव; दिंत्तस्स धारणातह उद्धिय पय धरण रुवावा ॥ १ ॥
અર્થ: કાઇક ગીતાયેં સવિત્ત આચાર્યે કાઇક શિષ્યાદિકને કોઇક અપરાધને વિષે દ્રવ્યાક્રિકાચારે તેમને જે વિશુદ્ધિ (પ્રાયશ્ચિત) દીધી હેાય તે શિષ્ય ગુરૂની આપેલી શુદ્ધિ મનમાં ધારી રાખે. અને ખીજા કોઇકને તેનાજ અપરાધે તેજ વિશુદ્ધિ આપે. તે ધારણા વ્યવહાર જાણવા. તેમજ ઉધૃત પદ ધરણુ રૂપ ધારણા તે આવી રીતેઃ કાઇક વૈયાવૃત્ત્વના કરનાર શિષ્ય છે પણ તે સમસ્ત છેદ્ય શ્રુતને ચેાગ્ય નથી તે વારે આચાર્ય તેના ઉપર પ્રાસાદ કરીને કેટલાંએક પ્રાયશ્ચિતનાં પદોના ઉદ્ધાર કરીને તે શિષ્યને કહે. તે પદ્માને શિષ્ય ધારી રાખે. અને તે ધારણાના પદો વડે કાર્ય પડે આલેયણા આપે. ૫. જીતવ્યવહાર કહે છે:ગાંથા:
दवाइ चित्तिउणं, संघयणा इणि हाणि मासज्झ; પાયચ્છિન્ન નીય, ઢ યા ન નૈર્દિ પછૅ. ॥ ૨ ॥
અર્થ: પૂર્વકાલે જે અપરાધમાં સાધુએ ઘણું તપ કરી તેની શુદ્ધિ કરતા હતા તેજ અપરાધમાં • સાંપ્રત’– હમણાના કાળમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાલ, ભાવના વિચાર કરીને સંઘયણુ, ધૃતિ, અલાદિની હાની જાણીને જે ચેાગ્ય તપનું પ્રાયશ્ચિત આપવું. તેને સમય ભાષાએ જીત એવું ગીતાર્થે પુરૂષા નામ આપે છે. અથવા જે પ્રાયશ્ચિત જે આચાર્યના ગચ્છમાં સૂત્રથી યૂનાધિક પ્રવર્ત્ય હાય તેને રૂઢ જીતવ્યવહાર
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
કહીએ. એ પાંચ વ્યવહાર માંહેના કાઇ પણ વ્યવહાર સહિત ગીતાર્થ થાય તેના પાસેથી પ્રાયશ્ચિત લેવું. પણુ અગીતાર્થે પાસેથી લેવું નિહ. અગીતા પાસેથી લેવાથી દોષની ઉત્પત્તિ થાય છે. કહ્યું છે કે-અગીતાર્થ આલેાયણાની વિધિ જાણતા નથી, માટે તેની પાસેથી પ્રાયશ્ચિત લેવાથી, લેનાર તથા આપનાર બન્ને સંસારમાં ભમે છે. કારણ કે તે ન્યૂનાષિક આપે તેથી આશાતના લાગે. આશાતના તે મિથ્યાત્વ છે. જે ગીતાર્થ હાય તે સમસ્ત વસ્તુ સ્વરૂપને જાણે; માટે વસ્તુ સ્વરૂપને કહે છે:દુહા:
આંખા મ મીંસસી મીંચમન, નયણુ નિહાળી જોય; અપેા અપ્પા ખેંચીએં, તા અવર નો કાય. ૫૧૫ આગમ અણુ ભણીચે કહ્યું, ભણ્યે કિછ્યું વિશેષ; એકણુ પદ્મ જાણ્યા વિના, ન ગઈ મમતા રેષ. રા
જૈનમત સનયાત્મક છે. અન્ય મતા એક એક નયથી પ્રગટ્યા છે. ૌદ્ધમત ઋજુ સૂત્ર નયથી પ્રગટેલ છે. વેદાંત મત સંગ્રહ નયથી, સાંખ્ય નૈગમનયથી, યાગ વૈશેષિક શબ્દ નયથી પ્રગટેલ છે. માટે સર્વે નય ગુંથીત સ્યાદ્વાદ (અનેકાંત ) જૈન મત સર્વોત્કૃષ્ટ છે. જેમ અગ્નિના કણીયા દાવાનલને ન જીતી શકે, અથવા સિંધુ નદીના વેગ તે સમુદ્રને ન પહોંચી શકે, પત્થરના ખંડ મેરૂ પર્વતને ન દાખી શકે, એમ સર્વે નયાશ્રિત જિનાગમને એકાંતવાદી પરદર્શની દૂષણ ન આપી શકે.
હવે નયનું સ્વરૂપ કહે છેઃ
જે અનંત ધર્માત્મક વસ્તુ છે તેમાં એકની મુખ્યતાએ વર્ણન કરે તેને નય કહીએ. અને જે એકની મુખ્યતાએ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ વર્ણન કરે ને બીજાને ગાણુતાએ (અપેક્ષાએ) રાખે તે સુનય. તથા એક નયે વર્ણન કરે અને અન્ય નયનું ખંડન કરે તે દુર્ત જાણુ. સાત નયેના નામ યથા:
૧–નંગમ. ૨–સંગ્રહ. ૩-વ્યવહાર. ૪-જુસૂત્ર. ૫શબ્દ. ૬-સમભિરૂઢ. ૭–એવંભૂત.
- હવે વિશેષાર્થ કહે છે –
૧. નૈગમનય–તે જેને એક ગમે નથી તે નૈગમ—એ નય અંશગ્રાહી છે. વસ્તુના અંશને સંપૂર્ણ વસ્તુ માને છે. કારણ અભવ્ય જીવના મધ્ય અષ્ટ રૂચક પ્રદેશ નિરાવરણ હેવાથી તેને પણ સિદ્ધ સમાન માને છે. અથવા સૂક્ષ્મનિદિયા જીવમાં અક્ષરના અનંતમાં ભાગ જેટલે જ્ઞાનને અંશ હોવાથી સિદ્ધ સમાન માને છે. વલી તેરમાં ચાદમાં ગુણસ્થાનમાં વર્તતા કેવલીઓને કર્મને અંશ હોવાથી સંસારી માને છે. તથા ત્રિકાલ વિષયિ અને સંકલ્પ તથા ઉપચારે વસ્તુને માને છે.
૨. સંગ્રહન–સામાન્યગ્રાહી છે. તે સામાન્યથી જુદુંવિશેષ છેજ નહિં એમ માને છે. જેમ આંબે, નીંબ વિગેરે વિશેષે વનસ્પતિરૂપ સામાન્યથી જુદા નથી માટે આકાશપુષ્પની જેમ વિશેષ છેજ નહિં એમ માને છે. અર્થાત એ નય સત્તાગ્રાહી છે.
૩. વ્યવહારનય-તે વસ્તુ સ્વરૂપને વિશેષ રૂપજ માને છે. વિશેષ થકી ભિન્ન કેઈ સામાન્ય છેજ નહિ. કારણ કે કહે કે–મારે વનસ્પતિ લેવી છે તે શું લેશે ? આંબો વિગેરે વિશેષ નામ લીધું ત્યારે ગ્રહણ થાય છે. વલી લોકમાં પ્રવેજન પણ “અમૂક ઔષધ કરો” એમ વિશેષથી જ થાય છે, પણ માત્ર (સામાન્ય) ઔષધ કરો તે કઈ કરતું નથી. માટે
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬ વિશેષથી જુદું સામાન્ય નથી. એ નય વડેજ લેકવ્યવહાર ચાલે છે. જેમ ગચ્છતીતિ ગે. અથવા પકે જાતેતિ પકજ. છતાં પણ ગાય, કમલ વિગેરે. ઈત્યાદિ વ્યવહાર નયથી છે. અથવા જીવના તથા પુદગલના ભેદ બધા વ્યવહાર નયથી છે.
ગાથા - पज्जत्ता पज्जत्तय, जे सुहुमाय बायराय जे चेव; देहेसु जीवसन्ना, सुत्तेववहार दो उत्ता ॥१॥
૪. બાજુ સૂત્રનય-જુ એટલે સરળ. અતિત, અનાગત કાલ છોડી વર્તમાન કાલમાં જે વસ્તુ જે સ્વરૂપે હોય તે જ સ્વરૂપે માને. સાધુને વેશ છતાં ગૃહસ્થપણાના ભાવમાં વતે. હોય તે ગૃહસ્થ કહે. અથવા સામાયિકમાં સ્થિત શ્રાવકના પરિણામ જે હાટમાં હેય તે હાટસ્થિત માને. એ નય ઉપગાહી છે.
૫. શબ્દનયએ નય વ્યાકરણ વ્યુત્પત્તિથી ઉત્પન્ન થએલ શબ્દના અર્થને અનેક પર્યાય કરી એક અર્થ માને છે.”
૬. સમભિરૂઢ નય-એ નય પર્યાય ભેદે અર્થ ભેદ માને છે. ઘટ, કુંભ, કલશાદિને જુદા જુદા અર્થ માને છે.
