Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma-maraNa ke duHkhoM se chuTakAre kA ekamAtra upAya svAnubhava zuddha paramAtmA sarva karma mala rahita mAtra jJAtA-dRSTA (paramAtma avasthA) sAdhaka avasthA AcArya upAdhyAya sarvasAdhu rUpa (aMtarAtmA) zarIra pudgala piMDa . aSTa karma jJAnAvarNAdika bhAva karma rAgadveSAdika saMsArI AtmA (bahirAtmA manuSya tiryaca sUkSma jivANu, deva evaM nArakI avasthA rUpa) lekhaka va saMkalanakartA : bAbU lAla jaina
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma-maraNa ke duHkhoM se chuTakAre kA ekamAtra upAya svAnubhava zuddha paramAtmA sarva karma mala rahita mAtra jJAtA-dRSTA (paramAtma avasthA) - L ---------- il! sAdhaka avasthA AcArya upAdhyAya sarvasAdhu rUpa (aMtarAtmA) zarIra pudgala piMDa aSTa karma jJAnAvarNAdika bhAva karma rAgadveSAdika saMsArI AtmA (bahirAtmA - manuSya, tica, sUkSma jivANu, deva evaM nArakI avasthA rUpa) (lekhaka va saMkalanakartA : bAbU lAla jaina
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AtmAnubhava AtmAnubhava kA svarUpa kyA hai ? aura vaha kauna se guNasthAna meM hotA hai ? ina do bAtoM kA khulAsA karanA jarUrI hai kyoMki isa viSaya meM kAphI matabheda hai| eka dRSTi *******....................... parama vidvAna pa0 ToDaramala jI ne 'rahasyapUrNa ciTThI' meM isa bhrama kA nivAraNa kiyA hai| paNDita jI ne samayasAra kI gAthA va artha ko lakSya karake AtmAnubhava karane kI paddhati bhI batAI hai, jo ki atyanta upayogI hai, jise yahA~ uddhata kiyA jA rahA hai| vahA~ prathama hI svAnubhava kA svarUpa jAnane ke nimitta likhate haiM: - jIva padArtha anAdi se mithyAdRSTi hai / vahA~ sva- para ke yathArtharUpa se viparIta zraddhAna kA nAma mithyAtva hai| tathA jisakAla kisI jIva ke darzanamoha ke upazama-kSaya-kSayopazama se sva-para ke yathArtha zraddhAnarUpa tattvArtha zraddhAna ho taba jIva ke samyaktva hotA hai; isaliye sva- para ke zraddhAna meM zuddhAtma zraddhAnarUpa nizcayasamyaktva garbhita haiN| tathA yadi sva- para kA zraddhAna nahIM hai aura jinamata meM kahe jo deva, gurU, dharma unhIM ko mAnatA hai, va sapta tattvoM ko mAnatA hai; anyamata meM kahe devAdi va tattvAdi ko nahIM mAnatA haiM, to isa prakAra kevala vyavahArasamyaktva se samyaktvI nAma nahIM pAtA, isaliye sva- para bheda vijJAna sahita jo tattvArthazraddhAna ho usI ko samyaktva jAnanA / tathA aisA samyaktvI hone para jo jJAna paMcendriya va chaTThe manake dvArA kSayopazamarUpa mithyAtvadazA meM kumati - kuzrutarUpa ho rahA thA vahI jJAna aba mati - zruturUpa samyagjJAna huA / samyaktvI jitanA kucha jAne vaha jAnanA sarva samyakajJAnarUpa hai| (( 1 ))
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi. kadAcit ghaTa-paTAvika padArthoM ko ayathArtha bhI jAne to vaha AvaraNajanita audayika ajJAnabhAva hai| jo kSayopazamarUpa prakaTa jJAna hai vaha to sarva samyagjJAna hI hai, kyoMki jAnane meM viparItarUpa padArtho ko nahIM saadhtaa| so yaha samyagjJAna kevalajJAna kA aMza hai, jaise thor3A-sA meghaTala vilaya hone para kucha prakAza pragaTa hotA hai vaha sarva prakAza kA aMza hai| jo jJAna mati- zrutarUpa ho pravartatA hai vahI jJAna bar3hate-bar3hate kevalajJAnarUpa hotA hai, samyagjJAna kI apekSA to jAti eka hai| tathA isa samyaktvI ke pariNAma savikalpa tathA nirvikalparUpa hokara do prakAra pravartate haiN| vahA~ jo pariNAma viSaya-kaSAyAdirUpa va pUjA, dAna, zAstrAbhyAsAdika rUpa pravarnatA hai use savikalpa rUpa jaannaa| yahA~ prazna : - zubhAzubharUpa pariNamita hote hue samyaktva kA astitva kaise pAyA jAya ? samAdhAna : jaise koI gumAzatA seTha ke kArya meM pravartatA hai, usa kArya ko apanA bhI kahatA hai, harSa-viSAda ko bhI prApta karatA hai, usa kArya meM pravartate hue apanI aura seTha kI judAI kA vicAra nahIM karatA, parantu aMtaraMga zraddhAna aisA hai ki yaha merA kArya nahIM hai| aisA kArya karatA gumAztA sAhUkAra hai| yadi yaha seTha ke dhana ko curAkara apanA mAne to gumAztA cora hoy| usI prakAra karmodaya janita zubhAzubharUpa kArya ko karatA huA tadrUpa pariNamita ho, tathApi aMtaraMga meM aisA zraddhAna hai ki yaha kArya merA nahIM hai| yadi zarIrAzrita vrata-saMyama ko bhI apanA mAne to mithyAdRSTi hoy| so aise savikalpa pariNAma hote haiN| aba savikalpa hI ke dvArA nirvikalpa pariNAma hone kA vidhAnakahate hai:- . vahI samyaktvI kadAcit svarUpa dhyAna karane ko udyamI hotA hai, vahA~ / prathama bhedavijJAna svapara kA kare, nokarma - dravyakarma rahita kevala ((2)).
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ caitanya-camatkAramAtra apanA svarUpa jAne, pazcAta parakA bhI vicAra chUTa jAya, kevala svAtmavicAra hI rahatA hai, vahA~ aneka nijasvarUpa meM ahaMbuddhi dhAratA hai| * cidAnanda hU~, zuddha hU~, siddha hU~, ityAdika vicAra hone para sahaja hI Ananda taraMga uThatI hai, romAMca ho AtA hai, tatpazcAt aisA vicAra to chuTa jAya, kevala cinmAtrasvarUpa bhAsane lage, vahA~ sarva pariNAma usa rUpa meM ekAgra hokara pravartate haiM, darzana-jAnAdika kA va naya-pramANadika kA bhI vicAra vilaya ho jAtA hai| . caitanyasvarUpa jo savikalpa se nizcaya kiyA thA, usa hI meM vyApya- vyApakarUpa hokara isa prakAra pravarttatA hai jahA~ dhyAtA-dhyeyapanA dUra ho gyaa| so aisI dazA kA nAma nirvikalpa anubhava hai| bar3e nayacakra grantha meM aisA hI kahA hai : taccANesaNakAle samayaM bujjhehi juttimggenn| Ne ArAiNasamaye paccakamkhoaNuhavo jhaa| 126611 artha :- tattva ke avalokana (anveSaNa) kA jo kAla usameM samaya arthAt zuddhAtmA, yukti arthAt naya-pramANa dvArA pahale jaane| pazcAt ArAdhana samaya jo anubhavakAla usameM naya-pramANa nahIM haiM, kyoMki pratyakSa anubhava hai| .. jaise-ratna ko kharIdane meM aneka vikalpa karate haiM, jaba pratyakSa use pahinate haiM, taba vikalpa nahIM hai- pahinane kA sukha hI hai| isa prakAra savikalpa ke dvArA nirvikalpa anubhava hotA hai| aisA varNana samayasAra kI TIkA AtmakhyAti meM hai tathA AtmAvalokanAdi meM hai : tathA jo jJAna pA~ca indriyoM va chaThaveM mana ke dvArA pravarnatA thA, vaha jJAna saba ora se simaTakara isa nirvikalpa anubhava meM kevala svarUpa sanmukha huaa| (13})
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyoMki vaha jAna kSayopazamarUpa hai isaliye eka kAla meM eka jJeyahI ko jAnatA hai, vaha jJAna svarUpa jAnane ko pravartita huA taba anya kA jAnanA sahaja hI raha gyaa| vahA~ aisI dazA huI ki bAhya aneka zabdAdika vikAra hoM to bhI svarUpa dhyAnI ko kucha khabara nahIM- isa prakAra matijJAna bhI svarUpa sanmukha huaa| tathA nayAdika ke vicAra miTane para zrutajJAna bhI svarUpa sanmukha huaa| _ yahA~ prazna : aisA anubhava kauna se gaNasthAna meM hotA hai? usakA samAdhAna : cauthe se hI hotA hai, paranta cauthe meM to bahata kAla ke antarAla se hotA hai aura Upara ke guNa- sthAnoM meM zIghra-zIghra hotA hai| isa bAta kI puSTi dhavalA pustaka 6 peja 74 meM kI gaI hai - 1. donoM hI dhyAnoM meM viSaya kI apekSA koI bheda nahIM hai (dharma dhyAna aura zukla dhyAna) 2. yaha sat satya hai ki ina donoM prakAra ke svarUpoM kI apekSA donoM hI dhyAna meM koI bheda nahIM hai| kintu itanI vizeSatA hai ki dharma dhyAna eka vastu meM stoka kAla taka rahatA hai| 3. asayaMta samyagdRSTi-sayamA sayama-pramata sayaMta- - - - - - jIvoM ke dharma - dhyAna kI pravRti hotI hai| aisA jina deva kA upadeza hai| pravacana sAra gAthA 184 amRtacaMdrasvAmI jo evaM jANitA bhAdi paraM appaggaM visuddhppaa| sAgArANAgAro khavedi so mohduggdi|| jo koI zrAvaka yA muni parama AtmA ko vizuddha mana se dhyAtA hai vaha moha kI gAMTha ko nAza karatA hai| . 114)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ - / / zrI vItarAgAya nmH|| Wan svAnubhava // "jina dekhA tina pAiyA~ gahare pAnI paiTha" .. . Aja vizva meM sarvatra pIr3A hai, azAnti hai, hAhAkAra hai| pratyeka jIva . sukha cAhatA hai aura usakA pratyeka prayatna surakha- prApti ke lie hI hotA hai, parantu duHkha ke sivAya use kucha bhI prApta nahIM hotaa| yaha. jIva jise sukha mAna kara usameM aTaka jAtA hai vaha vAstavika sukha nahIM kyoMki jo apane sAtha athavA apane pIche-pIche duHkha ko le Aye use sukha nahIM kahA jA sktaa| saccA surava to ApanI AtmA ko apane-rUpa dekhanA-jAnanA aura usa rUpa raha jAnA hI hai| parantu jJAnasvarUpa usa AtmA ko na pahacAna kara yaha jIva ajJAnI haA isa saMsAra rUpI duHkhasAgara meM paribhramaNa kara rahA hai| jIva kI pIr3A va du:kha ke kAraNa haiM - rAga - dveSa athavA krodha - mAna - mAyA - lobha! yaha jIva duHkhI to apane rAga-dveSa kI vajaha se hai, parantu mAna rahA hai ki dUsare vyakti/padArtha kI vajaha se yA dhana, sampatti Adi ke abhAva se dukhI huuN| isaliye rAga-dveSa ko miTAne kA to upAya nahIM karatA, ulTe una cIjoM ko prApta karane kI hI ceSTA karatA hai, jinake prApta hone para bhI duHkha dUra nahIM hotaa| rAga-dveSa duHkha ke kAraNa haiM, aura rAga-dveSa kA karaNa hai isa jIva kA apane caitanya - svabhAva ko na jAnanA-jIva kI apane svarUpa ke bAre meM ajJAnatA jisase zarIra Adi meM apanApanA mAnanA hotA hai| isa prakAra kI pIr3A va dukha ke mUla meM isakI ajJAnatA hI hai aura vaha ajJAnatA isake jIvana ke pratyeka pahalU meM ((5)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakaTa ho rahI hai| sarvaprathama usa ajAnatA ke vividha AyAmoM kA hI vicAra karate haiM : (1) sabase pahalI aura maulika bhUla yahI hai ki yadyapi yaha jIva ananta guNa vAlA caitanya tatva, jJAna zarIrI hai tathApi isa mUrtika jar3a zarIra ko, pudgala ko isane apanA honA - apanA astitva - mAna rakhA hai| vaha caitanya tatva amUrtika hai, ata: ina carma - cakSuoM se nahIM dIkha sakatA, vaha mAtra svasaMvedanagamya hai, apane anubhava se hI jAnA jA sakatA hai| use to isa ajJAnI ne pahacAnA nahIM aura A~kha ke mAdhyama se jaba bAhara jhA~kA to ise yaha sthUla zarIra dikhAI diyaa| apane Apako na pahacAnane kI bhUla ke kAraNa isane isa zarIra ko hI apane - rUpa mAna liyA aura isa mAnyatA ke kAraNa saMsAra kI bela bar3hatI hI calI gii| AtmA va zarIra meM bheda to svayaM siddha hai vaha (bheda) kucha ise paidA to karanA nahIM hai| mAtra usakA jJAna karanA hai aura vaha bheda-jJAna karake usa eka akele caitanya meM sarvasva sthApita karanA hai| jisa rUpa yaha nahIM hai, jaba usa rUpa svayaM kI anubhUti kara sakatA hai, to usa rUpa kyoM nahIM anubhUti kara sakatA jisa rUpa yaha vAstava meM hai| anubhUti karane vAlA to yaha svayaM hI hai| jaisI ahaMbuddhi isakI zarIra meM hai vaisI hI cetanA meM honI caahie| aura jaisI parabuddhi pahane hue vastra Adi meM haiM vaisI isa zarIra meM honI caahie| zarIra ke stara para to ise anubhUti hai - zarIra meM apanI sattA kI anubhUti hotI hai ki 'yahI maiM huuN|' zarIra ke bajAya yaha maiMpanA cetanA meM se uThanA cAhiye kyoMki yaha vAstava meM caitanya hI to hai, zarIra to jar3a hai| zarIra ke stara para ise bhedavijJAna bhI hai, apane zarIra, ghara, dhana, vaibhava, strI, putra Adi ko ((6))
