________________
શરીર અને મનને સંબંધ
મન શરીર સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે. મન શરીર ઉપર ક્રિયા કરે છે અને શરીર તેવી જ પ્રતિક્રિયા મન ઉપર કરે છે. શરીર ઉપર મનની અસર છે. શુદ્ધ, સ્વસ્થ મન એટલે તંદુરસ્ત શરીર. મનમાં દુ:ખ ભરાયું હોય તો શરીર સુકાવા માંડે છે. વળી શરીર પણ મન ઉપર અસર કરે છે. જે દેહ મજબૂત અને તંદુરસ્ત હોય તો મનને પણ દઢ અને સ્વસ્થ રહેવામાં અનુકૂળતા મળે છે. જે મન માંદલું હોય તો શરીર બીમાર થઈ જાય છે. પેટમાં પીડા થતી હોય તે મનમાં દુઃખ ઉત્પન્ન
શરીરને ખૂબ કષ્ટ આપન રા સર્વ રોગોનું મૂળ કારણ છે દુષ્ટ વિચારો. તમે મનમાં જેવી ધારણ કરશો, જેવા વિચારો કરશો, તેની અસર દેહમાં ઉત્પન્ન થશે. અન્ય વ્યક્તિ પ્રત્યે તમારામાં રહેલી ખરાબ ભાવના અથવા કડવાશ તરત જ તમારા શરીર ઉપર અસર કરશે અને શરીરમાં કેઈક પ્રકારનો રોગ ઉત્પન્ન થશે. અતિશય અનુરાગ, ધિક્કાર, લાંબા સમયને દેપ, ચિંતા, ક્રોધ અને આવેશના હુમલા-આ બધું શરીરના કોષોને નાશ કરીને હૃદય, યકૃત, મૂત્રપિંડ, બરોળ અને જઠરના રોગ ઉત્પન્ન કરે છે. આવેશ અને ઉશ્કે. રાટના તીવ્ર હુમલા મગજના કોષોને ગંભીર રીત નુકસાન પહોંચાડે છે, લોહીમાં વિષાણુઓ ઉત્પન્ન કરે છે. શરીરના પ્રસન્ન બંધારણમાં અચકે-ક્ષોભ ઉત્પન્ન કરે છે, જડતા અને નિરાશાવૃત્તિ લાવે છે. જઠર અને પિત્તાશયમાં પાચક રસોને ઝરતાં અટકાવે છે, શક્તિ અને ચેતનાને હાસ કરે છે, વૃદ્ધાવસ્થા વહેલી લાવે છે અને જીવાદોરી ટૂંકાવી નાખે છે. - જ્યારે જ્યારે મનમાં લેભ થાય છે ત્યારે ત્યારે આ શરીર પણ ક્ષે ભ અનુભવે છે. જ્યાં
જ્યાં શરીર જાય છે ત્યાં ત્યાં મન તેની પાછળ પાછળ જાય છે. જ્યારે મન અને શરીર બંને ક્ષોભ પામે છે ત્યારે પ્રાણ અસ્ત વ્યસ્ત રીતે વહેવા માંડે છે. પ્રાણ આખા દેડમાં એકસરખી રીતે સ્થિરતાપૂર્વક રહેવાને બદલે અસ્થિર ગતિથી કંપવા લાગે છે. આથી ખોરાક યોગ્ય રીતે પચતો નથી. અનેક દર્દ થાય છે. જે મૂળ કારણ દૂર કરવામાં આવે
સ્વામીશ્રી શિવાનંદજી (હૃષીકેશ) તે ઉત્પન્ન થયેલા રોગો અદશ્ય થઈ જાય છે.
જે વ્યાધિઓ પૂલ શરીરને દુઃખ દે છે તે ગૌણ રોગો કહેવાય છે, પણ વાસના જયારે મન ઉપર દબાણ કે અસર કરે છે, ત્યારે તે માનસિક રોગને પ્રકટ કરે છે. આ માનસિક રોગને જ મુખ્ય રેગ કહ્યો છે. જે દુષ્ટ વિચારોને, રાગદ્વેષ, આવેશોને નાશ કરવામાં આવે તો સર્વ વ્યાધિ નિર્મૂળ થઈ જશે મન વિશુદ્ધ થતાં શરીર પણ સ્વસ્થ રહેશે, હંમેશાં ઉમદા, ઉચ્ચ, પ્રેમાળ અને દયાપૂર્ણ વિચાર જ કરો આથી તમારામાં સુસંગ * તતા, સુસ્વાર્થ અને સૌદર્ય આવશે.
આ ભૌતિક દેહ એ જ તમે છો એવી કલ્પના ભૂલભરેલી છે અને તે જ સર્વ દુઃખનું મૂળ છે. ખરાબ વિચારો દ્વારા તમે તમારી જાતને આ શરીરરૂપ માને દો. એથી દેહાધ્યાસ (દેહમાં હું પણને ભાવ) વધતો જાય છે. તમે શરીર સાથે બે ધાતા જાઓ છે અને તમારામાં જડતા વધતી જાય છે. શરીરમાં આ પ્રકારના અભિમાન પછી મમતા જાગે છે અને તમે તમારા શરીર, તમારી પની, સંતાને, ઘર વગેરે સાથે તાદાસ્યભાવ કેળવવા લાગે છે. આ ભ્રમ એ જ મોહપાશ કહેવાય છે અને તે જ સર્વ દુઃખ અને રોગોનું મૂળ કારણ છે. આફ્રિકામાં હજારો કેન્ગવાસીઓ ભરી ગયા ત્યારે તમે રહ્યા નહીં, કારણ કે ત્યાં તમને તાદાસ્યભાવ અને આસક્તિ નહોતાં, પરંતુ તમારો પુત્ર મરી જાય છે ત્યારે તમે આસક્તિને લીધે ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડે છે “મારું” એ પ્રકારની મમતાની મન ઉપર અદ્દભુત અસર રહેતી હોય છે. “ઘોડો મરી ગયો છે” અને “મારે ઘડો મરી ગયો છે” આ બે વાક્યો સાંભળો ત્યારે મન ઉપર તેમની જે જુદી જુદી અસર થાય છે તેનો વિચાર કરો એટલે તમને મમતાના સ્વરૂપનો કંઈક ખ્યાલ આવશે.
જ્યાં સુધી તમે તમારી જાતને મન સાથે જોડી રાખે છે ત્યાં સુધી દુઃખનો અનુભવ થાય છે. નિદ્રામાં દુ:ખ નથી. તમારી પીઠ ઉપર સેજે આવ્યો હોય કે લબકારા મારતું ગૂમડું થયું હોય તેને દુઃખને અનુભવ રાત્રે તમે ઊંઘી જાઓ છો