૭. એવંભૂત નય–તે એક પર્યાય અભિધેય વસ્તુ પણ સ્વકીય કાર્ય કરતું હોય તે માને. જેમ શક સિંહાસન ઉપર બેઠો હોય તે જ શક કહે, અન્યથા નહિ. એ સાતે નયાયત્તર વિશુદ્ધ છે. એકેક નયના સે, સો ભેદ થાય છે. તેમાં પેલા ચાર ના દ્રવ્યાર્થિક અને પાછલના ત્રણ નયે પર્યાયાર્થિક છે. એ જનભદ્ર ગણીની વ્યાખ્યા છે. અને સિદ્ધસેન દિવાકરની વ્યાખ્યાએ પહેલા ત્રણુ નય દ્રવ્યાર્થિક ને પાછલા ચાર નય પર્યાયાર્થિક છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
હવે સાતે નયે ધર્મ કહે છે.
૧. નગમનાય તે સર્વે ધર્મ માને છે. કેમકે મધામ ધર્મને માને છે.
૨. સંગ્રહનય તે લાચારને ધર્મ કહે છે. એટલે અના ચારના એ નચે ત્યાગ કર્યો.
૩. વ્યવહારનયે સુખનું કારણ તે ધર્મ. એ નચે પુણ્ય કરણીને ધર્મ માન્યા.
૪. રૂજી સૂત્ર નયેઉપયોગ સહિત વૈરાગ્ય પરિણામ તે ધર્મ. એ નયમાં ચથા પ્રવૃત્તિના પરિણામ પ્રમુખ ધર્મમાં ગણ્યા. તે તે મિથ્યાત્વીને હાય.
૫. શબ્દનયે—સમતિ તેજ ધર્મ. કારણ બધા ધર્મનું મૂલ સુમતિ છે. એ નયની હદમાં શુદ્ધ ધર્મ જીવ પામે.
૬. સમભઢ નયે—ખટ દ્રવ્યના સ્વરૂપને ઓળખી આત્મ સ્વરૂપ ધ્યાવે અને પરભાવના ત્યાગ કરે. એવા જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર રૂપ આત્માના પરિણામ તે ધર્મ. એ નયે સાધક સિદ્ધના પરિણામ લીધા.
૭. ખેવંભૂત નયે—શુકલ ધ્યાન, રૂપાતીત પરિણામ, ક્ષપક શ્રેણિ, કર્મક્ષયના કારણે તે ધર્મ. જે વસ્તુનું મૂળ સ્વરૂપ તે ધર્મ. જે મેાક્ષ રૂપ કાર્યને કરે તે ધર્મ. એ સાતેનયે ધર્મ કહ્યા. હવે સાતે નચે સિદ્ધપણું કહે છેઃ
૧. નૈગમનચે–સર્વ જીવ સિદ્ધ છે, કેમકે સર્વ જીવના મધ્યાષ પ્રદેશ “ક” સિદ્ધ સમાન નિર્મળા છે.
૨. સંગ્રહનયે-સર્વે જીવ સત્તાએ સિદ્ધ સમાન છે, એટલે એ નયે પર્યોચાર્થિક નચે જે કર્મસહિત અવસ્થા છે તે ટાળીને દ્રવ્યાર્થિક નયે મૂલ સત્તા અગીકાર કરી.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૦૮ ૩. વ્યવહાર નયે વિદ્યા, લબ્ધિ ગુણે જે સિદ્ધ થયા તે સિદ્ધ. એટલે એ નયે બાહ્ય તપ પ્રમુખ અંગીકાર કર્યા.
૪. ત્રાજુ સૂત્ર નયે–જેણે પિતાની સિદ્ધપણુની સત્તા ઓળખી અને તેનાજ ધ્યાનના ઉપયોગમાં જે જીવ વર્તે છે. તે સમયે તે જીવ સિદ્ધ જાણ. એટલે એ નયે સમકિતી જીિવને સિદ્ધ સમાન ગણ્યા
૫. શબ્દન-જે શુદ્ધ શુક્લ ધ્યાનના પરિણામ, નામાદિક નિક્ષેપે સિદ્ધ. તે સિદ્ધ.
૬. સમભિરૂઢનયે-જે કેવળજ્ઞાન, કેવલદર્શન, યથાખ્યાત ચારિત્ર ગુણે સહિત તે સિદ્ધ. એટલે એ નયે તેરમા, ચોદમાં ગુણઠાણાવાલા કેવલિને સિદ્ધ કહ્યા.
૭. એવંભૂતયે-જેના સર્વ કર્મમળ ભસ્મિભૂત થયા. જે લેકાંતે બીરાજમાન અને અષ્ટ ગુણ સંપન્ન તે સિદ્ધ જાણવા.
હવે સાતે નયે મેક્ષનું સ્વરૂપ કહે છે. ૧. નૈગમનય–જે ગત્યાદિબંધનથી છુટયા તેને મેક્ષ કહે છે.
૨. સંગ્રહનય–પૂર્વકૃત કર્મથી છૂટા થયા અને દેશથી ઉજજવળ થયા તેને મેક્ષ કહે છે.
૩. વ્યવહારનયપરિત સંસારી, તથા સમકિતીને મોક્ષ કહે. ૪. ઋજુ સૂત્રનય-ક્ષપકશ્રેણિ ચડયા તેને મિક્ષ કહે. ૫ શબ્દનયસગી કેવલીને મેક્ષ કહે. ૬. સમભિરૂઢનય–શૈલેસી કરણ ગુણવાલાને મોક્ષ કહે. ૭. એવંભૂતનય-સિદ્ધક્ષેત્રે પહોંચ્યા તેને સિદ્ધ કહે.
એ સાત ન માને તેને સમકિતી કહીએ અને એમાં કિઈ પણ નયને ઉત્થાપે તે મિથ્યાત્વી.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ - હવે નિક્ષેપાનું સ્વરૂપ કહે છે - - ૧. પ્રથમ કઈ પણ વસ્તુના નામને નિર્દેશ કરીને બેલાવવો. તે નામ. જેમ કેઈકનું ધનપાલ એવું નામ હાય.. તે યદ્યપિ નિર્ધન હાય તથાપિ તેને ધનપાલ કહેવાય છે.
૨. બીજો–સ્થાપના નિક્ષેપે–તે કઈ પણ વસ્તુની સ્થાપના કરવી. આકાર રૂપ તે સ્થાપના નામસહિતજ હોય. જેમ ઇંદ્રાદિકની મૂર્તિની સ્થાપના કરવાથી તે ઈંદ્રના નામથી ઓળખાય છે.
૩. દ્રવ્યનિક્ષેપે–તે ઉપયોગ વિના વસ્તુનું ગ્રહણ કરવું. તે દ્રવ્ય નિક્ષેપો “ મgવળવં ” ઈતિ અનુગદ્વાર. વચનાત્ તથા જે ભાવનું કારણ હોય તે દ્રવ્ય નિક્ષેપે.
૪. ભાવ નિક્ષેપ –તે પિતે ઉપગ સહિત વસ્તુનું ગ્રહણું કરવું તે ભાવ નિક્ષેપે. - દરેક વસ્તુમાં ચારે નિક્ષેપા અવશ્ય હોય છે. આદ્ય ત્રણ નિક્ષેપ કારણ છે ને ભાવ નિક્ષેપે કાર્ય છે. પ્રથમના ત્રણ નિક્ષેપા સિવાય ભાવ નિક્ષેપ થાય નહિ અને ભાવ નિક્ષેપ સિવાય ત્રણ નિરર્થક છે. માટે ચારે નિક્ષેપા માને તેને સમક્તિી જાણવા અને એકપણ ઉથાપે તેને મિથ્યાત્વી જાણવા. લોકમાં પણ નામ નિક્ષેપા સિવાય વ્યવહાર થતો નથી. જેમ કેઈને આંબો લે છે એમ કહ્યું ત્યારે નામ નિક્ષેપે થયે. આવા આકારવાલે લે છે એમ કહ્યું ત્યારે સ્થાપના નિક્ષેપ થયો. અમુક દ્રવ્યને લેવો છે ત્યારે દ્રવ્ય નિક્ષેપ થયો. તેમજ આ
બાજ છે. એને ચોકસ આત્મામાં નિર્ણય થયે, આંબાના ઉપયોગમાં વર્જ્યો ત્યારે ભાવનિક્ષેપ થયા. માટે ચારે નિક્ષેપે કરી વસ્તુ સ્વરૂપ જાણવું
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે સમ ભંગીનું સ્વરૂપ કહે છે - ૧. સ્વાદસ્તિ ભાંગે–એટલે કથંચિત્ સર્વ પદાથે પિતાના સ્વવ્યાદિકે કરી છતા છે. જેમ ઘટવ્ય-દ્રવ્યથી માટીને, ક્ષેત્રથી રાજનગરને, કાલથી ઉષ્ણકાલને, ભાવથી શ્યામ છે. એમ સર્વ દ્રવ્ય પિતપતાના રૂપે છતા છે.
૨. સ્વાન્નાસ્તિ–સર્વપદાર્થ કર્થચિત્ પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાલ અને પરભાવથી અછતા છે. જેમ ઘટ તે દ્રવ્યથી ઘટ રૂપ, ક્ષેત્રથી સ્તંભતિર્થને, કાલથી શીતકાળને, ભાવથી રક્તરૂપ નથી.
૩. સ્વાદપ્તિ સ્થાનાસ્તિ–ત્રીજો ભાગે સર્વ પદાર્થ પર્યાયની અપેક્ષાએ વિચારતાં સ્વદ્રવ્યાર્દિકે અસ્તિરૂપ છે અને પર દ્રવ્યાર્દિકે નાસ્તિરૂપ છે.