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI apanA mAnatA hai, kisI dUsare ke zarIrAdika ko nhiiN| yahI bhedavijJAna ise cetanA ke stara para honA cAhie ki anaMtaguNa vAlA yaha cetana padArtha to maiM hUM aura yaha zarIra evaM bAkI sAre padArtha 'para' haiM anya haiM, dUsare haiN| zarIra ke stara para jisa jisa padArtha kA saMyoga hotA hai una saba meM yaha apanApanA mAnatA hai| jo zarIra ise milA usI rUpa-: - strI - puruSa - napusaMka rUpa yA manuSya deva - nArakI - pazu rUpa apane ko mAnatA hai athavA, svayaM ko dhanika - nirdhana, rogI- nirogI, sundara - kurUpa, dAnI yAcaka, vidvAna mUrkha, gRhastha - muni Adi mAnatA hai| isake viparIta, yadi apane svabhAva ko jAnatA hai ki maiM to caitanya hU~ aura ye zarIrAdika athavA dhana, svAsthya, sauMdarya Adi to karma ke udaya janita saMyoga haiM, to phira isake inameM ahampanA nahIM hotA, inake hone yA na hone se yaha sukhI . duHkhI nahIM hotaa| parantu isakI to paryAya meM hI aham - buddhi ho rahI hai, apane caitanya jJAna svabhAva meM apanApanA isake nahIM aayaa| - - p - ( 2 ) jIva kI dUsarI ajJAnatA isa mithyA mAnyatA para AdhArita hai ki sukha dukha 'para' meM se AtA hai aura 'para' hI mujhe kaSAya karAtA hai| vAstavika sthiti yaha hai ki para padArtha kabhI bhI sukha - duHkha kA mUla kAraNa nahIM hotaa| jIva ke sukha dukha kA mUla kAraNa to kaSAyoM kA, icchAoM vikalpoM kA abhAva vA sadbhAva hI hai| adhika icchAoM vAlA prANI duHkhI aura kama icchAoM vAlA apekSAkRta sukhI dekhA jAtA hai| - (( 7 )) sA hotA hai vaha sukha vAstava eka icchA kI pUrti hone para jo sukha kA AbhAsa meM usa para padArtha meM se nahIM AtA jo icchA kI pUrti hone para milA hai varan tatsambandhI icchA kA usa samaya jo abhAva huA hai usa abhAva se vaha sukha AyA hai / aura usa samaya bhI eka icchA kA hI to AbhAva huA hai, anya anantoM icchAyeM
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ to pakti banAye khar3I hI haiM - ata: yaha jIva nirantara duHkhI hI rahatA hai| vastusthiti to yahI hai para ajJAnI usa surakha ko icchA ke abhAvajanita na mAna kara aisI mAnyatA karatA hai ki parapadArtha meM se yaha sukha AyA hai, aura apanI isa jhUThI mAnyatA ke kAraNa ina parapadArthoM ko - zarIra, strI, putra, dhana, vaibhava, makAna, dukAna Adi ko- bar3hAne kI satata dhuna meM lagA rahatA hai| isa prakAra lagAtAra icchA karane kA prayojana isake banA rahatA hai| mAyAcAra Adi ke dvArA bhI icchAoM kI pUrti karane kA lobha ise nirantara banA rahatA hai| pUrti na ho pAne para krodha kaSAya va pUrti ho jAne para mAna kaSAya karatA hai| isa prakAra kaSAya karane kA prayojana bhI ajJAnI ke banA rahatA hai| jIva svayaM kaSAyarUpa pariNamana karatA hai aura mAnatA yaha hai ki para ne, dUsare ne mujhe kaSAya kraaii| parantu vastu svarUpa aisA nahIM hai, kaSAya koI dUsarA nahIM kraataa| kaSAya hone kI sArI jimmedArI hamArI apanI hai| dUsare kA avalaMbana lekara hama hI- kaSAya rUpa pariNamana karate haiN| para kA avalambana bhI hamane hI liyA aura kaSAyarUpa pariNamana bhI hamane hI kiyA, cU~ki para kA avalambana liyA isalie upacAra se aisA kahA jAtA hai ki usane krodha karA diyA, ityaadi| parantu aisA kahanA mAtra upacAra hai aura upacAra to vastuta: jhUThA hI hotA hai| vastusvarUpa ko na jAna kara ajJAnI aisA hI mAnatA hai ki dUsare ne kaSAya karA dI, ataH apane ko to badalane kI ceSTA nahIM karatA, ulTe dUsaroM ko badalane kA yatna karatA hai, yaha bhUla jAtA hai ki dUsaroM kA pariNamana mere AdhIna nahIM hai| "merA bigAr3a - sudhAra to mere hI AdhIna hai| para mujhe sukhI - duHkhI nahIM kara sakatA, para mujhe kaSAya karA nahIM sktaa|" isa prakAra yadi ((8)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyatA ThIka ho jAye to bhI para se bacAva kevala isIlie kiyA jAtA hai kyoMki abhI mujhameM Atmabala kI itanI kamI hai ki para kI maujUdagI meM maiM usako lakSya karake apanA bigAr3a kara letA hU~, udAharaNa ke liye, jaise kamajora AdamI ThaNDI havA se use burA jAna kara nahIM varan apane svAsthya kI kamajorI ke kAraNa hI bctaahai| . (3) jIva kI tIsarI ajJAnatA para meM iSTa - aniSTa kI kalpanA karake rAga - dveSa karanA hai| yaha jIva 'sva' ko bhulAkara nirantara 'para' meM hI lagA huA hai| una parapadArthoM meM jo isake anukula rahate haiM unameM yaha iSTa kI kalpanA karake rAga kara letA hai aura jo pratikUla rahate haiM unameM aniSTa kI kalpanA karake dveSakara letA haiM iSTa - aniSTapanA padArtha kA koI guNa-dharma to hai nahIM, mAtra isake dvArA kI gaI kalpanA hI hai| yadi iSTa - aniSTapanA vastu kA guNa-dharma hotA to koI eka vastu sabako iSTa hI laganI cAhie thI aura koI anya vastu sabako aniSTa hI laganI cAhie thii| para sabako iSTa yA aniSTa lagane kI bAta to jAne do, eka hI vastu eka hI vyakti ko kabhI iSTa lagatI hai aura kabhI anisstt| bhUkha lagI hone para jo bhojana itanA susvAdu aura rUcikara lagatA hai use hI bhUkha kA zamana hone para dekhane kI bhI icchA nahIM hotii| ata: iSTa - aniSTapanA jIva meM uThane vAlI jhUThI kalpanAe~ hI haiN| sarvatra hI hamAre sukha - duHkha kA yA kaSAyakA kAraNa vastu yA sthiti nahIM varan usameM hamAre dvArA uThAyA gayA vikalpa yA kalpanA hI hai| hama cAhe to iSTa kAvikalpa uThAkara svayaM ko sukhI mAna leM, cAhe to aniSTa kA vikalpa uThAkara svayaM ko du:khI mAna leM parantu vAstavika Ananda to nirvikalpa raha jAne meM hI hai- jaba cAhe kaisI bhI sthiti ho usameM hama koI bhI vikalpa na uThAe, aura aisA hama kara sakate haiN| (19))
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prati samaya hamAre manameM kucha na kucha calatA hI rahatA haiN| mana ke vikalpoM ko bhI jAnane vAlA jo sAkSI AtmA bhItara hai usakI to hameM pahacAna nahIM, mana ko hI hamane apanA honA samajha liyA hai| hama pala pala ulajhe haiM yA to bhUtakAla meM ghaTI ghaTanAoM kI smRtiyoM meM yA bhaviSya kI kucha yojanAoM icchAoM va cintAoM meM, yA phira anekoM Ula jalUla bAtoM ke vicAroM meM / ye vicAra yA vikalpa kisI bhI rUpa meM sArthaka nhiiN| - vartamAna meM ye azAnti dekara jAte haiM, bhaviSya ke lie bhI vyartha meM karmabaMdha kara jAte haiN| AtmazAnti prApta karane kelie sabase pahale hameM vikalpoM kI nirarthakatA samajha meM AnI cAhiye ki unake AdhIna kAma hone kA niyama nahIM hai / aura sAtha hI sAtha yaha bhI ki hamAre dvArA uThAyA gayA eka bhI vikalpa bekAra nahIM jAtA, pratyeka kI hameM bhArI kImata cukAnI par3atI hai| - - bhUtakAla to calA gayA, vaha to murdA hai usake bAre meM hama kyoM soceN| bhaviSya ke bAre meM vicAra karanA bhI nirarthaka hai| kyoMki koI bhI kAma hamArI icchA ke AdhIna to hotA nhiiN| jaba hamAre vikalpoM ke Azrita kucha bhI nahIM to hama mAtra vartamAna meM hI kyoM na rheN| jo kucha bhI vartamAna meM ghaTa rahA hai use kevala dekhate jAnate raheM / - ( 4 ) cauthI ajJAnatA isakI kartatva buddhi hai| yaha AtmA hai to jJAnasvarUpa, jJAtA - draSTA rUpa rahane ke sivAya kucha bhI to nahIM kara sakatA, parantu yaha svayaM ko pahacAnatA nahIM, mAtra jJAnarUpa rahane ke apenakArya va puruSArtha ko jAnatA nahIM, ataH paryAya meM jo kucha bhI ghaTa rahA hai vaha ho to rahA hai nimitta naimittika sambandha se paratu yaha una sabakA karane vAlA svayaM ko mAna letA hai| isa mithyA karttAbuddhi ke kAraNa sArA puruSArtha jJAtA rUpa rahane meM nahIM varan caubIsoM ghaMTe kucha na kucha udher3a buna karane meM hI lagA rahatA hai| vastusthiti yaha hai ki isake karane ke AdhIna kucha bhI nahIM (( 10 ))
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / yadi parapadArthoM kA pariNamana isake vikalpoM ke yA isakI kriyAoM ke hI Azrita hotA to isakI sadA hI sArI icchAoM kI pUrti honI cAhie thI, parantu aisA hotA to kabhI dekhA nahIM gyaa| kadAcit kabhI icchA aura karma ke vaise hI udaya kA saMyoga baiTha jAtA hai to yaha kahatA hai ki maiMne kiyaa| apane kartApane kI mithyA mAnyatA ke vistAra meM isake aisA anubhava meM AtA hai ki sArA saMsAra mAno isake calAne se hI cala rahA hai| yadi yaha karma kA kArya karanA chor3akara (jise yaha kara nahIM sakatA hai, mAtra aisA mAnatA hai ki maiM karatA hU~) tathA isa jhUThI mAnyatA ko chor3akara - mAtra jJAtA raha jAe~, to bhI sArA saMsAra calegA to apanI dhurI para hI, isako to khatma honA nahIM, hA~, isa ajJAnI kA saMsAra avazya khatma ho jaaye| janmoM-janmoM ke isake sAre duHkha AtyaMtika kSaya ko prApta ho jAeM para yaha bAta isakI samajha meM baiThatI hI nhiiN| (5) pAMcavI ajJAnatA bhagavAna ko karttA mAnane kI hai| apanI icchA ke anukUla ise karma kA kArya hotA dIkhatA hai to yaha kahatA hai ki maiMne kiyA, aura kadAcit svayaM se hotA nadIkhe, apanI AzAoM para pAnI phiratA dikhAI de, to devI devatAoM ko apane se adhika zaktizAlI samajha kara unake pAsa mananta mAMgane pahuMca jAtA hai ki "merA phalAM kAma kara denA, ye de denA, vo denA "aura to aura, vItarAga bhagavAna ke mandira meM bhI inhIM saMsAra, zarIra, bhogoM ke abhiprAya ko lekara pahu~ca jAtA hai aura vahAM saudebAjI karatA hai| "tuma dasa lAkha doge to maiM cAra - chatra- car3hAU~gA / (aisI pravRti, aisI mAnyatAe~ hI hamAre jIvana meM ghUsakhorI kA kAraNa banI haiM) dhAraNA vahIM viparIta cala rahI hai| yA to yaha svayaM ko kartA banAtA hai yA phira bhagavAna ko kartAbanA detA hai aura socatA hai ki bhagavAna merI sArI icchAoM kI pUrti kara deMgeM yA phira isa ajJAnI kI samajha meM yaha baiThA huA ki yathAyogya puNya ke udaya se sArI anukUla sAmagrI prApta hotI hai ata: yaha puNya baMdha karane ke lie hI vItarAgI kI upAsanA karatA hai aura isa rUpa meM saMsAra kI hI cAha kiyA karatA hai| (( 11 ))
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmika sukha kI prApti to Atmadarzana se hotI hai, jitanI kaSAya miTe utanA sukha aura jitanI kaSAya zeSa rahe utanA duHkha hai| ata: surakha ke lie kaSAya ke nAza kA upAya karanA cAhiye thaa| parantu isake to saMsAra -- zarIra - bhogoM kI prApti kA hI abhiprAya hai, ata: yaha maMdira meM bhI isa mAnyatA ko lekara hI jAtA hai ki devI-devatA sukha bAMTate hai| isake sAre devatAoM meM samabhAva hai - kisI ko bhI pujavA lo, sudeva ho, kudeva ho, dharaNendra- padyAvatI ho, cAhe koI ho| (6) chaThI ajJAnatA vItarAgI deva - gurU -- zAstra ke sambandha meM hai| yadi jIva ko kabhI sacce deva - gurU zAstra kI prApti bhI huI aura isakA mokSa - prApti kA dhyeya bhI banA to yaha deva - gurU zAstra meM hI aTaka gayA, vahA~ bhI isakI ajJAnatA chipI nahIM rhtii| AcAryoM ne samyagdarzana - jJAna - cAritra ko mokSa kA mArga batAyA hai| apane ko apane rUpa, jJAtA - draSTA rUpa zraddhAna karanA samyagdarzana hai, apane - rUpa jAnanA samyag jJAna hai, aura jJAtA - draSTA rUpa raha jAnA hI samyakcaritra hai| ina tInoM kI ekatA hI mokSamArga hai, aura vItarAgI deva - gurU - zAstra usa mokSamArga kI prApti meM nimitta yA mAdhyama hote haiN| deva darzana ke mAdhyama se jIva ko Atmadarzana karanA thA, gurU - darzana se bhI Atmadarzana karanA thA, aura zAstra ke dvArA bhI apanI AtmA kA svarUpa samajhakara usa AtmA ko apane bhItara khojanA thA, parantu ajJAnI ne deva - darzana, pUjana, bhakti karake una para zraddhA karane se apane Apako samyagdRSTi . mAna liyA, zAstra jJAna se apane Apako samyagjJAnI mAna liyA, aura gurU kI bAharI zubha kriyAoM - vrata tapa, upavAsa Adi - ko hI mokSa mArga mAnakara va unheM apanA kara unase svayaM ko samyakcAritrI mAna liyaa| para asalI mokSamArga kI khoja isane nahIM kii| zAstroM kA isane khUba adhyayana kiyaa| unameM yaha kathana bhI to AyA hai ki "dravyaliMgI muni ke sacce deva- zAstra ((121
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurU ke mAnane para bhI, gyAraha aMga taka adhyayana kara lene para bhI, aura zubha kriyAoM kA pAlana karane va parIkSahoM ko sahane kI parAkASThA hone para bhI mokSamArga nahIM huA ataH mokSamArga kucha aura hI hai / " isa kathana para isane dhyAna hI nahIM diyaa| - zAstroM meM deva - gurU zAstra kI bhakti va svAdhyAya ko zubha rAga va puNya baMdha kA, aura baMdha ko saMsAra kA kAraNa batAyA gayA hai| parantu ajJAnI ne pUjana, bhakti va svAdhyAya se hI mokSa mAna liyA aura isa rUpa meM baMdha ko hI saMvara - nirjarA mAna kara tatvoM kA sahI zraddhAna nahIM kiyA, evaM zubha rAga meM hI dharma mAna kara AcAryoM ke abhiprAya kI ora dhyAna nahIM diyaa| AcAryoM ne deva gurU zAstra ke zraddhAna ko kahIM samyaktva kahA bhI hai to vahAM usa kathana ko ThIka se samajha lenA cAhie ki samyamtva to nizcaya se Atmadarzana hI hai parantu deva gurU - zAstra kyoMki usa Atmadarzana meM mAdhyama banate haiM ataH unake zraddhAna ko bhI vyavahAra se samyaktva hai / aura, mAdhyama bhI ve hamAre lie tabhI banegeM jaba hama unhe mAdhyama banAe~ge / kahA zAstra gurU ke mAdhyama se Atmadarzana karanA hai| yadi kevala deva gurU meM hI aTake raheM to mAtra puNya-baMdha hogA, aura yadi unako mAdhyama banAkara Atmadarzana karegeM to mokSamArga bnegaa| zAstroM meM vivakSA bheda se aneka sthaloM para aneka prakAra ke kathana milate haiN| unheM ThIka prakAra se samajha kara buddhi meM acchI taraha baiThA lenA cAhie ki kahA~ kauna-sI vivakSA se kyA kahA gayA hai| deva - zAstra - - svAdhyAya ke saMdarbha meM eka mahatvapUrNa bAta aura bhagavAn AcAryo ne to granthoM meM varNana kiyA hai ki zarIra va AtmA alaga alaga haiM hameM jora denA hai parantu ki isameM hameM kyA dikhAI detA hai| zAstroM meM to AcAryoM ne apane jIvana kA anubhava likhA hai aura unakA anubhava par3hanA hamAre lie isI rUpa - (( 13 ))
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM kAryakArI haiM ki vaha hamArA bhI anubhava bne| jaba vaha hamArA anubhava banegA tabhI hamArI parapadArtha kI pakar3a chuuttegii| jIvana meM parivartana to jo hameM dikhAI detA hai usase hogA, na ki jo unako dikhAI detA hai usse| jo unako dikhAI detA hai vaha to hamAre lie mAtra gavAhI bana sakatI hai| (7) sAtavIM ajJAnatA jaba tatvajJAna sahI nahIM hotA hai taba anaMtAnubadhI kaSAya hotI hai| nimitta ko kartA mAnanA hI anaMtAnubaMdhI kA janma hai| AtmasvarUpa ko jaba nahIM jAnatA hai taba zarIra meM apanApanA AtA hai, vahA~ eka zarIra meM hI apanApanA nahIM hai parantu abhiprAya kI apekSA caurAsI lAkha yoniyoM meM se koI bhI mila jAtI taba sabameM apanApanA A jAtA hai| isa prakAra isake apanepane kA vistAra abhiprAya meM ananta padArthoM meM rahatA hai, vyaktatA jo sAmane maujUda hai usameM ho rahI hai| isI prakAra samasta padArthoM ko yaha iSTa aniSTa mAnatA hai / zarIra ke lie iSTa ko iSTa zarIra ke lie aniSTa ko aniSTa mAnakara anaMta padArtho meM saMbhAvanA kI apekSA athavA mAnyatA kI apekSA rAgadveSa rakhatA haiN| jabaki vastu iSTa aniSTa hai nahIM / bukhAra vAle ko miTThA khArA lagatA hai, pIliyA vAle ko dUdha pIlA lagatA hai vastu vaisI nahIM hai doSa hamAre roga kA haiN| isI prakAra jaba nimitta ko karttA mAnatA hai taba anaMta jIva haiM aura anantAnanta pudgala, saba hamAre sukha - duHkha ke nimitta ho sakate haiM arthAt sukha - duHkha ke kartA ho sakate haiM isaliye una sabake prati rAgadveSa karane kA abhiprAya bana jAtA hai arthAt anaMtAnaMta padArthoM ke prati rAgadveSa kA abhiprAya bana gayA isalie anantAnubandhI rAga dveSa ho gyaa| apane se bhinna anantAnaMta padArthoM ke lie hama nimitta ho sakate hai isalie hama una anantAnaMta padArthoM kA burA bhalA kara sakate hai| ataH abhiprAya meM ananta guNAkAra abhimAna se yaha grasta ho jAtA hai| -- - yaha nimitta kA kartApanA apane svabhAva ko jAnane se aura yaha jAnane se miTatA hai ki eka dravya dUsare dravya ko duHkhI sukhI nahIM kara sakatA, (( 14 ))
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga-dveSa nahIM karA sktaa| hareka dravya apanA-apanA pariNamana karatA hai| eka dravya kI paryAya anya dravya kI paryAya meM nimitta mAtra hotI hai parantu kartA nahIM ho sktii| anantAnubaMdhI kaSAya kA sambandha tIvra aura maMda krodhAdika se nahIM hai parantu kaSAya karane kA abhiprAya hone se hai| anyathA dravyaliMgI zukla lezyA ke dhArI ke to anantanubaMdhI cAlU hai aura naraka ke nArakI samyagdRSTI ke anantanubandhI nahIM hai yaha sambhava nahIM ho sktaa| isa prakAra isa jIva kI ajJAnatA saba ora phailI huI hai, aura 'sva' ko na pahacAna kara zarIra va parapadArtho ko hI yaha apane rUpa dekha-jAna rahA hai| pA~ca - labdhiyA~ jaisA ki Upara vicAra kara Aye haiM, ajJAnI jIva ko na to apane svarUpa kI khabara hai, na saccedeva zAstra gurU ke svarUpa kI pahacAna hai, aura na hI unako pUjane ke prayojana kA vicAra hai| sabase pahale to apane prayojana ko ThIka karane para dRSTi honI cAhie ki maiM apanI kaSAya ke kAraNa duHkhI hUM, vaha kaSAyaAtmadarzana se miTegI aura vaha Atmadarzana - sacce deva - zAstra-gurU ke mAdhyama se mujhe karanA hai| yaha sacce deva-gurU-zAstra kI khoja karake patA lagAyegA ki kahA~ se mujhe tatva mila sakatA hai| unakA nirNaya karake yaha unheM bhI AtmA ko jAnane va pahacAnane kA hI mAdhyama bnaaegaa| sacce deva - gurU - zAstra kA nimitta bhI bar3e bhAgya se hI kadAcita kisI jIva ko milatA hai| usake milane ke bAda Atmadarzana kA purUSArtha karake Atma - anubhava kara lenA bahuta bar3e sAhasa kA kAma hai, tIvra rUci cAhie usake lie| parantu pratyeka sainI paMcendriya jIva ke pAsa ((15))