૪. સ્યાદ્ધક્તવ્યું–સર્વપદાથે સ્વ દ્રવ્યાદિકથી છતા અને પર દ્રવ્યાદિકથી અછતા છે. અને તે એક સમયમાં છે પણ તે કહી શકાય નહિ. કારણ શબ્દ બોલતાં અસંખ્યાતા સમય લાગે. માટે કથંચિત્ વિધિનિષેધ યુગપવિધિથી અવક્તવ્ય છે.
પ. સ્વાદસ્તિ અવક્તવ્ય-વસ્તુના એક દેશમાં સ્વદ્રવ્યાદિકની વિવિક્ષા કરીએ ત્યારે તે અતિરૂપ છે અને બીજા દેશમાં યુગપત્ વ્યાખ્યા કરીએ ત્યારે અવક્તવ્ય છે–એમ પાંચમે ભાગે જાણ
૬. સ્યાનાસ્તિ અવક્તવ્યવસ્તુના એકદેશમાં પરવ્યાદિકની વિવિક્ષાએ નાસ્તિરૂપ છે. અને બીજા દેશમાં સુગમતું વ્યાખ્યાએ અવક્તવ્ય છે.
૭. સ્વાદતિ સ્થાનાસ્તિ સ્યાદવક્તવ્ય-વસ્તુના એક દેશમાં સ્વદ્રવ્યાદિકની વિવિક્ષાએ અતિરૂપ છે. બીજા દેશમાં પર દ્રવ્યાદિકની વિવિક્ષાએ નાસ્તિરૂપ છે અને યુગપતુ વ્યા
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
ખ્યાએ અવક્તવ્ય છે. એ સાતમા. તેમાં પહેલા, ખીન્ને ને ચેાથા એ ત્રણ ભાંગા સલાદેશી દ્રવ્યાર્થિ નયે છે. અને ખીજા ચાર ભાંગા વિકળાદેશી પર્યાયાથી નચે છે. હવે વસ્તુનુ દ્રવ્યાદિ ચાર ભેદનું સ્વરૂપ કહે છેઃસર્વે જીવ મૂળ ચૈતન્ય લક્ષણે સર્વે સરખાં છે; પણ વ્યાદિ ચાર ભેદે જુદા છે.
૧. દ્રવ્યથી પિંડપણે સર્વે જીવ જુદા છે. દરેક જીવ પાતપાતાના ગુણ પર્યાયના સમુહના પિંડ તે વડે જુદા છે. કાઈ કાઇના ગુણ પર્યાયના પિંડ કોઈ કાઈમાં મળતા નથી. માટે અનંતા જીદ્રવ્ય ભિન્ન ભિન્ન છે. એમ પુદ્ગલ પરમારું પણ જડના લક્ષણે સરખા છે. પણ સર્વ પરમાણું દ્રવ્યપણે જુદા છે. જે કાળે પુછીએ તે કાળે તેટલાંજ થાય, પણ વધે ઘટે નહિ.
૨. ક્ષેત્રથી અવગાહનાપણે જીવાદિ દ્રવ્યના પ્રદેશ જુદા છે, પણ દ્રવ્યથી જુદા પડે નહિ. સમિલિત અસંખ્યાત પ્રદેશાવગાહી રહે. ગુણુ પર્યાય સર્વપ્રદેશે અનંતા છે તે ગુણુપર્યાય એક પ્રદેશ મૂકી ખીજા પ્રદેશમાં જાય નહિં. પર્યાય વિભાગ એકના ને પ્રદેશના સરખા અવગાહ છે. પણ તે પર્યાય અનંતા ભિન્ન છે અને તે અનંતા પ્રદેશ મળીને જે એક કાર્ય કરે તેને ગુણુ કહે છે.
૩. કાળથી ભેદ તે એક વસ્તુમાં ઉત્પાત્ત, વ્યય, રૂપપર્યાય પલટવાને માન તે સમય. એમ સમયે સમયે અગુરૂ લઘુ પોયની હાની–વૃદ્ધિ થાય છે. તેમ અતીત કાળે અનંતી થઈ છે. તે વર્ત્તમાન પ્રવૃત્તિની પરંપરા રૂપ છે. ભવિષ્ય કાળમાં અનતી થાશે તે યેાગ્યતા રૂપે જાણવી. અંતીત કાલને
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ર કે ભવિષ્ય કાલને કઈ ઢગલે નથી. પંચાસ્તિકાયની વર્તના પરણામ તે કાલ છે.
“સંવત્તારું પૂ, હો વસ્ત્ર રેવ પાડ્યો” ઈતિવચનાત્
૪. ભાવથી ભેદ તે દરેક પર્યાય ભિન્ન ભિન્ન કાર્ય કરે તે ભાવભેદ.
હવે પદ્ધવ્યનું કિંચિસ્વરૂપ કહે છે -
૧. ધર્માસ્તિકાયગતિમાન જીવ અને પુદગળને સહાય કરે તે એટલે જેમ મસ્યની ગતિને સહાયક જળ છે તેમ જીવ અને પુગળને સહાયક ધર્માસ્તિકાય છે. - ૨. અધર્માસ્તિકાય-સ્થિતિમાન જીવ પુદ્દગળને સહાય કરે તે. જેમ પથિકને સ્થિત કરવામાં સહાયક વૃક્ષની છાયા છે તેની પેઠે. ( ૩. આકાશાસ્તિકાય-જીવ પુગળને અવકાશ આપે તે– ભીંતમાં ખીલી ઠેકવા (નાંખવા)ની જેમ. એ આકાશાસ્તિકાય સર્વ દ્રવ્યનું આધાર છે. ભાજનની જેમ. એમાં સર્વદ્રવ્ય રહે છે. એ ધર્માસ્તિકાયાદિ ત્રણેના સ્કધ, દેશ અને પ્રદેશ એમ ત્રણ ત્રણ ભેદે છે.
સંગ્રહન કરી અસંખ્યાત પ્રદેશાત્મક ધર્માસ્તિકાય એક સ્કંધ રૂપ છે. વ્યવહાર ન કરી દ્રવ્યને એક સ્કધ છતાં બુદ્ધિ પરિકલ્પીત દ્વિભાગ, વિભાગ પ્રમુખ ઘણા દેશ છે. અને આજુ સૂત્ર નયે કરી એના જેટલા પ્રદેશ છે તે પ્રત્યેક પ્રદેશને ધર્માસ્તિકાય કહીયે. એમ ત્રણેનું જાણવું.
૪. પુદગલાસ્તિ કાય–તે પૂર્ણ તથા ગલન ધર્મયુક્ત જે દ્રવ્ય તે પુગલ-એટલે કેઈક સ્કંધને વિષે પુદ્ગલે પૂરાય અને કેઈક સ્કંધમાંથી વિખરાય એ પુદ્ગલેને સ્વભાવ છે. તેના ચાર ભેદ છે.'
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
- ૧. સ્કંધ, ૨. દેશ, ૩. પ્રદેશ, ૪. પરમાણું. તેમાં બે પ્રદેશ એકઠા થાય તે દ્વિપ્રદેશી સ્કંધ. ત્રણ પ્રદેશોનું ત્રિપ્રદેશ સ્કંધ. એમ એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરતાં યાવત્ સંખ્યાત પ્રદેશી, અસંખ્યાત પ્રદેશી, અનંત પ્રદેશ સ્કંધ એમ અનંત ભેદ થાય છે.
૨. દેશ-તે સ્કંધને દ્વિભાગ, ત્રિભાગ, ઈત્યાદિ રૂપ જાણો. એટલે કેઈક સ્કંધના બે વિભાગ કરીએ તે બે દેશ થાય. ત્રણ વિભાગ કરીએ તો ત્રણ, એમ ચાર, પાંચ, સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંત થઈ શકે - ૩. પ્રદેશ–તે જેને અંશ ન થાય, નિરંશ તે પ્રદેશ કહેવાય. દેશ તે અનેક પ્રદેશવાલું હોય છે, અને પ્રદેશને વિભાગ હેતે નથી એ તફાવત છે.
૪. પરમાણું તે જેના બે વિભાગ ન થાય. આ છેદ્ય, અભેદ્ય, એકાકી (છૂટા) હોય તે પરમાણું. પરમાણું જે સ્કંધથી છૂટા હેય તે કહેવાય, અને પ્રદેશ તે કંધને અવિભાજ્ય અંશ એ પ્રત્યેકમાં તફાવત છે.
૫. કાળ-તે નવ જીર્ણોત્પાદક જાણવો. કારણ પુદગલ અને જીવ એ બે પરિણામી દ્રવ્ય છે. તેમાં બાળ, વૃદ્ધ, તરૂણાદિ પર્યાયનું કારણ કાલ દ્રવ્ય છે, તેમજ ઋતુ વિભાગ, મેઘવૃષ્ટિ ઈત્યાદિ કાલે કરી થાય છે. ચંપકાદિ વૃક્ષને ફળ, ફૂલ કાલે કરી આવે છે, માટે દ્રવ્ય છે, કારણ વ્યવહાર નયે અઢીદ્વીપ વ્યાપી, અદ્ધાકાલ છે. તે એક સમય વર્તમાન લક્ષણ છે. તે વર્તમાન સમય પણ અનંત છે, કારણ જેટલા પુદગલ દ્રવ્યના પર્યાય છે તે પ્રત્યેકને વિષે એકેક વર્તમાન
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ સમય છે, માટે અનતે છે, વિશ્ચયનયે તે વર્તનાદિ લક્ષણ કાલ તે દ્રવ્યને પર્યાય છે, પણ વ્યવહારનયે કાલદ્રાવ્ય છે. જે એમ ન માનીએ તે દ્રવ્ય પાંચ જ થાય, પણ તે તે સૂત્રકારને ઈષ્ટ નથી. જેનાગમ ઉભય નય સંમત્ત છે. શ્રી ભગવતી, ઉત્તરાધ્યયન, પ્રજ્ઞાપનાદિ સૂત્રમાં છ દ્રવ્ય અને તેનું અલ્પબદુત્વ વિગેરે કહેલું છે.
૬. જીવાસ્તિકાય-તે ચૈતન્ય લક્ષણ છે. તેના બે ભેદ– એક સાકાર તે જ્ઞાન અને બીજે નિરાકાર તે દર્શન–એ લક્ષણવાલ છવ હોય છે. તેના બે ભેદ–એક સિદ્ધ ને બીજા સંસારી. તેમાં સિદ્ધ પદર ભેદે છે. તે પૂર્વ અવસ્થાને લીધે થાય છે. સંસારીના ત્રસ, સ્થાવરાદિ ભેદે અનેક ભેદ થાય છે. સર્વ જી અનંત છે. હવે પ્રત્યેક દ્રવ્યના ગુણ, પર્યાયે કહે છે -
૧. ધર્માસ્તિકાયના ૪. ગુણ. ૧–અરૂપી. ૨-અચેતન. ૩–અક્રિય. ૪-ચલન સહાયગુણ, અને પર્યાય ચાર તે, ૧સ્કંધ –દેશ. ૩–પ્રદેશ. અગુરૂ લઘુ.
ર–અધર્માસ્તિકાયના ૪ ગુણ. ૧–અરૂપી. ર–અચેતન. ૩–અક્રિય.૪–સ્થિર સહાયગુણ. અને પર્યાય પણ પૂર્વવત્ ચાર છે.
૩. આકાશાસ્તિકાયના ૪ ગુણ, તેમાં ત્રણ પૂર્વવત્ , એ અવકાશ દાન, પર્યાય ચાર પૂર્વવતુ. - ૪. પુદગલાસ્તિકાયના ચાર ગુણ. ૧–રૂપી. ૨–અચેતના ૩–સક્રિય. ૪–પૂરણુ, ગલન. અને પર્યાય ચાર. ૧વર્ણ. ૨– ગંધ. ૩–રસ. ૪ સ્પર્શ.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
૫. કાલના ચાર ગુણ. તેમાં ત્રણ પૂર્વવતું. ચોથા વર્તનલક્ષણ પર્યાય ચાર. ૧–અતીત. ૨-વર્તમાન. ૩-અનાગત. ૪–અગુરૂ લઘુ.
૬. જીવના ચાર ગુણ. ૧-અનંતજ્ઞાન. ર–અનંત દર્શન. ૩–અનંતસુખ (ચારિત્ર). ૪–અનંતવીર્ય, પર્યાય ચાર. ૧અ
વ્યાબાધ. ૨-અનવગાહ. ૩–અમૂર્ત. ૪-અગુરૂ લઘુ. એ ષ દ્રવ્યનું સ્વરૂપ. વિશેષ અન્ય શાસ્ત્રથી જાણવું.
હવે દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયનું સ્વરૂપ કહે છે -
દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ ને ભાવના જે ભેદે તે સર્વનું એકઠા મલીને પિંડપણે જે સમુદાય આધાર તે દ્રવ્ય તે એક એક દ્રવ્યના પ્રતિપ્રદેશમાં સ્વસ્વકાર્ય કરવામાં સામર્થ્યવાલા અનંતા અવિભાગ રૂપ પર્યાને સમુદાય તે ગુણ ભિન્ન કાર્ય કરવામાં સામર્થ્ય રૂપ ભિન્ન ગુણના પર્યાયે ભિન્ન (જુદા) હોય છે. જેમ જ્ઞાનગુણ જાણવાનું કામ કરે છે, દર્શન ગુણ દેખવાનું કાર્ય કરે છે, તે તેના પર્યાયે જુદા જુદા છે. એમ અનંતા ગુણ છે. તે એકેકા ગુણના અનંતા અનંતા પર્યાય છે. જેમ સે (૧૦૦) તાંતણાને એક દોરડે કર્યો. તે તાંતણુનાં સમુદાયથી દેરડે જુદો નથી, તે દોરડાના અવિભાગ-તાંતણા રૂપ પર્યાયે છે, તેની પેઠે ગુણ પર્યાયનું ભેદ અને અભેદપણું સમજવું. એ અવિભાગ રૂપ પર્યાય તે છતી પર્યાય અને તે દેરડા વડે જેમ અનેક કાર્ય થાય તેની પેઠે છતી પર્યાયથી જે નવીન નવીન કાર્ય થાય તે સામર્થ્ય પર્યાય કહેવાય. તેમાં આત્માના ગુણ અને પર્યાય છે તે આત્માને હિતાવહ છે, અને પર સંગથી
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્પન્ન થયેલ જે ગુણ કે પર્યાયે તે આત્માને હિતકર નથી. દેવ, નારકાદિ ભવ પર્યાય, તેમજ સાતા વેદનીયાદિ પુણ્ય. પ્રકૃતિ એ બધા પરના સાગથી છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રાદિ ગુણે જ આત્માને સમવાય સંબંધ હોવાથી તે આત્માથી જુદા નથી તે યથાર્થ જ્ઞાન સિવાય આત્મા પરવસ્તુમાં મુંઝાઈ રહ્યો છે તેનું કારણ હજી શરીરાદિ પરભાવની મમતા છૂટી નથી. દેહ એજ હું છું, એવી બુદ્ધિ એજ ભ્રમ છે. તે જ્યારે, હું દેહથી ન્યારો છું, હું અજર, અવિનાશી, અખંડ સત્તાના સિદ્ધ સમાન છું, પણ અનાદિકાળથી કર્મના સંગથી બંધાએલ છું, માટે હવે હું એથી મુક્ત થવા ઉદ્યમ કરું, બાહિરાત્મભાવને ત્યાગ કરી અને અંતરાત્મ દશામાં રહી પરમાત્મ ભાવને પ્રગટ કરું, એવી જીજ્ઞાસા ઉત્પન્ન થાય ત્યારે આત્માને બંધનનાં કારણે તપાસે તા. ૧-મિથ્યાત્વ. ૨-અવિરતિ. ૩-પ્રમાદ. ૪-કષાય. ૫-ગ. છે તે, અને આત્માને મૂક્ત કરાવનાર. ૧-સમકિત. ૨-વિરતિ. ૩–અપ્રમાદ. ૪–અકષાય. પ ગનિરોધ છે, તે ક્રમશ: બંધને ત્રાડે છે. એટલે જેટલે અંશે કર્મબંધન તૂટતા જાય તેટલે તેટલે અંશે આત્મા કર્મથી મૂક્ત થતો જાય. સર્વ કર્મબંધન તૂટે ત્યારે આત્માને સર્વથા મોક્ષ થાય. જેમ સૂર્યની પ્રભા વાદળાંથી આચ્છાદિત થએલ હોય, તે એટલે જેટલે અંશે વાદળાં ખસતાં જાય–દૂર થતાં જાય, તેટલે તેટલે અંશે સૂર્યપ્રભા નિર્મળ થતી જાય છે, અને જ્યારે તમામ વાદળાં દૂર થઈ જાય ત્યારે સંપૂર્ણ સૂર્યપ્રભા ઝળકી નીકળે છે. તેમ સર્વ કર્મના નાશથી આત્મજ્યોતિ ઝળકી નીકળે. તેને ક્રમ ગુણસ્થાનનું સ્વરૂપ જાણવાથી સમજી શકાય ?
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચદ ગુણ સ્થાનકનાં નામે કહે છે - ૧. મિથ્યાત્વ ગુણ સ્થાનક. ૨. સાસ્વાદાન. ૩. મિશ્ર. ૪. અવિરતિ સમ્યગુઢષ્ટિ. ૫. દેશવિરતિ. ૬. પ્રમત્તસયત. ૭. અપ્રમત્તસંયત. ૮. અપૂર્વ કરણ. (નિયતિબાદર) ૯. અનિવૃત્તિ બાદર. ૧૦. સૂક્ષ્મ સપરાય. ૧૧. ઉપશાંતમૂહ. ૧૨. ક્ષીણમેહ. ૧૩. સગી કેવલી. ૧૪. અાગી કેવલી.
ઈતિનામ પૂર્ણમ.
૧૪ ગુણસ્થાનકેનું સ્વરૂપ કહે છે - ૧. જે ભવ્ય જીવો પુષ્કળ નિદ્રાવસ્થામાં રહેતા હોય તે જીવોને નિશ્ચયથી પહેલું, બીજું, ત્રીજું ગુણઠાણું હોય છે. પરંતુ તેથી વધુ હોવાનો સંભવ નથી. આ દશાને બહુ શયની દશા કહે છે.
૨. જે ભવ્ય જી–સામાન્યપણે નિદ્રાવસ્થામાં રહેતા હોય એટલે કે સહેજ અવાજ થતાં જાગૃત થઈ શક્તા હોય તે જીને નિશ્ચયથી ચેાથું, પાંચમું, છઠું ગુણઠાણું હોય છે. એ દશાને શયન દશા કહે છે.