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ inanA 'kSayopazama' hai jAna zakti kA itanA ughADa hai ki vaha svayaM ko dekha-jAna ske| zakti kA udhAr3a to utanA hI haiM, aba cAhe ise bhogoM meM lagA do cAhe svabhAva meM lagA do cunAva karane meM yaha svatantra hai| yadi isane isa zakti kA sadupayoga na karake ise bhogoM meM lagA diyA to vaha ghaTate - ghaTate akSara ke anaMtaveM bhAga mAtra raha jAyegI aura yaha apane cira - paricita sthAna nigoda meM pahu~ca jaayegaa| isake viparIta, yadi isa zakti kA sahI upayoga kare aura svabhAva meM lagA deveM to vahI zakti bar3hate - bar3hate eka dina kevalajJAna taka pahu~ca jaayegii| jaise kisI ke pAsa eka lAkha rupayA hai, aba vaha use kahA~ lagAe, yaha usakI svataMtratA hai| yadi usane sahI cunAva karake use ThIka vyApAra meM lagAyA to vaha eka lAkha se bar3hatA huA karor3oM taka pahu~ca jAtA hai, anyathA eka lAkha bhI kama hote - hote nahIM ke barAbara raha jAtA hai| jaba jIva meM zakti kA upayoga karane kI sadbuddhi jAgRta ho, kaSAyoM kI maMdatA ho, pariNAmoM meM 'vizuddhi' Aye, saMsAra meM AkulatA bhAsita ho, taba sva kI khoja kI jijJAsA isameM paidA hoki - "anAdikAla se isa zarIra ko apanAkara maiM saMsAra meM duHkhoM hI duHravoM kA pAtra banatA rahA huuN| janma ke samaya maiM ise apane sAtha lAyA nahIM thA aura maraNa ke samaya bhI yaha yahIM par3A raha jaayegaa| ata: aisA lagatA hai ki maiM isa rUpa nahIM huuN| yaha jar3a mujhase koI judA hI padArtha hai jabaki maiM cetana jAti kA huuN| aho ! maiMne bar3I galatI kI jo Aja taka ise apanA mAnatA rhaa| isako apanA kara maiMne kyA - kyA pApa nahIM kiye, abhakSya bhakSaNa kiyA, hiMsA - jhUTha - corI - kuzIla - anyAya rUpa AcaraNa kiyaa| aba maiM kaise sva-tatva ko samajhU "kahAM jAU~' ? ... aisI pAtratA jaba yaha jIva paidA karatA hai, aisI pyAsa jaba isake utpanna hotI haiM to barasAta ko AnA hI par3atA hai| kahate haiM ki jaba rAjasthAna meM dharatI ((16))
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ burI taraha pyAsI ho jAtI hai to phaTa jAtI hai - pyAsa ke mAre apanA muMha khola detI hai - usa samaya varSA avazya hotI hI hai| usI prakAra yahA~ bhI aisA pAtra jaba taiyAra hotA hai tAka kahIM vipulAcala se megha - garjanA (varSA) honI hI par3atI hai| pAtra hI varSA ko nahIM khojatA, kabhI-kabhI varSA bhI pAtra ko khoja letI hai| bhagavAna sarvajJa kahate haiM ki tU apane pAtra ko sIdhA to kara, varSA AyegI, jarUra aayegii| agara pAtra hI ulTA rakhA ho to barasAta bhI kyA karegI Akara, vaha AI huI bhI nahIM Ane ke hI barAbara hai aura yadi lerA pAtra sIdhA ho to 'dezanA' kI prApti tujhe avazya hogI, avazya hI kisI kundakunda kI dayA ko bahanA hogA, ki yaha maukA mata cUka jAnA, yaha cUka gayA to anaMta saMsAra meM rulanA pdd'egaa| aba to svabhAva ko dekha, jJAna ke usa akhaMDa piNDa ko dekha jo vAstava meM tU hai| vartamAna meM tujhameM itanI zakti hai ki gRhasthI meM rahate hue bhI tU savayaM ko, isa bhagavAna AtmA ko dekha sakatA hai| - A~kha se nahIM, indriyoM se nahIM apitu svayaM se hI dekha sakatA hai| apane ko apane rUpa dekhanA gRha - tyAga kI yA kisI nirjana sunasAna vana kI apekSA nahIM rkhtaa| abhI isI samaya, isI paristhiti meM, isI kSetra meM tU usa apratima Ananda ko prApta ho sakatA hai, usa caitaya kA anubhava kara sakatA hai, aura yahI vAstava meM dharma hai| dharma ke sAtha koI aisI bAta nahIM ki Aja karoM aura phala cAra dina bAda mile| dharma rUpa tuma abhI ho jAo aura abhI zAnti kI prApti kara lo| dekha, kahIM eka samaya bhI, eka kSaNa bhI, vyartha na calA jaae| vaha kahIM bAhara nahIM, tU hI haiM, isalie tU use pA sakatA hai| vaha ina carma- cakSuoM se nahIM dIkheMgA, use dekhane ke lie to tujhe bhItara kI A~khe kholanI hogii| bhItarI A~kheM kholane para tujhe jJAnarUpI samudra svayaM kA AhavAna 1(17)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA huA pratIta hogA ki Ao, mujhameM magna ho jAo, anaMtakAla se bhISaNa garmI meM saMtapta hue tuma ghUma rahe the aura mujhe tumane pAyA nahIM, aba tumane bar3e yatna se mujhe pAyA, dekhate kyA ho dUra se, lagA lo DubakI, DUba jAo isa Ananda ke, jJAna ke sAgara, mujhmeN| jaise koI svaccha nirmala jala se bharA huA tAlAba ho aura atyanta garmI meM jhulasA huA koI AdamI vahA~ Ae aura usakI zItalatA, svacchatA va nirmalatA ko dekhakara anAyAsa hI usake muMha se nikala par3e - are ! yaha to mujhe bulA hI rahA hai ki snAna kara apanA tApa bujhAne ke lie| isI prakAra AcArya kuMdakuMda kaha rahe hai ki isa amUlya avasara ko kho mata denA / kahIM puNya ke phala meM Asakta mata ho jaanaa| yaha sabase bar3A dhokhA hai jo vyakti svayaM ko de liyA karatA hai, ise tUne anaMta bAra bhogA hai, jJAniyoM ne, cakravartiyoM ne ise pApa samajhakara chor3A hai| bar3I muzkila se yaha maukA tere hAtha AyA hai, 'kathamapi mRtvA ' kisI prakAra se mara kara bhI usa tatva kI prApti kara le| agale janma para chor3egA to phira anaMta janma lene pdd'ege| jJAnI kI zraddhA meM eka bhI bhava nahIM, vaha eka kSaNa bhI ThaharanA nahIM cAhatA, asamarthatA se cAhe aneka janma dhAraNa karane pdd'e| isa prakAra AcArya kuMdakuMda va AcArya amRtacandra ke samAna kisI jJAnI kI aisI divya dezanA ko suna kara yadi ise yaha samajha meM Aye ki Aja taka maiMne bar3I bhUla kI thI jo saMsAra zarIra bhogoM kI tarapha to muMha kiyA huA thA aura bhagavAna AtmA kI ora pITha kI huI thI, aura paramAtmA banane kA nirNaya karake yaha apanI tatvasambandhI rUci meM tIvratA lAve to kaSAyoM meM aura mandatA ho, 'prAyogyalabdhi' ho aura phira isakA AtmA ke anubhava kA purUSArtha jAgrata ho / yahA~ taka cAra labdhiyeM huI, pAMcavI karaNalabdhi to taba hogI jaba yaha apane ko apane meM khojegA aura svAnubhava hogaa| svAnubhava hI samyagdarzana (( 18 )). -
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ - hai, vahI samyagjJAna hai vahI mokSa kA mArga hai, vaha saba kucha hai| jIva kA vaha saubhAgya kaise jage ? kaise isako svAnubhava ho? isakA mArga yahI hai ki koI AtmAnubhavI gurU yadi sulabha ho to usake upadeza se sampUrNa vastu - tatva ko jAna kara (gurU honA cAhie anubhavI hI, kyoMki jo svayaM usa mArga se na gayA ho vaha dUsare ko mArga kyA dikhAyegA) aura yadi aisA gurU prApta na ho to svayaM hI adhyAtma granthoM kA khUba. abhyAsa karake, unase AtmA ke bAre meM jAnakara, apane bhItara vaha AtmA ko dekhe| gurU kI isa sambandha meM bar3I mahattA hai kyoMki vaha jIvaMta zAstra hai, kahIM bhI kucha choTI-sI bhUla yA rukAvaTa yadi hai to vaha hAtha pakar3akara jhaTa roka degaa| parantu phira bhI yadi aisA gurU upalabdha na ho pAye, to bhagavAna kuMdakuMda kI vANI kA to isa jIva ko sahArA hai hii| AtmA ke bAre meM pUrI jAnakArI adhyAtma graMthoM se ise ho jAyegI aura svAnubhUti kA tarIkA bhI jJAta ho jaayegaa| vaha isakI buddhi meM khUba acchI taraha baiTha jAe ki vastu - tatva yahI hai, isI prakAra hai, dUsarA nahIM haiM, aura dUsarI prakAra ho bhI nahIM sktaa| phira usake bAda yaha apane andara hI jahA~ 'vaha' hai usa caitanya ko dekhane kA puruSArtha kre|| vaha devoM kA deva isake bhItara hI virAja rahA haiN| kahIM bAhara nahIM hai| use yaha bhItara hI dekhe, DhUMDhe to usakI prApti avazya hogI kyoMki vahA~ vaha svayaM hai hii| do bAtoM kA jJAna to ise diyA jA sakatA hai, AtmA ke bAre meM jJAna evaM anubhava ke mArga kA jJAna, para anubhava kA purUSArtha to ise svayaM hI karanA hai| AtmA ke bAre meM jAnanA zAstra se ho jAtA hai athavA zAstra ke jAnakAra ke dvArA ho sakatA hai parantu AtmA ko jAnanA svAnubhUti ke dvArA ho sakatA hai| (( 19 ))
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyakdarzana kA sambandha AtmA ko jAnane se hai| AtmA ke bAre meM jAnanA aura AtmA ko jAnanA isameM bahuta bar3A maulika bheda hai| | AtmA ke bAre meM jAnakArI : saMsAra meM do mukhya dravya haiM - jIva aura pudgala! jIva ananta haiM, pudgala anantAnanta hai| anAdi kAla ke jIva ke sAtha dravyakarma kA saMyoga pAyA jAtA hai aura usa dravyakarma ke udaya se AtmA ke sAtha zarIra kA aura usase sambandhita anya cetana va acetana padArthoM kA sambandha hotA hai| yaha jIva svayaM ko eka amUrtika caitanya tatva na pahacAna kara apane ko zarIra va para padArtha rUpa mAna letA hai, taba isameM aneka prakAra kI icchAoM kA janma hotA hai| AtmA to eka traikAlika nitya aura dhruva dravya hai, parantu zarIra ke sAtha roga janma, jarA, maraNa, bhUkha-pyAsa, sardI- garmI Adi kI aneka samasyAe~ haiM, aura una bhUkha - pyAsa Adi ke zamana ke lie yaha jIva aneka icchAyeM uThAtA hai| una icchAoM kI pUrti meM jo kucha bhI sahakArI hotA hai usameM yaha rAga, aura jo kucha pratikUla par3atA hai usame dveSa kara letA hai| ata: rAga - dveSa Adi aneka vikArI bhAva AtmA meM pAe jAte haiN| isa prakAra anAdi kAla se hI jIva ke sAtha dravyakarma kA, usa dravyakarma ke udaya ke kAraNa rAga-dveSa Adi bhAvakarma va zarIrAdi nokarma kA, aura zarIra se sambandhita anya cetana va acetana padArtho kA saMyoga pAyA jAtA hai| bAhara meM cetana - acetana padArtho kA saMyoga jIva ke apane pApa-puNya ke udaya ke anusAra zubha va azubha hotA hai, zarIra kI kriyA bhI zubha va azubha hotI hai, aura ataraMga meM bhAva bhI zubha va azubha - do taraha ke hote haiN| yaha sArA kAma dravyakarma ke udaya kA hai, yaha saba karmadhArA hai, isameM cetanA kA apanA kucha bhI nahIM hai| {(20)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ cetana - tatva jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta guNoM kA piNDa hai| jJAna guNa inameM mukhya haiM kyoMki jJAna sva - para prakAzaka hai| ata: cetana mAtra jAtA hai aura usakA kAma jAnane - dekhane kA hai| pratyeka vyakti meM yaha jAnadhArA cala rahI hai, paraMtu jJAna svayaM ko pahacAna nahIM rahA hai, kisI nidrA meM mUrchita hai, aura gahalA hokara karmadhArA meM apanApana mAna rahA haiN| parantu karmadhArA meM arthAtazubha, azubha Adi vibhAvoM aura zarIra meM apanApana mAnate hue bhI jJAna rUpa caitanya kabhI bhI rAga-dveSa rUpa yA zarIra nahIM hotA sadeva caitanya hI banA rahatA hai| jaise ghI ke sAtha miTTI milI huI hai aura usako hamane garma karadiyA hai| miTTI alaga dravya hai aura ghI alaga! garma hote hue bhI vaha ghI svabhAva meM arthAt cikanepane meM hI vidyamAna hai| garmapane ke abhAva meM bhI cikanepane kI arthAt ghI kI upalabdhi hotI hai, parantu cikanepane ke abhAva meM ghI kI upalabdhi nahIM hotI, ata: cikanApana hI ghI kA sarvasva hai| ghI meM garmI svayaM nahIM AI apitu agnijanya hai| yahA~ draSTAnta meM miTTI ke sthAna para zarIra cikanepane ke sthAna para caitanya, garmI ke