૩. જે ભવ્ય જીવ રાત્રિના સમયે વધુ ટાઈમ જાગૃત અવસ્થામાં જ રહેતા હોય છે તે જ સાતમાથી બારમાં ગુણ ઠાણ સુધી હોય છે. આ દશાને જાગૃત દશા કહે છે. - ૪. જે ભવ્ય સાતમા ગુણઠાણ ઉપર નિશ્ચયથી હોય છે તે જાને રાત્રિના સમયે સ્વપ્ન આવી શક્તા નથી,
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮ ૫. જે ભવ્ય જીવે બીલલ નિદ્રા લેતા ન હોય અને સાથે સંપૂર્ણ તંદુરસ્ત દશામાં રહી શકતા હોય તે જ નિશ્ચયથી તેરમા ચિદમાં ગુણઠાણે હેય. ઈતિ નય ચક્રે.
હવે વિશેષાર્થ કહે છે - ૧. મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાન–તે જિન વચનથી જેને વિપરીત શ્રદ્ધા હોય તે અથવા સંપૂર્ણ જિનવચનને માનતા છતાં પણ એક પદને ન માને તેને પણ મિથ્યાત્વી કહિયે. યદ્યપિ મિથ્યાત્વી છે તથાપિ જડ, ચૈતન્યને ભેદ કરનાર જ્ઞાનગુણ સર્વ જીવમાં હોવાથી મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાન કહેવાય છે, અથવા મિથ્યાત્વી પણ કેટલીક પ્રસિદ્ધ સત્યવસ્તુ માને છે માટે અથવામિથ્યાત્વી પણ ભવિષ્યમાં અન્યગુણેને પ્રાપ્ત કરશે ઈત્યાદિ કારણે ગુણસ્થાનક કહેલ છે. મિથ્યાત્વની સ્થિતિ અભવ્ય આશ્રી અનાદિ અનંત. ૨ ભવ્ય આશ્રી અનાદિ શાંત. ૩પડવાઈ આશ્રી સાદી શાંત. ઈતિ પ્રથમ ગુણ.
૨. સાસ્વાદાન--તે ઉપસમ સમકિતને પ્રાપ્ત કરી અનંતાનુબધી કષાયના ઉદયથી તેનાથી પતિત થઈ જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વે નથી ગમે ત્યાં સુધી તેને સાસ્વાદાન સમકિત કહીયે. જેમ કેઈએ પયસાનું પાન કરીને વમન કર્યું હોય તો તે વારે બધું દૂધ નીકળી જાય પણ મુખમાં થડે સ્વાદ રહી જાય, તેમ જીવાત્મા સમ્યકત્વથી પડતા જ્યાં મિથ્યાત્વે આવે તેના વચલા વખતને સાસ્વાદાન કહે છે. પછી અવશ્ય મિથ્યાત્વે જાય. તેની સ્થિતિ જઘન્ય એક સમય, ઉત્કૃષ્ટ છે આવલીકા. ઈતિ બીજું ગુણસ્થાનક.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯ ૩. મિશ્રને મિશ્ર મોહનીય કર્મના ઉદયથી કાંઈક સ
વ અંશ અને કાંઈક મિથ્યાત્વ એશ. એમ બળ અને દહીંમા મિશ્ર રસની માફક જેના પરિણામ હોય. અથવા નાલિએર દ્વીપના મનુષ્યને જેમ અન્ન ઉપર રૂચી કે અરૂચી ન હોય તેમ ત્રીજા ગુણસ્થાનક વાલાના પરિણામ સ્થિર ન હોય. ત્રીજા ગુણસ્થાનની સ્થિતિ જઘન્ય ને ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહુર્તની હોય છે. પછી ઉપર ચડે અથવા પહેલે ગુણઠાણે આવે.
૪. અવિરતિ–જેને અનંતાનુબંધીની ચેકડી અને સમકિત મેહની, મિથ્યાત્વમેહની, મિશ્રમેહની એ સાત પ્રકૃતિના ક્ષપશમથી પશમ સમતિ હોય. ઉપશમથી ઉપશમ અને ક્ષયથી ક્ષાયક સમિતિ હોય. તેને જિનેન્દ્ર કથિત જીવાદિ નવ પદાર્થની શ્રદ્ધા હેય. પણ અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાયના ઉદયથી શ્રી શ્રેણિક નૃપ તથા કૃષ્ણદિના જેમ એક નવકારશી માત્ર પણ પચ્ચકખાણ ન કરી શકે. તેને અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ કહીએ. એની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૬૬ સાગર ઝાઝેરી છે.
૫. દેશવિરતિ-જે સર્વવૃત્તિપણને ઈચ્છતાં છતાં પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાયના ઉદયથી સર્વથા ત્યાગ ન કરી શકે. પણ દેશથી દ્વાદશ ગ્રતાદિ મૂલગુણ અગર નવકારશી આદિ ઉત્તર ગુણ પચ્ચક્ખાણુ અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાયના અભાવથી ગ્રહણ કરે તેને દેશવિરતી કહીયે એની સ્થિતિ ઉ૦ દેશે ઉણું ક્રોડપૂર્વની.
૬. પ્રમત્તસંચત-પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાયના ઉદયના અભાવથી જે સર્વવિરતિને ગ્રહણ કરે, પણ પ્રમાદના વશથી ચારિત્રમાં તથાવિધ પ્રવૃત્તિ કરી ન શકે. તેને પ્રમત્ત સંયત ગુણસ્થાનક કહીયે. એ ગુણઠાણે અશુભગ તથા કૃષ્ણાદિ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦ લેશ્યા પણ હોય છે. એની સ્થિતિ ઉ૦ અંતર્મુહૂર્તની હોય છે. પણ ભગવતીની ટીકામાં એનું સ્પષ્ટીકરણ છે. તથા અન્ય મતે પ્રમત્તની સ્થિતિ દેશે ઉણું (સાડાનવ વર્ષ ઉણું) ક્રોડ પૂર્વની કહેલી છે. “એ બને મત સત્ય છે કારણ અંતર્મુહુતેની સ્થિતિ પરિણામ આશ્રી છે. અને કોડ પૂર્વ દેશે ઉણ તે લિંગ (વેશ) આશ્રી છે. ”
૭ અપ્રમત્ત સંયત-જે પાંચ પ્રકારના પ્રમાદથી રહિત અને વિશુદ્ધ લેફ્લાવાલા હોવાથી નિર્મલ ચારિત્રી હોય તેને અપ્રમત્ત કહીયે. એની સ્થિતિ ઉ૦ અંતર્મુહૂર્ત હોય છે. છઠ્ઠો અને સાતમે એ બને ગુણઠાણા અંતમુહૂર્ત પરાવર્તન પામે છે. અર્થાત્ છઠ્ઠાથી સાતમે અને સાતમાથી છઠે આવે છે. બને ગુણઠાણાની ભેલી સ્થિતિ દેશે ઉણું કોડ પૂર્વની હોય છે. તેમાં પ્રમત્તનું અંતર્મુહૂર્ત મોટુ અને અપ્રમત્તનું નાનું જાણવું. ઈતિ સપ્તમ ગુણસ્થાનકમ,
૮. અપૂર્વકરણ-જે પરિણામ પૂર્વે કદી પણ પ્રાપ્ત થયા નથી. તેવા ઉત્તમ પરિણામની પ્રાપ્તિ તેને અપૂર્વ કરણ કહીયે. તેનું બીજું નામ નિવૃત્તિ બાદર છે. એ ગુણઠાણે પરિણામની વિશુદ્ધિથી સ્થિતિઘાતાદિ પાંચ કાર્ય થાય છે.
૧. સ્થિતિઘાત તે જે મોટી સ્થિતિના કર્મ હોય તેની સ્થિતિનાં ખેડ થઈ નાની સ્થિતિ થાય.
૨. રસઘાત–તે અશુભકર્મના તીવ્ર, તીવ્રતર રસ હોય તેનાં ખેડ થઈ મંદ, મંદતર થાય. અને શુભકર્મના મંદ, મંદતર રસ હોય તે તીવ્ર, તીવ્રતર થાય.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. ગુણશ્રેણું–તે કર્મના દલિકની રચના ગેપુછાકારે થાય. - ૪. ગુણસંક્રમ–તે પ્રતિસમય ઉદયાવલીકામાં દલિકનું સંક્રમ અસંખ્યાત ગુણ વૃદ્ધિ થાય.
૫. અપૂર્વ સ્થિતિ બંધ-તે પ્રતિ સમય અન્ય અન્ય સ્થિતિબંધની અપેક્ષાએ ન્યૂન ન્યૂન થાય. એ પાંચમાના અધ્યવસાયની નિર્મલતા અહીંથી પ્રવ, ત્યાં ધ્યાન પણ શુક્લ ને લેશ્યા પણ શુકલ હોય છે. એનું વિશેષ વર્ણન કર્મગ્રંથાદિથી જેવું; કારણકે એ વિષય ઘણે ગહન છે. ( ૯ અનિવૃત્તિ બાદર-આ ગુણઠાણે ચડેલા જીના અધ્યવસાય ત્રણે કાલ આશ્રયિ સમાન હોવાથી અનિવૃત્તિ (આઠમા ગુણ ઠાણે ઘણું જીવો આશ્રી અધ્યવસાયની વિચિત્રતા હાવાથી નિવૃત્તિ) કહેવાય છે. અને કષાય બાદર હેવાથી અનિવૃત્તિ બાદર કહેવાય છે. અહીંથી ચારિત્ર મેહનીયને ઉપશમ અગર ક્ષય કરવાને પ્રવૃત્તિ કરે છે. આઠમા ગુણઠાણે પણ શ્રેણિને સન્મુખ હોવાથી ત્યાંથી શ્રેણીને આરંભ કહેવાય છે. પણ પ્રકૃતિએને ક્ષય નવમામાંથી હેાય છે. ઈતિ નવમ ગુણસ્થાનકમ પૂર્ણમ.
૧૦. સૂફમ સપરાય:-આ ગુણઠાણુમાં સંજ્વલન લેભના અનેક ખેડ કરી ખપાવે છે. શેષ સૂક્ષ્મ કિષ્ટિરૂપ લોભને ઉદય હોવાથી સૂક્ષ્મ સંપાય કહેવાય છે.
૧૧. ઉપશાંત મેહ–સત્તામાં મેહ હોવા છતાં ૨૮ મેહની પ્રકૃતિએને ઉપસમાવવાથી મોહના ઉદયને અભાવ હોવાથી ઉપશાંત વીતરાગ કહેવાય છે. એ ગુણઠાણાથી જીવ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
અવશ્ય પડે. જે ગુણઠાણાની સ્થિતિ પૂર્ણ થતાં પડે તો પશ્ચાનુપૂવીએ ઉતરતા છઠે અટકે કઈક પાંચમે કે એથે અટકે. કઈક સાસ્વાદાને જઈ મિથ્યાત્વે પણ જાય. ઉપશમ શ્રેણિએ ચડેલ પ્રાણ સિદ્ધાંત મતે તે ભવમાં મેક્ષે ન જાય. ઉત્કૃષ્ટથી અદ્ધ પુદ્ગલ દેશે ઉણો સંસારમાં રહી મેક્ષે જાય. અને આયુષ્ય પૂર્ણ થએ છતે ઉપશમ શ્રેણિમાં વતે જીવ કેઈ પણ ગુણઠાણે કાળ કરે તે અવશ્ય અનુત્તર વિમાને જાય.
૧૨. ક્ષીણમેહ-સર્વથા મેહનીય કર્મને સત્તામાંથી ક્ષય કરેલ છે, છતાં જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મને સદ્ભાવ હેવાથી છમસ્થ ક્ષણ મેહ વિતરાગ કહેવાય છે. આઠમાથી બારમા ગુણઠાણ સુધી સ્થિતિ ઉ. અંતમુહૂર્તની હોય છે.
૧૩. સગી કેવલી-સર્વથા ચાર ઘાતી કર્મને ક્ષય કરી અનંત ચતુષ્ટય સહિત હોવા છતાં પણ ભાપગ્રાહી ચાર અઘાતિકર્મની ૮૫ પ્રકૃતિ સત્તામાં હોય છે. વલી સલેશી હોવાથી યોગ નિમિત્તથી ક્રિસમયિક શાતા વેદનીયને બંધ હોય છે. એ ગુણઠાણાની સ્થિતિ જઘન્ય અંતર્મુહુર્તની, ઉત્કૃષ્ટિ નવ વર્ષ ન્યૂન કોડ પૂર્વની હોય છે.
૧૪. અગી કેવલી–અંતર્મુહર્ત આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે લેશ્યાતીત ધ્યાનમાં એકાગ્ર થવા માટે યોગને નિરોધ કરી શૈલેસી કરણ કરે. એ ગુણઠાણના દ્વિચરમ સમયે ૭ર પ્રકૃતિ ખપાવીને ચરમ સમયે શેષ ૧૨ પ્રકૃતિને ખપાવે. એ ગુણઠાણાની સ્થિતિ પંચ હસ્વ (લઘુ) અક્ષરના ઉચ્ચાર જેટલી છે. એમ પ્રાંતે સર્વ કર્માશથી નિવૃત્ત થઈ સર્વ સંગરહિત અકિય
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
થઈ સિદ્ધ થાય. અક્રિય છતાં પણ પૂર્વ પ્રગથી, સહજ સ્વભાવથી, બંધનમુક્તપણાથી, તથા ઇનિર્લેપ પણુથી લેકાંતે અલકને અડકીને સાકારેપગે સિદ્ધ થાય. સિદ્ધના જીના પ્રદેશોની અવગાહના પૂર્વ ચરમ શરીરથી ત્રીજા ભાગે. ન્યુન હોય છે. અને સમયાંતર જ્ઞાન, દર્શન ઉપગ હોય. એમ ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધિના આ ૧૪ સ્થાન સ્કૂલ વ્યાખ્યાએ છે. પરમાથે તો અસંખ્ય સ્થાન છે. પણ ભવ્યજીના સુખબેધ માટે જ્ઞાનીઓએ ૧૪ ગુણસ્થાનમાં સર્વ જીવોને સમાવેશ કરેલ છે. “ગુણસ્થાનનું સ્વરૂપ તથા ક્યા ગુણઠાણે કેટલી પ્રકૃતિને બંધ, ઉદય, ઉદીરણા, ને સત્તા હોય તે સમજવાથી વાસ્તવિક સ્વરૂપ સમજાય છે.” એવી રીતે આત્માની ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધિના સ્થાનક ૧૪ કહ્યા. તે જેમ જેમ કર્મોનાં આવરણે ઓછાં થાય તેમ તેમ આત્માને વિકાસ થાય છે. કારણ કે જીવ અને કર્મને અનાદિ કાળથી “ પ” ન્યાયથી સંબંધ છે. તે કનક (સુવર્ણ) ને જેમ જેમ તપાવીએ તેમ તેમ માટીનો અંશ નાશ થતો જાય. અને સેનું શુદ્ધ થાય. તેમ આત્મા પણ ધ્યાનાગ્નિથી શુદ્ધ. થાય. માટે ધ્યાનનું સ્વરૂપ કહે છે –
ગાથા – अंतोमुहुत्तमित्तं, चित्तावत्थाण एगवत्थुम्मि; ચમતથા ક્ષા, કોનિોટ્ટોનિપાતુ. / ૨
અર્થ એક વસ્તુમાં અંતર્મુહૂર્ત સુધી ચિત્તની એકાગ્રતા (નિશ્ચલતા) તે છઘનું ધ્યાન અને યોગ નિરૂદ્ધ તે જિનેનું ધ્યાન છે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪ ચાર પ્રકારનાં ધ્યાનનાં નામે૧. આર્તધ્યાન. ૨. રૌદ્રધ્યાન. ૩. ધર્મધ્યાન. અને ૪. શુક્લ ધ્યાન. પહેલાં બે ધ્યાન અશુભ છે. પાછલના શુભ છે.
- હવે અર્થ કહે છે.
૧. આર્તધ્યાન–આર્ત એટલે મનમાં આહટ-દેહટ, ચિંતા, શેક ઈત્યાદિના પરિણામ; તેના ચાર પાયા છે.
૧. ઈષ્ટ વિગ–એટલે માતા, પિતા, ભાઈ, સ્ત્રી, પુત્ર સ્વજનાદિ ઈષ્ટ વસ્તુને વિયાગ થવાથી વિલાપ, ખેદ, ઝૂરણાદિ કરે.
૨. અનિષ્ટ સંગ–તે પિતાને ન ગમતાં દુઃખના કારણ કુમિત્ર, કુપુત્ર, કુંભાર્યા તથા દારિદ્રતાદિને સંગ મળતાં મનમાં ખેદ-ચિંતા કરે.
૩. રેગચિતા-શરીરમાં વ્યાધિ ઉત્પન્ન થાય તે ઘણી ચિતા કરે-મનમાં દુઃખ ધરે તે.
૪. અગ્રશાચ, તે ભવિષ્યકાળની વિચારણ-કલ્પના કરે જે ભવિષ્યમાં અમૂક કામ કરશું તો અમૂક લાભ મળશે. અથવા દાનાદિ ધર્મ કિયાના ફળની વાંછા કરે. ઈંદ્ર, ચક્રવર્તિના પદની અભિલાષા-નિયાણું કરે; પરભવમાં ભેગ, સુખ મલે એવી વાંછા કરે. એનું બીજું નામ ભેગા પણ છે. એ આર્ત ધ્યાનના ચાર ભેદ કહ્યા. એ ધ્યાન તિર્યંચ ગતિનું કારણ છે. એ ધ્યાનના પરિણામ પાંચમા છઠ્ઠા ગુણઠાણું સુધી હોય છે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
૨. રૌદ્રધ્યાન-રૌદ્ર એટલે ભયંકર ક્રુર પરિણામનું ચિંતવન. તેના ચાર પાયા છે.
૧. હિંસાનુધી રૌદ્ર-પાતે જીવ હિંસા કરીને રાજ થાય. અન્યને હિંસા કરતા દેખી પ્રમેાદ પામે. યુદ્ધ વિગેરેની અનુમેાદના કરે. હિંસામાં જ આનંદ માને.
૨. મૃષાનુબંધી રૌદ્ર-બીજાને ઠંગી, વાંચી, ખાટું એલી, મનમાં આનંદ માને કે મેં કેવા અમૂકને છેતર્યા ! ઈત્યાદિ રૌદ્ર પરિણામ વાલો હાય.
૩. ચાર્યોનુખશ્રી રૌદ્ર-પારકું દ્રવ્ય હરણ કરી–ચારી કરી મનમાં આનંદ માને. ચારીના ઉપદેશ કરે.