sthAna para bhAvakarma aura agni ke sthAna para dravyakarma haiN| miTTI aura ghI ke mizraNa ke samAna zarIra va caitanya milakara eka se bhAsa rahe haiM, parantu haiM ve pRthaka-pRthaka dravya, aura garma ghI ke samAna caitanya bhI rAga-dveSa Adi bhAva karmoM se taptAyagAna ho rahA hai, parantu ye sAre vikArI bhAva haiM cetanA ke apane nahIM, dravyakarma - janya haiM, dravya karma ke udaya se AtmA meM hue haiM, ata: para hI haiN| . cIjeM vahA~ donoM hI haiM - jJAna bhI aura karma bhI - aura dekhane vAlA yaha svayaM hai| ise svayaM hI cunAva karanA hai ki maiM apane Apako jJAna - rUpa dekhU yA karma va usake phala - rUpA apane ko para rUpa dekhanA to saMsAra hai, dekhanA - par3hanA nahIM, sunanA nahIM, kahanA nahIM- mAtra dekhnaa| jora dekhane para hai, aura apane ko apane rUpa dekhanA hI mokSa hai| apane ko ((21)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane rUpa donA hI mokSarUpa hai, mokSa kA mArga hai, samyagdarzana hai, svAnubhUti hai| "para se haTanA" apane meM AnA hai, "apane meM AnA" para se haTanA hai jora apane meM Ane para hai| paramArtha apane meM laganA hai- apane meM laganA vaha dharma hai para se haTanA to mAtra vyavahAra hai| jaba taka jJAna mUrchita avasthA meM hai - mUrchita avasthA kA tAtparya hai ki jaise matavAlA svayaM ko yA apane ghara ko nahIM jAnatA aura kisI para meM apanApana mAna letA hai, vaise hI yaha bhI kisI para meM, zarIra meM, puNya- pApa ke udaya meM yA zubha - azubha bhAva meM apanApanA, ahaMpanA mAna letA hai ki yaha maiM, ye mere aura maiM inakA krtaa| azubha kriyA aura azubhabhAva ko, zubha kriyA va zubhabhAva rUpa palaTane meM hI yaha apanA puruSArtha samajhatA hai aura isI ko mokSamArga mAna letA hai| kabhI jJAna meM jAgRta hone kA puruSArtha kiyA hI nahIM, jJAna ke jAgRta hone kA sambandha na to zubha - azubha bhAvoM se hai na zubha - azubha kriyA se hai, aura na hI kSayopazamaka jJAna ko arthAt paryAya meM jJAna zakti ke udhAr3a ko bar3hAne se hai| ata: samyagdarzana ke liye zubhabhAvoM kA, zubha kriyA kA va kSAyopazamaka jJAna ko bar3hAne kA puruSArtha kAryakArI nahIM hai| jJAna ko jAgrata karane ke lie to ise bhItara meM jAnane vAle ko pakar3anA hogaa| zubha azubha bhAvoM va kriyAoM meM apanApana na hokara usa jAnane vAle meM apanApana svAmitvapanA, kartApanA, ekatvapanA Aye to zubha-azubha bhAva karane kA mithyA ahaMkAra naSTa ho aura samyagdarzana kI prApti ho| pratyeka vyakti ke prati samaya tIna kriyAyeM ho rahI hai zarIra kI zubha yA azubha kriyA, pariNAmoM kI zubha yA azubha kriyA aura jJAna kI jAnanerUpa kriyaa| kyoMki jAnane kI kriyA isakI pakar3a meM nahIM A rahI ((22))
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura zarIra va pariNAmoM kI kriyAye pakar3a meM A rahI hai, isIliye yaha jIva svayaM ko zarIra yA pariNAma rUpa hI samajha letA hai| parantu jAnane kI kriyA to prati samaya ho rahI hai| zarIra kI kaisI bhI sthiti ho usakA jAnanA ho rahA hai| tabhI to yaha kaha sakatA hai ki kucha dera pahale meM aise baiThA thaa| jisa samaya usa rUpa meM zarIra kI baiThane kI kriyA ho rahI thI, usI samaya vaha jAnane vAlA use jAnatA jA rahA thaa| zarIra kI kriyA va jAnane kI kriyA meM koI samaya bheda nhiiN| isI prakAra pariNAmoM kI bhI cAhe koI avasthA ho usakA jAnanA bhI usI samaya sAtha sAtha hotA jA rahA hai| koI hai vahAM para jo satata jAna rahA hai ki abhI krodha rUpa pariNAma the aura aba krodha-rUpa pariNAma nahIM hai| pUchane para yaha aise batAtA bhI hai| isakA artha hai ki una sabako jAnane vAlA koI vahAM jarUra honA caahie| krodha ke sadbhAva meM usa jAnane vAle ne krodha ko jAnA, aura . usake cale jAne para vaha aba krodha ke abhAva ko bhI jAna rahA hai| vaha jAnane vAlA satata, eka rUpa se, jo kucha bhI pariNamana ho rahA hai usa sabako jAna rahA hai, jAnatA jA rahA hai| usakA kAma mAtra jAnane kA hai| karma kA phala badala rahA hai para vaha jAna rahA hai, jAnane vAlA nahIM badala rahA hai| vaha janma ko bhI jAna rahA hai aura mRtyu ko bhI jAna rahA hai parantu svayaM na maratA hai, na jItA hai| yaha avasthA, yaha jAnanApanA sabhI meM hai para jAnane vAlA svayaM ko nahIM dekha rahA hai apanA vikArI pariNamana, zarIra kI kriyA aura zarIra ke sAtha saMyoga - ye saba usake jJeya haiM aura vaha inakA jJAtA hai| jJAtA kA kArya ho rahA hai, nahIM to ina sabako kauna jAna sakatA thA ? do haiM vahAM para, jJAna aura karma sAtha sAtha cala rahe haiN| . hara samaya sote jAgate - eka vaha hai jo so rahA hai, eka usakA jAnane vAlA hai, eka vaha hai jo khA rahA hai, cala rahA hai, dekha rahA hai, ro rahA hai, aura eka (( 23 ))
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha hai jo khAne hue bhI khAtA nahIM, calate hue bhI calatA nahIM, rote hue bhI rotA nahIM krodhAdi hote hue bhI krodhI nahIM hotA, duHkha hote hue bhI du:khI nahIM hotaa| sukha hote hue bhI sukhI nahIM hotA, parantu saba avasthAoM ko mAtra jAna rahA haiN| aba ina donoM meM se jIva ko yaha nirNaya karanA hai ki maiM kauna hU~? kyoMki AtmA nityahai, ata: maiM jAnane vAlA hI ho sakatA hU~, aura ye sAre pariNamana anitya haiM, nirantara badalate jA rahe haiM, ata: maiM ina rUpa nahIM huuN| yadi maiM ina rUpa hotA to inake nAza ke sAtha merA nAza ho jAnA cAhie thaa| parantu merI sattA inake vinaSTa hone para bhI banI huI hai, ata: ina rUpa kaise ho sakatA huuN| isa prakAra pahale to yaha buddhi ke stara para - vikalpa rUpa se - nizcita kara ki maiM to kevala jAnane vAlA hU~ aura bAkI saba para haiN| aise nirNaya ke bAda aba usa jAnane vAle meM jahAM ki vaha hai, apane bhItana - apanI sattA kI anubhUti karanI hai| svAnubhava ke mArga kA jJAna : prazna hotA hai ki aisI anubhUti kaise ho? bar3I kaThinAI AtI hai yahAM para ki jo kucha bhI ni:zabda jAnA gayA hai, use zabdoM meM kaise kaheM? jo svayaM nirvikalpa rUpa hai use vikalpa meM kese kaheM parantu phira bhI usakI prApti ke upAya ko kahane kA kucha sAhasa kiyA jAtA hai| hamameM mana ke vicAroM kI, zvAsa kI, vacana kI va kAya kI jo bhI kriyAyeM pratisamaya hotI jA rahI hai, cetanA unakI sAkSIbhUta banI unheM nirantara dekhatI jA rahI hai| parantu una vicAroM Adi ko hamane apanA honA samajha liyA hai| aura usa sAkSI ko hama pahacAnate nahIM jabaki Atma - anubhava ke lie usa sAkSI kA abhyAsa hI apekSita hai| sAkSIbhAva kA artha hai darzana arthAt binA soce dekhnaa| sAkSI hai (124))
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvicAra - dazA, jahAM mAtra dekhanA hai| to apane vicAroM ke.. yA zvAsa ke . yA maMtra vA pUjA kA uccAraNa karate hue usake, sAkSI banakara hama apane caitanya meM apanI sattA kI anubhUti kara sakate haiN| mana sAkSI - hamArI jitanI bhI Atma - zakti hai usakA eka choTA aMza to zarIra kI kriyA meM vyaya ho rahA hai jabaki usakA adhikAMza mana ke dvArA vicAra karane meM jA rahA hai| jo bhI zakti vANI yA mana meM jA rahI hai use hI sameTa kara jJAtA meM, usa jAnane vAle meM, lagAnA haiN| isakA eka upAya yaha hai ki mana meM jo kucha bhI bhAva cala rahe haiM, hama unako dekhanA cAlU kreN| zakti vaha eka hI hai isalie jaba taka mana ke vicAra vA vikalpa cala rahe haiM taba taka jJAtApana nahIM, aura jaba vahIM zakti jJAtA meM laga jAegI to vicAroM ko baMda honA hI pddegaa| ye vicAra hI dina ke svapna haiM, ye khulI AMkhoM calate haiM aura rAta vAle AMkhe banda karane para calate haiM, donoM meM koI antara nhiiN| ina vicAroM kA koI artha nahIM, nirarthaka haiM! svapna ko, jaise jAgakara phAlatU samajhA jAtA haiM, vaise hI ye vicAra phAlatU haiM parantu inake hone kI kImata hameM cukAnI par3atI hai| vicAra AtA hai aura calA jAtA hai, parantu cetanA para saMskAroM ke rUpa meM apanI chApa chor3a jAtA hai| ve saMskAra bhaviSya meM phira ubharate haiM aura cetanA phira usa rUpa pariNamana karatI haiN| ata: mana jaba taka hai, taba taka duHkha hai, mana jaba taka hai taba taka naraka hai| aMba mana kA Azraya chor3o, mana kI khir3akI se haTo yahI dhyAna kA artha hai| mana se haTe ki nirvikAra hue| dhyAna meM baiTho aura vicAroM ko dekhate jAo, dekhate jAo, cAhe zubha vicAra ho yA azubha - usakA koI bhI virodha mata karo ki aisA kyoM uThA aura aisA kyoM nahIM uThA? tumhArA kAma hai mAtra jAnanA, usa jAnanapane para jora dene jaao| tuma ((25)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ una vicAroM ko na to karane vAle ho, na rokane vAle, tuma to unheM mAtra jAnane vAle ho, apanA kAma kie jaao| tuma mana nahIM, tuma deha nahIM, jarA bhItara saraka jAo ora dekhate rho| mana ko kaho - "jahAM jAnA ho jA, jo vicAra uThAne haiM uThA, hama to baiThakara tujhe dekhegeN|" jaise hI yaha kahakara dekhanA cAlU kiyA ki tuma pAoge ki mana sarakatA hI nahIM - tuma karake dekhnA; Aja hI karake dekhanA, yaha mana taba antima vikalpa uThAegA ki chor3a na kisameM laga gayA tU, pahale hI ThIka thA, saba bAteM jhUThI haiN| para tumhe isa mana se Upara uThanA hai| agara tumane dhairya rakhA aura dekhate hI gae, to tuma pAoge ki kabhI-kabhI kucha hone lagatA hai, mAno barasAta kI phuhAra kA eka jhoMkA AyA ho| eka kSaNa ke liye saba zUnya ho jAtA hai, nirvikAra ho jAtA hai| agara aisA huA to cAbI mila gaI ki nirvikAra huA jA sakatA hai| aura, jo eka kSaNa ke lie ho sakatA hai vaha eka minaTa ke lie eka ghaNTe ke lie, eka dina ke lie vaha hamezA ke lie kyoM nahIM ? pahale baMda - baMda barasegA phira eka dina tuphAna A jAegA, bAr3ha A jaaegii| taba kyA hogA? vaha hogA jo Aja taka kabhI nahIM huA thaa| mAlUma hogA ki bhItara koI jAgA huA hai, bAhara meM soye hue bhI vaha jAgA huA mAlUma degA, calate hue bhI anacalA mAlUma degA, bolate hue bhI anabolA dikhAI degaa| bAhara meM sArI kriyAe~ hogI para 'usameM kucha bhI hotA mAlUma na hogaa| jisakI maujUdagI meM tuma zAMta hone lago, jo vicAroM se bAra-bAra haTAkara tumheM bhItara pahuMcAne lage, vahI sAkSIbhAva hai| sAkSI kI gera maujUdagI hI mana hai| jaba sAkSI sotA hai to mana apanA kAma karatA haiM jaise hI tuma jage, sAvadhAna hue sAkSI bane, vaise hI pAoge ki mana gyaa| tumhArA saMsAra tumhAre mana meM hai| sAkSI hue mana (( 26 ))