૪. સંરક્ષણાનુબંધી રૌદ્ર-ધન, ધાન્યાદિ પરિગ્રહ મેળવવા--સંચય કરવાની તીવ્ર ઉત્કંઠા રાખે. લાલચ ઘણી હાય.. કુટુંબીના માટે ભયંકર પાપ કરે. મણુ શેઠ, સાગર શેઠના જેમ અત્યંત સંચયશીલ હાય. જેમ જેમ પરિગ્રહ વધે તેમ તેમ આનંદીત થાય. એ ચાર ભેદ રૌદ્રધ્યાનના કહ્યા. એ ધ્યાન મહા અશુભ કર્મબંધનું કારણ છે. નરક ગતિને દૈનાર છે. એ પાંચમા ગુણુઠાણા સુધી હેાય. છઠે ગુણુઠાણું પણ એક હિંસાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન કાઇક જીવને હાય. તે ધ્યાન અંતર્મુહૂર્ત સુધી હાય. “ છઠ્ઠું ગુણુઠાણું રૌદ્રધ્યાન વધારે વખત ટકે નહિ.. અને જો ટકે તેા ગુણુઠાણાને ઘાત કરે. તે પહેલા ગુણુઠાણાના રૌદ્રધ્યાનની અપેક્ષાએ મદપૂરતા વાલા હાય. ત્યાં સુધી લેશ્યા પણ હેાય છે. ધ્યાનાંતરીકાએ વર્તેતાં લેશ્યા હાય પણ ધ્યાન ન હાય. યદ્યપિ ધ્યાન અને વૈશ્યા બન્ને
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬ ચિંતા રૂપ છે. તથાપિ ધ્યાન દ્રઢ ચિંતા રૂપ છે. અને વેશ્યા દ્રઢ અધ્યવસાય રૂપ તથા અદ્રઢ અધ્યવસાય રૂપ પણ છે. ઈતિ રૌદ્રધ્યાન પૂર્ણમ
૩. ધર્મધ્યાન-વ્યવહાર ક્રિયારૂપ ધર્મ તે કારણ ધર્મ. તથા શ્રુત ચારિત્રરૂપ ધર્મ તે ઉપાદાનપણે સાધનધર્મ, તથા ભેદ રત્નત્રયી તે અપવાદ ધર્મ. અને અભેદ રત્નત્રયી તે ઉત્સર્ગ ધર્મ–અંતરંગ શુદ્ધ ધર્મનું ભાસન, રમણ–એકાગ્રતાપણે ચિંતવન, તન્મયતાને ઉપગ. તે ધર્મના ચાર પાયા છે.
૧. આજ્ઞા વિચય –એટલે શ્રી વિતરાગ દેવની આણાતહત કરી માને, નિયનિક્ષેપ પ્રમાણાદિ સહે, તેનીજ આજ્ઞા પ્રમાણે યથાર્થ ઉપગે તન્મય રહે તે.
૨. અપાયવિચય –તે જીવને અશુદ્ધપણે જેનાથી દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે તેને વિચાર કરવો. તે દુઃખના કારણે રાગ, છેષ, મોહ, અજ્ઞાન ઈત્યાદિ છે. તે મારા નથી. તેનાથી હું ભિન્ન છું. હું સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ છું. એમ વિચારી રાગદ્વેષાદિને ત્યાગ કરવો. સ્વરૂપ રમણુક થવું. ઈતિ.
૩. વિપાક વિચય: તે યદ્યપિ જીવ સત્તાએ શુદ્ધ, બુદ્ધ, અવિનાશી છે તથાપિ કર્મવશે દુઃખી છે, જ્ઞાનાવરણે જ્ઞાનગુણ ઢાંકળે છે. દર્શનાવરણે દર્શનગુણ એમ અનંતકર્મ પરમાણુઓથી આત્મા આચરાઈ ગયો છે, એટલે સધન, નિર્ધન, સ્ત્રી, પુરૂષ નપુંસક, દેવ, નારક, તિર્યંચ, મનુષ્યાદિ અનેક રૂપ ધારણ કરી આ જીવ કર્મવશ નાચે છે. કર્મની પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ, પ્રદેશ, બંધ, ઉદય, ઉદીરણા, સત્તાદિને વિચાર કરી તેનાથી અલગ થવા પ્રયત્ન કરે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. સંસ્થાન વિચય –તે ચાદ રાજકના સ્વરૂપનું ચિંતવન કરવું. જે આલોક ચાદ રાજ પ્રમાણુ ઉંચો છે. તે મણે સાત રાજ અધેલક છે. અઢારસો યોજન ત્રિછલક છે. કિંચિક્યૂન સાત રાજ ઉર્ધ્વલોક છે, અને સિદ્ધ શિલાની ઉપર લોકાંતે સિદ્ધ છે. આ સમગ્ર ચૌદ રાજલેકમાં આ જીવ સર્વ સ્થાને જન્મ, મરણે કરી સ્પર્શ કરી આવેલ છે. તે લેકમાં પાંચ અસ્તિકાય છે. તથા છઠ્ઠો કાલ દ્રવ્ય છે. તેમાં પાંચ દ્રવ્ય જડ છે, અને છઠ્ઠો ચૈતન્ય દ્રવ્ય છે. ઈત્યાદિ સ્વરૂપનું ચિંતન તે સંસ્થાન વિચય. એ ધર્મધ્યાન ચોથા ગુણઠાણાથી માંડીને સાતમાં ગુણ ઠાણા સુધી છે.
૪. શુકલધ્યાન-તેના ચાર પાયા –
૧. પૃથત્વ વિતર્ક સપ્રવિચાર-તે પૃથફ પૃથક-જીવ અજીવની વહેંચણ કરવી. સ્વભાવ-વિભાવની વહેંચણ કરવી. દ્રવ્યગુણ પર્યાયની વહેંચણ કરી પર્યાયને ગુણમાં સંક્રમાવે. ગુણ તે પર્યાયમાં સંક્રમણ કરે. એ રીતે સ્વધર્મને વિષે ધર્મતર ભેદ તે પૃથકત્વ અને તેને વિતર્ક તે જે શ્રુતજ્ઞાને સ્થિતઉપગ અને એક ચિંતવ્યા પછી બીજે ચિંતવ. ઈત્યાદિ વિકલ્પ તે સપ્રવિચાર તે પ્રથકત્વ વિતર્ક સપ્રવિચાર કહીયે, એટલે અહિંયા વિકલ્પ સહિત આત્મસત્તાનું ધ્યાન. એ આઠમાં ગુણઠાણાથી ૧૧ મા ગુણઠાણુ સુધી છે.
૨. એકત્વ વિતર્ક અપ્રવિચાર –તે આપણા ગુણ પર્યાથની એકાગ્રતા કરી ધ્યાવે, એટલે દ્રવ્યાસ્તિક નયે દ્રવ્યથી ગુણપર્યાય જુદા નથી એ એક સ્વરૂપ વિતર્ક તે શ્રુત
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
જ્ઞાને પગ અને અપ્રવિચાર તે વિકલ્પ રહિત જે દયાન તે એકત્વ વિતર્ક અપ્રવિચાર. એ ધ્યાન શ્રુતજ્ઞાનના આલંબનથી નહિ. એ પાયે બારમાં ગુણઠાણે ધ્યાવે, એથી ઘનઘાતી ચાર કર્મ નાશ થાય, કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય, પછી તેરમા ગુણઠાણે ધ્યાનાંતરીકાએ વર્ત. “તેરમાને અંતે અને ચૌદમે ગુણઠાણે બે પાયા ધ્યાવે.” તે કહે છે – - ૩. સૂમક્રિયા અપ્રતિપાતી–તે સૂક્ષમ મન, વચન, કાયાના યેગને રૂંધે, શેલેશી કરણ કરી અગી થાય, ત્યારે કર્મપ્રકૃતિ પહેલાં ૮૫ હતી તેમાંથી ૭ર ખપાવે, બાકી ૧૩ રહે.
૪. સમુચ્છિન્ન ક્રિયાનુવૃત્તિ – વેગ નિરોધ કીધા પછી જે શેષ ૧૩ કર્મ પ્રકૃતિ હતી તેને ખપાવી અકર્મા, ક્રિયા રહિત થાય. એ ધ્યાનના બળે અવગાહના “દેહમાન” માંથી ત્રીજો ભાગ ઘટાડી શરીર મૂકી એક સમયમાં લોકાંતે જાય. સિદ્ધ, બુદ્ધ, થાય. ઈતિ ધ્યાનનું સ્વરૂપ પૂર્ણમ. હવે પાંચ આચાર નિશ્ચય, વ્યવહારથી કહે છે.
૧-જ્ઞાનાચાર. ૨-દર્શનાચાર. ૩–ચારિત્રાચાર. ૪–તપાચાર. પ–વિર્યાચાર.
૧. નિશ્ચયજ્ઞાન-તે આત્માન સમવાઈ જાણપણું રૂપ લક્ષણ ગુણ તે આત્માથી અભેદ છે, તે વસ્તુ સ્વરૂપે છે. ૨. અને વ્યવહારીક જ્ઞાનના બે ભેદ. એક લૌકિક તે અન્યમતિના શાસ્ત્રનું જ્ઞાન, અને બીજે લોકેત્તર તે જૈન મતના સમસ્ત શાસ્ત્રનું જ્ઞાન તે વ્યવહારીક જ્ઞાન. તે નિશ્ચય લક્ષમાં રાખી વ્યવહારમાં કાળ, વિનયાદિ જ્ઞાનના અષ્ટ આચારનું પાલન
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
કરવું. વ્યવહારથી જીવના ભેદ, ભેદાદિની વહેંચણ કરવી એ વ્યવહાર જ્ઞાન; નિશ્ચયાનુયાયિ તે ભાવ જ્ઞાન છે.