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAyaba ho jAtA hai| meToge kisako? jaba tuma ho taba vaha nahIM, aura jaba vaha hai taba tuma nhiiN| jaba taka mana ke vicAroM meM tumheM rasa A rahA hai, unakI aura tumane muMha kara rakhA hai, taba taka hI unheM bala mila rahA hai| jaise hI tumane mana kI ora pITha kI vaise hI tuma usa sAkSI ke, AtmA ke sammukha ho jAoge, sAre vikAra - vikalpa gAyaba ho jAegeM, saba zUnya ho jAegA, aura mAtra eka jAnane vAlA raha jAegA - tabhI apanA darzana hogaa| maMtra va zvAsa sAkSI - pramokAra maMtra kA uccAraNa karo aura apane hI kAno se suno| jahAM mana aura kahIM gayA, sunanA baMda ho jaaegaa| bAra-bAra sunane kI ceSTA kro| agara kucha dera taka sunanA cAlU rahA to bolanA maMda hone lagegA, upayoga meM sthiratA Ane lagegI, vicAra jo bhItara meM cala rahe the ve rUka jaaeNge| kevala maMtra kA bolanA aura sunanA cAlU rhegaa| cetanA kI zakti sunane meM lagegI to bolane meM kama hone lagegI bolanA sUkSma se sUkSmatara hokara jIbha hilanI bhI baMda ho jAegI, parantu maMtra kA uccAraNa antara meM calatA rahegA, aura sunanA bhI antara meM cAlU rhegaa| isase Age bar3hoge to maMtra rUka jAegA, aura zvAsa kA AnA jAnA jo abhI taka kabhI anubhava meM nahIM AyA thA, mAlUma hone lgegaa| parantu tuma zvAsa lene vAle mata bana jAnA, zvAsa ke jAnane vAle hI rhnaa| kAphI dina taka isakA abhyAsa cAlU rakhanA hogaa| nirantara abhyAsa karate rahoge to zAnti milane lagegI, paramAtmA kA Ananda kA jhoMkA Ane lagegA - sAgara to abhI nahIM diravA para sAgara se hokara Ane vAlI ThaNDI havA lagane lagegI, rasa Ane lgegaa| parantu rUkanA mata, kucha hone vAlA hai, pAnI se bhare hue bAdala A gaye haiM, basa aba thor3I hI derI hai| bAhara se haTa gae, indriyoM ke viSayoM se haTa gaye, indriyoM se haTa gaye, mana se haTa gaye, aba zvAsa para Akara ruke haiN| jahAM jJAtA para ((27))
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarA jora par3A ki zvAsa se bhI haTe aura taba mAtra eka akelA vaha caitaya anubhava meM AtA hai| . pUjA va stuti - sAkSI - pUjA. karo aurA sunane kI ceSTA karo, stuni bolate hue sunane kI ceSTA kro| sunane kI ceSTA karane para mana kA vyApAra ruukegaa| jo zakti mana dvArA phAlatU kI bAta socane meM jAtI thI, vahI aba sunane meM laga jaaegii| bAhara pUjA va stuti cala rahI hai aura bhItara usakA jAnanApanA cala rahA hai, calatA jA rahA hai| ina donoM kriyAoM ke bIca meM mana ke koI vicAra - vikalpa nahIM rahate, ata: zAnti kA anubhava hotA hai| jAnane vAle para yadi jora dete jAoge to pUjA va stuti kA bolanA manda hote - hote eka samaya banda ho jAegA aura taba mAtra eka akelA caitanya tumhAre anubhava meM aayegaa| vahA~ zarIra nahIM, karma nahIM, koI zabda nahIM, koI vikalpa nahIM, rAga-dveSAdi kucha nahIM, koI "maiM'' nahIM, mAtra eka akelA 'vaha' caitanya apanI nirAlI mahimA ko lie virAja rahA hai| isa prakAra kisI bhI dhArmika kriyA ko mAdhyama banAkara usakA sAkSI - banate - banate jaba jIva kI anubhUti jAgrata hotI haiM, taba ise patA calatA hai ki are| maiM to yaha jAnane vAlA thA, Aja taka maiM kaisA matavAlA, gahalA ho rahA thA ki maiMne sabako jAnA, parantu jo jAnane vAlA hai usako hI nahIM jAnA, svayaM ko hI nahIM jAnA thaa| yaha to pratyakSa he para mere na dekhane ke kAraNa hI yaha AvRtta thaa| jaise koI svapna se uThakara apane duHkha ko kho baiThatA hai vaise hI jaba yaha jAga jAtA hai to isakI anAdikAlIna daridratA samApta ho jAtI hai| sAkSI - bhAva hI eka aisA upAya hai jisase kaSAya miTatI hai,. indriyoM kI AdhInatA samApta hotI hai, jo apanA hai vaha raha jAtA hai, aura jo apanA nahIM hai vaha jAne lagatA haiM usa anubhava se jo AnaMda ((281)
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prApta hotA hai vaha kahane kI vastu nahIM, vaha to gUMge kA gur3a hai| gUMge ko gur3A kA svAda to pratyakSa hI AyA hai para jise jihvA se nahIM batA sktaa| aisA . anubhava isa kSetra meM, isa kAla meM, bAlaka, javAna, vRddha, strI va puruSa - sabhI ko ghara meM rahate hue bhI, ho sakatA hai| aura to aura, pazu ke bhI ho sakatA hai, aura isa anubhava ke bAda vaha pazu bhI jJAnI kahalAne lagatA hai, mokSamArgI ho jAtA hai| mhamarinivaastangnrarmswininantimahethnishmtandontournamruagra "anubhava'' ke lie puruSArtha va dhairya kI atyadhika AvazyakatA hai| yadi yaha dhairyapUrvaka prayatna karatA hI jAe to anubhUti ko honA hI pdd'egaa| kyoMki vaha svAdhIna cIja hai| bAkI sArI vastuoM ko prApta karane ke lie to karma kA sahabhAva apekSita hai parantu isameM abhAva caahie| jIva kA puruSArtha to jJAtA para jora denA mAtra hai, jAnanepana meM apanA sarvasva sthApita karanA.mAtra hai, anubhUti huI ki nahIM, isa para dRSTi nahIM rahanI caahie| yaha mana bahuta cAlAka hai, jJAtApane se DigAne ke lie yaha vikalpa uThAtA hai ki tumheM to svAnubhUti jagAnI thI, dekho to sahI huI ki nahIM? kyoM nahIM / ho pA rahI? kyA kAraNa haiM? yaha mana pralobhana dene meM bhI bahuta pakkA hai| tuma isakI sunanA mata, isakI sunane baiThe to vikalpoM meM hI Thahara jAoge aura anubhUti kI to bAta hI dUra, jJAtApane se bhI vaMcita raha jaaoge| tuma to jAnane vAle para hI jora dene ke puruSArtha meM saMlagna rahanA, eka dina svAnubhava to svayameva hI, anAyAsa hI, ho jaaegaa| tumane kabhI socA bhI na hogA, kalpanA bhI na kI hogI ki aisA bhI kabhI ho sakatA hai| zarIra pudgala hai AtmA caitanya hai jJAnarUpa hai| dono anAdi kAla se mile hue - haiN| AtmA hI donoM kI sattA alaga-alaga hote hue, donoM kA astitva alaga-alaga hote hue ekarUpa apane rUpa anubhava kara rahA hai| jaba donoM kI (((29)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka rUpa anubhUti kara sakatA hai taba apanI caitanya sattA kI, apane astitva kI apane rUpa anubhUti kyoM nahIM kara sakatA ? jabaki anubhava karane vAlA vahIM hai / ataH jaba yaha jJAna hotA hai ki maiM caitanya hU~ yaha saMyogI dravya pudgala haiM isakA astitva bhinna hai merA astitva usase bhinna hai taba yaha jisa taraha donoM kI eka sattA kA anubhava karatA hai vaise hI apanI pudgala se bhinna sattA kI anubhUti kara sakatA hai| apanI sattA meM para kA praveza nahIM, guNoM se abheda, pradezoM se akhaNDa apanI anubhUti karanA sahaja haiN| aisA zraddhAna karanA jarUrI ha" aura aisI anubhUti Aja bhI gRhastha kara sakatA hai| yahI AtmAnubhava hai jo mokSa kA dvAra hai| svAnubhava milI huI cIjoM meM apanA astitva apane meM hI anubhava karanA svAnubhava athavA nijasattAvalokana hai| AtmAnubhava karane vAlA sAdhaka sarvaprathama to AtmA kA dravyArthika tathA paryAyArthika donoM dRSTiyoM se jaisA svarUpa hai vaisA Agama ke mAdhyama se nirNaya kre| phira jJAnasvabhAva rUpa usa AtmA kA anubhava karane ke lie para saMyogoM ko apane jJAna meM bAda deve aura una bhAvoM ko una-una ( para- saMyogo) ke hI khAte meM DAle / dravyakarma, nokarma aura bhAvakarma ko bAda dene ke pazcAta jo zeSa bacA kevala citta - camatkAra mAtra apanA svarUpa, usakA vicAra kre| vahAM aneka prakAra se nija svarUpa meM, nija caitanya sattA meM ahambuddhi dhAre ki maiM zuddha hU~, cidAnaMda hU~ jJAnasvarUpa hU~, ityAdi / para aisA vicAra hone para apane Apa Ananda taraMga uThe, romAMca ho Ave abhI taka bhI vicAra vA vikalpa hI hai| nija anaMtaguNoM ko Atmadravya meM abheda kareM, aura paMcendriyoM tathA mana ke dvArA jo jJAnopayoga bAharI padArthoM meM jA rahA thA, use usa abheTa akhaNDa jJAnapiNDa sattAtmaka Atmadravya ke (( 30 )) ww -
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko bhI nayapakSoM ke avalambana se haTA kara usI apanI sammukha kareM zrutajJAna. sattA ke 'kre| taba apane mati sammukha zrutajJAna kI paryAya meM anya jJeya nahIM hokara apanA nijAtma svabhAva hI jJeyapane ko prApta huA vijJAnaghana paramAtmA apane rUpa apane meM pratyakSa anubhava meM AtA hai| www - cauthe va pA~caveM guNasthAnoM meM nicalIbhUmikA meM sthita sAdhaka ke to svAnubhAva meM svabhAva kA sparza mAtra hI ho pAtA hai / parantu, sparza hote hI jo bAta banatI hai vaha hamArI pakar3a meM AtI hai saba jagata miTa jAtA hai, zarIra bhUla jAtA hai, mana bhUla jAtA hai, kintu phira bhI caitanya kA dIpaka bhItara jalatA rahatA hai| zarIra Apako sAmane par3A huA alaga dikhAI degA | abhyAsI sAdhaka ke kabhI kabhI aisA anubhava apane prayAsa ke binA bhI ghaTita ho jAtA hai, acAnaka hama zarIra se alaga ho jAte haiM, zarIra alaga dikhAI dene lagatA hai| na koI vikalpa raha jAtA hai, na koI cintA / aisA lagatA hai ki aba yaha cetanA zarIra se alaga hI rhegii| aisI ghaTanA samApta hone para bhI dina bhara usakA asara banA rahatA hai| - - aisI virakti banatI hai jaisI pahale kabhI nahIM huii| phira zarIra kA janma isakA janma nahIM rahatA, aura na zarIra kI mRtyu isakI mRtyu hotI haiN| mRtyu kA bhaya samApta ho jAtA hai| isane mRtyu ko pratyakSa jo dekha liyA hai jo mRtyu meM ghaTatA hai vaha Aja sAkSAt ho gayA hai| yaha dazA jyAdA dera nahIM rhtii| yadi jaldI jaldI anubhava ho to virakti banI rahatI hai, parantu yadi bahuta dinoM taka na ho to purAnI yAda ke tulaya hI raha jAtA hai| jJAnI kI dazA jAnI ko svabhAva ke AnaMda kA anubhava huA hai svarUpa ke AnaMdasAgara meM gote lagA kara, DubakI mArakara, vaha bArambAra zItalatA kA anubhava karatA hai, aura jaba (( 31 ))
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa sAgara kI sataha para Akara saMsAra para isakI dRSTi jAtI hai to sArA jagata ise soyA huA pratIta hotA hai, mAno yaha kisI gADha nidrA meM lIna ho| bAharI saba kucha ise aisA bhAsatA hai jaisA dina meM dekhA jAne vAlA svapna ho| rAta ko hama svapna dekhate hai, subaha uTha kara pAte hai ki vaha to saba jhUTha thaa| vizeSatA yahI hai ki jisa samaya vaha svapna dekhA jA rahA thA usa samaya to satya hI laga rahA thA, para jaba nIMda khulI, jAgRti AI, taba samajha meM AyA ki vaha to svapna thaa| svapna ko svapna jAna liyA, basa khatma ho gaI bAta, isake Age kisI vyAkhyA kI AvazyakatA nhiiN| isI prakAra usa samyagdRSTi jJAnI kI bhI moha-nidrA jisameM vaha cirakAla se so rahA thA, samApta huii| jisa samaya vaha nIMda meM thA usa samaya to saMsAra use vAstavika hI dIkha rahA thA, para jAgate hI vaha svapnavat bhAsane lgaa| sAtatatva : - ajJAna dazA meM jaba yaha svayaM ko kama va usake phala-rUpa, zarIra- rUpa dekhatA thA arthAta yaha jIva jaba svayaM ko ajIva-rUpa dekhatA thA to Atmika zakti ke karma meM lagane se Asrava va baMdha hotA thA aura isa prakAra karmo kI hI baDhavArI hotI hai thii| aba isane apane Apako jJAna-rUpa, Apa-rUpa dekhanA prArambha kiyA to agAmI jo karma Ate unakA to AnA rUka gayA arthAt saMvara ho gayA, aura pahale baMdhe hue karmo kI nirjarA prArambha ho gii| aba yaha upayoga ko antara meM jor3akara zAMta rasa me bAra-bAra sthira hotA hai, parantu vahAM, apane svabhAva, meM adhika dera nahIM Thahara paataa| isake darzana moha to calA gayA, parantu caritra moha kA sadbhAva abhI hai| para ke mAlikapane kA, svAmitvapane kA rAga to isake nahI rahA, parantu asamarthatA kA rAga abhI bAkI hai ataH vaha rAga ise bhItara se bAhara rakhIMca lAtA hai| yahAM purAne saMcita karmo kA udaya bhI AtA hai joki {( 32 )
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ anaMtAnaMta janmoM ke ikaTThe kiye hue| para aba yaha usako jAnane vAlA rahatA hai, karma ke phala- rUpa nahI hotaa| aba karma meM isakA apanApanA, kartApanA, ahaMpanA nahI rhaa| isakA ahaMpanA to apane meM, caitanya meM, jJAtA - draSTAme A gayA hai| aba ise bhItara kA svAda A gayA hai, vAstavika mokSamArga kA jJAna ho gayA hai| rAgavaza bAhara AtA hai, phira apaneko sAvadhAna karake bhItara jAne kI koziza karatA hai, phira bAhara A jAtA hai, phira bhItara jAne kA puruSArtha karatA hai| aisA karate-karate hI isakA bhItara rahane kA samaya kamazaH bar3hane lagatA hai aura bAhara jAnA, para meM upayoga kA jAnA, ghaTane lagatA hai| isa prakAra eka dina vaha svarUpa meM pUrNatayA sthita ho jAtA hai / jaise, kisI bacce ko muMha meM uMgalI lene kA Adata par3a gaI bAra - bAra samajhAye jAne para bhI usakI samajha me hI nahI baiThatA thA ki yaha Adata gaMdI hai, aura jaba taka svayaM usakI samajha me na baiThe ki mujhe ise choDanA cAhiye taba taka to usake chUTane kA prazna hI nahI utthtaa| eka dina bAra- bAra sunate-sunate usakI samajha me AyA ki yaha Adata burI hai| aba vaha isa viSaya me sAvadhAnI baratatA hai ki muMha meM uMgalI na jAye, para jaise hI jarA asaAvadhAnI hotI hai ki vaha phira Adatavaza andara pahuMca jAtI hai; phira sAvadhAna hokara use bAhara nikAlatA hai, aura tatsambandhI sAvadhAnI baDhAne kA nirantara puruSArtha karatA hai| aisA karate-karate eka roja vaha pAtA hai ki aba pUrI jAgRti ho gaI hai, aba uMgalI muMha meM bilkula nahI jAtI, aba Adata purI taraha chUTa gaI hai| isI prakAra jJAnI ke bhI svarUpa me ramaNatA baDhAte - baDhAte kaSAya ghaTate lagatI hai ora pUrva saMcita karmoM kI nirjarA hotI calI jAtI hai / Atmonnati ke isI krama ko Agama meM caudaha guNasthAnoM ke mAdhyama se samajhAyA gayA hai| (( 33 ))
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudaha guNasthAna :- jaba yaha jIva-sva- para kA bheda vijJAna karatA hai, dravyakarma-bhAvakarma-nokarma se bhinna apane Apako jJAtA- draSTA caitanyarUpa anubhava karatA hai, taba pahale guNasthAna se isake cauthA guNasthAna hotA hai| vahAM antaraMga meM anantAnubaMdhI kaSAya aura mithyAtva kA abhAva hotA haiM, tathA vahiraMga meM anyAya-abhakSya-anAcAra rUpa pravRti kA abhAva hotA hai| sacce, vItarAgI, deva-zAstra-gurU hI pUjanIya haiM, anya nahIM, aisI zraddhA hotI hai| isa bhUmikA meM AtmAnubhava kama-se-kama chaha mahIne meM eka bAra avazya hotA hai, anyathA cauthA guNasthAna nahIM rhtaa| yahAM sAdhaka jaba AtmAnubhava ko jaldI prApta karane kA puruSArtha karatA hai apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya isake manda hone lagatI hai| jaba yaha kama-se-kama pandraha dina meM eka bAra AtmAnubhava hone kI yogyatA banA letA hai, taba antaraMga meM to apratyAkhyAnAvaraNa kA abhAva hotA hai, aura bahiraMga meM aNuvratAdika bAraha vratoM kA dhAraNa tathA gyAraha pratimAoM ke anurUpa AcaraNa krama se zurU hotA hai| yahAM taka gRhastha avasthA hai- pAMcavA guNasthAna hai| yahAM para sAdhaka abhyAsa ke dvArA AtmAnubhava kA samaya baDhAtA hai aura antarAla kama karatA jAtA hai| phalasvarUpa, pratyAkhyAnavaraNa kaSAya maMda par3ane lagatI hai| aura abhyAsa karate-karate jaba isake antarmuhUrta meM eka bAra AtmAnubhava hone kI yogyatA banatI hai, taba antaraMga meM to pratyAkhyAnavaraNa kA abhAva hotA hai, aura bahiraMga me aTThAIsa mUlaguNoM kA pAlana tathA nagna-digambara muni avasthA ke anurUpa AcaraNa hone lagatA hai| yahAM sAdhaka jaba AtmAnubhava se haTatA hai to bhUlaguNo ke pAlanarUpa pravRti meM athavA svAdhyAya, cintavana Adi me lagatA hai| yahAM yaha samajhanA jarUrI hai ki yadi isa sAdhaka ko antarmuhUrta ke bhItara AtmAnubhava ((34))
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahI hotA hai, to vaha chaThe guNasthAna se pAMcave meM A jAtA hai| yadyapi bAhma AcaraNa abhI bhI muni avasthA kA hI hai| pratyAkhyAnavaraNa kaSAya kA phira se udaya ho jAtA hai| yadi phira pandraha dina taka bhI AtmAnubhava na hoM, to vaha cauthe guNasthAna meM A jAtA hai aura chaha mahIne taka bhI AtmAnubhava na ho, to pahale guNasthAna me hI puhaMca jAtA hai| tIsarA aura dUsarA guNasthAna jIva ke cauthe se pahale kI ora girate samaya hote hai| puna: yadi apane Apako ThIka kara letA hai to phira se Upara caDhane kI sambhAvanA banatI hai| chaThe guNasthAna meM jaba AtmAnubhava hotA hai to sAtavAM guNasthAna ho jAtA hai| yadi usa AtmAnubhava se nIce na gira kara yaha sAdhaka dhyAna kI lInatA ko baDhAtA hai, to sAtaveM se AThavAM-navAM- dasavAM, ye guNasthAna hote hai| vahAM antaraMga meM saMjvalana kaSAya tIvra se maMda, maMdatara, maMdatama hotI calI jAtI hai| aura dhyAna avasthA calatI rahatI hai, jise zukladhyAna kahA gayA hai| AThaveM, naveM tathA dasaveM guNasthAno meM dhyAnastha avasthA rahate hue usame gaharAI uttarottara baDhatI jAtI hai| sAtaveM meM DubakI lagatA thA aura phira bAhara A jAtA thaa| AThaveM me bhItara DUbatA jAtA hai parantu abhI sataha para bulabule uTha rahe hai| aura adhika gaharAI meM jAtA hai, to bulabule uThane bhI baMda ho jAte hai| AtmadhyAna kI gahanatA ke phalasvarUpa sUkSmalobha kA bhI abhAva hokara kaSAya rahita bArahavAM guNasthAna hotA hai| isake pazcAta zukladhyAna ke dUsare pAye ke dvArA AtmA ke jJAna-darzana-sukha- vIrya anantatA ko, pUrNa vikAsa ko prApta ho jAte hai- terahavAM guNasthAna ho jAtA hai| yahAM para zarIra kA aura zarIra-sambandhI karma-prakRtiyoM kA sambaMdha abhI zeSa hai| yahAM binA kisI prayatna yA icchA ke, megha kI garjanA ke samAna sahaja-svabhAvika rUpa se, vANI khiratI hai, jisase prANImAtra ko : AtmakalyANa kA, ananta duHkha se chUTane kA aura paramAtmA banana kA ((35))
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArga milatA hai| punaH zukladhyAna kA pAyA badalatA hai- tIsare pAye se yoga nirodha karate hue caudahaveM guNasthAna me praveza karate hai, aura phira cauthe - zukladhyAna dvArA zarIra se bhI rahita hokara saccidAnanda paramAtmA ho jAte hai / * sAtha guNasthAnoM kI isa paramparA meM eka mahatvapUrNa bAta yaha hai ki adhyAtma, karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga- ina tIno kA kArya sAthacalatA hai| cetanA me laganA, kaSAya kA ghaTanA, aura AcaraNa kA parivartita honA - ye tIno eka sAtha hote hai| jJAtApane kI sahaja kriyA : jJAnI bAra-bAra anubhUti karane kA nahI varan jJAtA - rUpa rahane kA hI puruSArtha karatA hai use maiM jJAtA hUM, maiM jJAtA hUM aisA vikalpa nahI karanA pdd'taa| dIpaka jala rahA hai, vaha yaha vikalpa nahIM karatA ki mai prakAza kara rahA hUM, maine itane padArtho ko prakAzita kiyA, abhI cakravartI nikalA thA, use bhI maine prakAzita kiyA thA, ityAdi / usakA to astitva hI yaha vyakta kara rahA hai ki vaha mAtra prakAza rUpa hai| isI prakAra jJAnI ko bhI jJAtApane kI svAbhAvika sthiti banatI hai, vaha sabako jAnatA hai / vaha bAra-bAra jJAtApane se haTatA hai, mana se jur3a jAtA hai, vicAra cAlU ho jAtA hai parantu phira svayaM ko TokatA hai, sAvadhAna ho jAtA hai aura zvAsa ke sAkSI rahane kA, zarIra kI sArI kriyAoM kA calate-phirate, uThate-baiThate sAkSI rahane kA hI prayAsa karatA hai| sAkSIbhUta rahate-rahate anubhUti to kabhI svayaM hI ho jAtI hai| anubhUti va jJAtApane meM antara yahI hai ki anubhUti me to mAtra eka akelA caitanya hI raha jAtA hai, mana, zvAsa, zArIrika kriyA Adi kisI para bhI dRSTi nahIM rahatI / parantu jJAtApane meM bhItara (( 36 ))