૨. દર્શનાચાર–તે નિશ્ચયથી આત્માના તત્ત્વ નિર્ધાર રૂપ પરિણામ તે નિશ્ચય દર્શન અને વ્યવહારથી નિ:શંકાદિ આઠ આચારનું પાલન કરવું તે દર્શનાચાર. નિશ્ચયને લક્ષમાં રાખી વ્યવહારથી દર્શનાચારનું પાલન કરવું. ઈતિ.
૩. ચારિત્રાચાર–તેમાં જે પરભાવથી નિવૃત્ત થઈ આત્મગુણમાં રમણ કરવું તે નિશ્ચય ચારિત્ર, અને સુમિતિ ગુણિરૂપ અષ્ટ આચાર તે વ્યવહાર ચારિત્ર. ઈતિ.
૪. તપાચાર–તે નિશ્ચયથી સર્વ પરભાવની અનિચ્છા, ઈચ્છા નિધ તે નિશ્ચય તપ અને અશનાદિ બાર ભેદ વ્યવહાર તે તપાચાર. ઈતિ.
- પ. વીર્યાચાર–તે નિશ્ચયથી તીક્ષણતા લક્ષણ સ્વગુણ સહાયક વીર્યગુણ, અને વ્યવહારથી કર્મક્ષયના કારણભૂત ચિંગ વીર્યને વ્યાપાર તે વ્યવહારથી વીર્યાચાર.. એમ નિશ્ચય ને વ્યવહારથી સ્વરૂપ સમજી પંચ વિધ આચારનું પાલન કરવું. તે નિશ્ચયથી આત્માના ગુણ પ્રગટ થાય. ઈતિ.
.
સારાંશ.
- સારાંશ.. " ૧. પ્રથમ માર્ગાનુસારીના ૩૫ ગુણ પ્રાપ્ત કરી દ્રવ્ય સમકિતિ થાય, પછી ભાવ સમકિતિ થાય, પછી દ્રવ્ય શ્રાવક, પછી ભાવ શ્રાવક, પછી દ્રવ્ય સાધુ, પછી ભાવ સાધુ, પછી
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
અપ્રમત્ત, પછી શ્રેણિ સંપન્ન, પછી ક્ષીણ મેહી, પછી યોગી કેવલી, પછી અાગી કેવલી થઈ મેશે જય. એ કમ છે. ઇતિ.
દુહા. અત્તાગમ અનંતરાગમ, પરંપરાગમ જાણ; અનુગ સૂત્રે કહ્યા, આગમ ત્રણ વખાણું. ૧ તેમાં આજ પરંપરા, વરતે તારા વિચાર; " જાણ પ્રાણી સ્રાનને, કરો આપ વિચાર. ૨ - વચન તણી રચના કરી, અલ્પ મતિ અનુસાર, આગમ અર્થ ન લહી શકે, વિણ કેવલ કે સાર. ૩ હઠ ન જે શઠ પરે, કે જે તત્ત્વ પિછાણ, સમરસથી સુખ ઉપજે, લહીયે પદ નિરવાણ કષ્ટ કરે ઇંદ્રિય દમે, વહે વ્રતને ભાર; તજી મમત્વ સમતા રહે, ન ભજે કર્મવિકાર. ૫ આગમ સારિણી ગ્રંથ એહ,સરૂ તણે સુપસાય;
સ્વપર આતમહિત ભણ, રચિય આનંદ લાય. કદુ ગુરૂ માહરા, સંયમ ધર્મ દાતાર
બુદ્ધિ અનુસાર કૃતિ કરી, ભવ્યજીવ હિતકાર. જિન આણાવિશું જે કથ્ય, મિથ્યા દુત તાસ; સજજન ગુણ લેજે સદા, અલિ જેમ પુષ્પ વાસ. મત મમત્વ મુજને નહિં, શાસ્ત્ર વચન સુવિલાસ, આશા એક શિવ પદ તણી, બીજી આશ નિરાસ. ૯
ઈતિ પૂર્ણમ્
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
આ ગ્રંથ પૂજ્યશ્રી કચદ્રજી સ્વામીના શિષ્ય મુનિ જ્ઞાનચંદ્ર, શ્રી માંડવી બંદરે વિક્રમ સંવત્ ૧૯૫૯ ના માધ કૃષ્ણાષ્ટમી તિથિએ ગુરૂવારે પૂર્ણ કીધા છે.
આશીષ વચન મીસ છંદ.
શ્રી આગમસારિણી આ ગ્રંથ નવા, શાસ્ત્રો બધાં જોઇને, રચ્યા તેં શ્રી જ્ઞાનેંદુ મુનીશ્વરા, તત્ત્વો બધાં લેઈને; સમજાવ્યાં તેં તત્ત્વો શ્રી વીરતાં, ભયૈાને ઉદ્ધારવા, નમે કૃપેન્દુ તુજ ચરણ વિષે, સ્મરી ગુણ્ણાને સદા. ભણશે કેાઈ આ ગ્રંથ મૂળથકી, જેહ વન કરે, સુખા પામે તે દ્રવ્ય ભાવજ તણાં, મેક્ષ સુંદરી વરે; અખંડ રહા ! આ ગ્રંથ ભૂમિ વિષે, યાવત્ રહે માનવી, આશિષ વચન છે હૃદયતણાં, કૃપા ઉલ્લશે ભવી.
શ્રીમદષ્ટ કાટી બૃહત્પક્ષીય શાસ્ત્રવિશારદ ગચ્છાધિપતિ શ્રીમદ્ દેવજીસ્વામી, ત િસંઘાધિપતિ શ્રીમદ્ કર્મ ચંદ્રજી સ્વામી, તઋિષ્ય (આ ગ્રંથકર્તા) શ્રીજ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર સંપન્ન શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી સ્વામી, તચ્છિષ્ય પઢિત પ્રવર શ્રી સૂર્ય મદ્ભુજી સ્વામી, તચ્છિષ્ટ · સદ્ગુણાનુરાગી ' યુવાચાર્ય મહારાજ શ્રી
'
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
વિનયચંદ્રજી સ્વામી, તચ્છિષ્ટ ખાલામુનિ: કૃપાચંદ્રણ લિખિત્વા સંવત્ ૧૯૯૭ કચ્છીય સંવત્સરે અશ્વિન શુકલ તૃતીયં તિથી શનીશ્વરવારે કચ્છ પત્રી ગ્રામે શ્રીગુરૂ સન્નિધે પૂર્ણમ કૃતમ
ઇતિશ્રી આગમસારિણી નામા ગ્રથ પૂર્ણમ્.
શ્રી જ્ઞાનવિ સ્માર્કમાળા મણકા ૫ મા આવૃત્તિ ૨ જી પૂર્ણમ્.
શાંતિ. ૐ પામ્યું.
સમાસ
--
વીર.
ૐ સદ્ગુરૂમ
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ વીર–વાણી મનુષ્યદેહ મળ્યા પછી પણ મનુષ્યને * મનુષ્યત્વ, સશાસ્ત્રનું શ્રવણ, ધર્મશ્રદ્ધા અને સંયમની શક્તિ’ એ ચાર અંગ મળવા અતિ દુર્લભ છે. જેને મૃત્યુ સાથે મિત્રતા હોય, જે મૃત્યુથી છુટી શકતા હોય અથવા જે જાણતા હોય કે હું મરીશ નહિ, તે જ ખરેખર આવતી કાલ પર વિશ્વાસ રાખી સુખેથી સૂઈ શકે. જ્યાંસુધી ઘડપણ આવ્યું નથી, જ્યાંસુધી રોગને ઉપદ્રવ થયે નથી, જ્યાંસુધી ઇંદ્રિય અને અંગ ક્ષીણ થયાં નથી ત્યાંસુધી મનુષ્ય અવશ્ય ધમને આચરવો જોઈએ. | ડાભની અણી પર રહેલું ઝાકળનું બિંદુ જેમ ઘેડી વાર જ ટકી શકે છે તે જ પ્રકારે મનુષ્યનું જીવન પણ ક્ષણિક છે એમ સમજી હે ગૌતમ ! સમય માત્રને પ્રમાદ ન કર, મા કૈલાસ પર્વત જેવડા, સોના રૂપાના અસંખ્ય પર્વતે આપવામાં આવે તો પણ લેભીની તૃષ્ણા છીપતી નથી. કેમકે તૃષ્ણા આકાશ જેટલી અનંત છે. એક પૂરાઈ ત્યાં બીજી ઉભી જ છે માટે તૃષ્ણાથી પાછા હઠી સંતોષવૃત્તિમાં પ્રવેશ કરે. જેને તું હણવાનો વિચાર કરે છે તે તે પોતે જ છે; જેના પર તું અધિકાર ભોગવવા માગે છે તે તે પોતે જ છે; જેને તું સંતાપ આપવા ચાહે છે તે તે પોતે જ છે અને જેને તું દબાવવાઉપદ્રવ કરવા ઈચ્છે છે તે પણ તે પોતે જ છે. માટે બાહ્યવૃત્તિ ત્યાગી આંતરવૃત્તિમાં સ્થિર થા.. મુદ્રક: કેશવલાલ સાંકળચંદ શાહ :: ધી વીરવિજયે પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ : સલાપસ કેસ રેડ–અમદાવાદ.