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ me jAnane vAlA aura bAhara se zvAsa aura anya koI zArIrika kriyA yA bolane kI kriyA- aise do rahate hai, mana nahIM rhtaa| jahAM jJAtApanA hogA vahAM mana to raha hI nahI sakatA, kyoki zakti to vahI hai| yadi vaha mana meM laga jAegI to jJAtA meM kahAM se lagegI, zarIra kI koI kriyA yA zvAsa kI kriyA jAnanapane ke sAtha bhI banI raha sakatI hai kyoki ina kriyAo meM cetanA kI bahuta thor3I sI zakti lagatI hai parantu mana ke vikalpoM meM to atyAdhika zakti kharca hotI hai| jJAnI jJAna kA kartA: jJAnI ke bhI jJAnadhArA va karmadhArA dono cala rahI hai para vaha jJAnadhArA kA hI mAlika hai| karmadhArA kA kArya ho rahA hai, para jJAnI usakA jAnane vAlA hI hai, kartA nahI hai, karmadhArA me usake apanA nahI hai| jaise hama dUsare AdamI ko dekhate jAnate hai, usake krodhAdika ko bhI dekhate hai aura zarIra kI avasthA ko bhI dekhate hai, parantu usa - rUpa nahI hote vaise hI yaha dUra khar3A hokara karmadhArA ko dekhatA hai, para use apane rUpa anubhava nahI krtaa| ataH aba jAna apanA hI kartA-bhoktA hai karma ke kArya kA karttA bhoktA nhii| sone me yadi cAMdI milI ho to bhI vaha zuddha svarNa kI dRSTi se to khoTa hI kahalAyegI, usa khoTa ko aisA nahI kaheMge ki yaha cAMdI kA hai, to kucha acchA hai| - - (( mokSamArga me bhI zuddha svarNa kI bhA~ti mAtra zuddha AtmA ko grahaNa karane kI dRSTi hai| ataH yahI nizcita huA ki karma hI saMsAra hai, cAhe vaha kittanI hI U~cI se U~cI jAti kA ho, cAhe tIrthakara prakRti hI kyoM na ho, jitanA jJAna rUpa rahanA utanA mokSAmArga, jitanA karma uttanA saMsAra" yaha vastu - tatva jJAnI ke acchI taraha samajha meM A gayA hai, ataH abhI taka to zakti karma ke kartRtva meM lagatI thI, vahI aba jJAna meM karma ke kArya ko jAnane me, lagane lagI hai| ataH (( 37 ))
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnI mAtra jJAna kA kartA huA aura usI kA bhoktA kahalAyA, karma va usake phala kA kartA va bhoktA na rhaa| dravyadRSTi, paryAyadRSTi:- jaba taka yaha ajJAnI thA taba taka apane Apako mAtra paryAya-rUpa hI dekhatA-jAnatA thA, paryAya dRSTi kA hI ise ekAnta pakSa thA, dravya svabhAva kA ise jJAna hI na thA jabaki AtmA hai dravya paryAya rUpa! ata: vastu kA samyak parijJAna na hone ke kAraNa yaha mithyAdRSTi kahalAtA thaa| cetana, dravya-dRSTi se trikAla- zuddha aura eka akelA hai parantu paryAyadaSTi se dekhe to azuddha ho rahA hai, zarIra, karma Adi aneka saMyogo ko prApta ho rahA hai| ata: jIva ko dono dRSTiyoM kA jJAna honA Avazyaka hai| vastu kA paryAya-rUpa anubhava to yaha anAdikAla se kara hI rahA hai, vastu kA dravya-rUpa anubhava ise honA caahie| aba AcAryoM ke samyaka upadeza se jaba dravya-svabhAva kA jJAna karake isane vastu kA dravya-rUpa anubhava kiyA to isakA jJAna yathArtha huA aura yaha jJAnI khlaayaa| isakI paryAya me ekatva buddhi chUTa gii| dravyadRSTi ke bala se bhaya, icchA va kaSAya ke prayojana kA abhAva: ajJAna-dazA meM vastu ko mAtra paryAya-rUpa hI dekhane se AkulatA ke sivAya aura kucha isake hAtha na lagatA thA! sAta bhayoM se bhI yaha nirantara ghirA rahatA thA-maraNa kA Dara, puNya ke udaya me pApa kA udaya Ane kA Dara, sukha me dukhI ho jAne kA Dara, sammAnita hai to apamAna kA Dara, ityaadi| icchA va kaSAya karane kA prayojana bhI isake banA huA thA, sArI sthiti saba taraha se anukUla banI rahe, isa bAta kI icchA rahatI thI aura icchA kI pUrti na hone para krodhAdi kaSAya-rUpa pariNamita ho jAtA thaa| (138)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba jJAnI hone para jaba isakI dravyaSTi jAgrata huI, isane apane Apako jJAna rUpa jAnA, nijabhAva-rUpadekhA to pAyA ki mai to akelA caitanya hU~, basa, itanA hI hU~ aisA hI anAdikAla se hU~ aura aisA hI ananta kAla taka rhuuNgaa| jaba svayaM ko aisA anubhava kiyA to bhayAdika kucha bhI hone kA savAla hI nahI rahA, icchA va kaSAya karane kA prayojana bhI calA gyaa| jaba zarIra merA hai nahI aura merA maraNa hai nahI, to maraNa kA bhaya kaisA? apanA vaibhava, nijAtmA ke anaMta guNa apane pAsa hai, isake atirikta anya sAMsArika vaibhava apanA ho hI nahIM sakatA, to vaibhava kI icchA kaise ho? apanA saba apane meM hai, cetana ke ananta guNa hI mAtra mere haiM; ve kahI bAhara jA nahIM sakate, aura bAhara se uname kucha bhI milane vAlA bhI nahI, to phira dhana, parivAra Adi kI cAha kaise ho? isI prakAra merA aniSTa sambhava nahI, taba krodha kisa para karUM? koI majhase bar3A choTA nahI to apamAna sammAna kaisA? koI iSTa nahIM, to rAga kisase? koI aniSTa nahI to dveSa kisase? isa prakAra nija kA Azraya lene vAle ke kaSAya karane kA bhI abhiprAya nahIM rhaa| jaise eka dIpaka kisI jhopaDe meM jala rahA hai| vaha yadi svayaM ko dIpaka- rUpa na dekhakara jhopar3e-rUpa mAne to use jhopar3e ke cale jAne kA nirantara bhaya banA, rahegA, jhopaDe sambandhI hajAro cintAeM va icchAeM usame jnmeNgii| mahala, prAsAda Adi me jala rahe anya dIpaka se dveSa hogA, evaM svayaM ke bhItara bhI mahala meM jAne kA rAga upajegA! parantu yadi vaha svayaM ko jhopar3e rUpa me na dekhakara apane-rUpa, hI dekhe to na to jhopar3e sambandhI koI bhaya yA cintA rahegI, na mahala me jAne kI icchA hogI, aura na hI mahala vAle dIpakoM se dveSa hogA, vaha to svayaM ko mAtra jhopaDe ko prakAzita karane vAlA, jAnane vAlA hI dekhagA {(39))
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ parantu usa rUpa, jhopaDe - rUpa, nhii| paryAya kI sArI kamI apanI, aura jJAtA rUpa rahane se usakA abhAva jJAnI kI dravyadRSTi jAgrata huI aura vaha svayaM ko jJAna- rUpa hI dekha-jAna rahA hai| dravyadRSTi se to vaha jJAtA hI hai aura jaba taka sAdhaka-rUpa avasthA hai taba jJAna- rUpa rahane ko hI apanA kArya samajhatA hai| parantu dravya kA bhI ekAnta pakSa nahI grahaNa karatA-paryAya ko bhI jAnatA hai, jitanI paryAya me kamI hai use apanI kamajorI va galatI mAnatA hai| paryAya dRSTi me vikAra se haTanA bhI cAhatA hai tathA bAra-bAra dravya- svabhAva. kA avalambana lekara apanI usa kamajorI ko dUra karane kA purUSArtha karatA hai| jJAtA banate hI vikAra dUra hone lagatA hai, krodha kA jJAtA hote hI krodha kA abhAva hone lagatA hai, vaha adRzya ho jAtA hai| kAma-vAsanA kA jJAtA hote hI usakA abhAva hone lagatA hai, vaha barpha kI bhAti pighalane lagatI hai| vikAra va vAsanA to cetanA ke sahayoga ke kAraNa hI phalate phUlate hai aura jaba cetanA kA sahayoga nahIM rahatA, to ve naSTaprAya: ho jAte haiN| dravya dRSTi se to AtmA trikAla-zuddha hai hI, paryAya meM azuddha thA aura vaha paryAya kI azuddhatA usa zuddha dravya ke nirantara anubhava se kama hotI huI eka dina samApta ho jAtI hai, aura taba, paryAya ke bhI zuddha ho jAne para, dravya pUrNata: zuddha ho jAtA hai| dono dRSTiyo kA jJAna- "jIva zuddhatA ke liye purUSArtha karatA hai" yaha bAta bhI paryAyadRSTi se kahI jAtI hai, dravyadRSTi se to vaha usa purUSArtha kA bhI jJAtA hI hai, usa pariNati kA bhI kartA nhii| dravyadRSTi se na use icchAo kA kartA kahate hai, na kaSAya kA, {{40}
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ parantu paryAya me abhI bhArI kamajorI hai, bahuta parAdhInatA hai, ata: icchAoM aura kaSAyo kA sadbhAva pAyA jAtA hai| dravyadRSTi ke viSaya ko paryAya me aura paryAyadRSTi ke viSaya ko dravya-svabhAva me nahI milanA caahiye| dravyadRSTiA se jIva mAtra jJAtA hai aura paryAya dRSTi se sArI jimmevArI usakI apanI hai| paryAya me pazcAtApaM bhI hotA hai ki merI aisI pariNati kyo huI? karma kA nAza to dravyadRSTi ke bala para hI hogA parantu paryAyadRSTi ke jJAna ke bala se svacchaMdatA nahI aaegii| jJAnI kA paryAya me viveka : jJAnI jJAna kA hI mAlika hai, usake sivAya aura kucha bhI nahI kara sktaa| para abhI adhUrI avasthA hai, isalie paryAya me itanA viveka use hai, ki tIvra kaSAya se haTakara maMda kaSAya-rUpa rahane kI ceSTA karatA hai parantu usa maMdakaSAya rUpa pariNati ko mAkSamArga nahIM mAnatA, rAga kA hI kArya jAnatA hai| AtmAbala kI kamI ke kAraNa yadi nirvikalpatA nahI bana pAtI. aura vikalpoM meM jAtA bhI hai to anya laukika bAtoM se bacakara deva, zAstra, gurU me hI lagane kI ceSTA karatA hai, aura laukika kAryo me bhI tIvra kaSAya yukta vikalpa na uThAkara maMda kaSAya vAle vikalpa hI uThAtA hai| jaise, koI vyakti jA rahA hai, usako dekhakara hama yaha vikalpa bhI uThA sakate hai ki 'bar3A AdamI ho gayA, aba kyo hamArI tarapha dekhegA' aura yaha bhI soca sakate hai ki "jaldI me hogA, isaliye nahI dekhaa'| pratyakSata: pahalA vikalpa dUsare kI apekSA adhika kaSAya ko liye hue hai ata: jJAnI dusaro prakAra ke vikalpa me hI jaaegaa| usakA socane kA DhaMga hI ajJAniyo se nirAlA ho jAtA hai, kyoki use vastutatva samajha me A gayA hai ki paristhiti to mujhase kaSAya karAtI nahI, mai svayaM hI jJAtA-rUpa (( 41 ))
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ na raha pAne kI apanI asamarthatA ke kAraNa paristhiti se juDakara vikalpoM me baha jAtA hU~ ora usake phalasvarUpa svayaM hI apanI cetanA kA ghAta kara baiThatA huuN| ataH apekSAkRta maMda kaSAya vAle vikalpa hI kyo na uThAU~, jisase mere Atma-svabhAva kA kama ghAta ho| dravyadRSTi se jJAnI jJAtA-rUpa hI rahane kA purUSArtha karatA hai parantu paryAyadRSTi se apanI kamajorI aura na baDhe, isake liye bAharI vrata tapa Adi kriyA ko bhI aMgIkAra karatA hai| jaise yadi zarIra me 101 bukhAra hai to usake liye do prayatna kie jAte hai- bukhAra aura Age na baDhe, isake liye paraheja aura jitanA hai utanA bhI khatma karane ke lie dvaaii| usI prakAra jJAnI bhI jitanA vikAra hai usako dUra karane ki liye to jJAtA-rUpa rahatA hai, aura vaha vikAra aura jyAdA na baDha jAye, isake lie zarIrAzrita evaM paryAyayAzrita vrata, tapa Adi kriyA bhI karatA hai| parantu una kriyAoM meM bhI usake mamatva nahI hotaa| jaba zarIra meM hI mamatva nahIM rahA, to usake Azrita kriyAoM me mamatva kaisA? ina kriyAoM meM vaha kheMcatAna bhI nahIM krtaa| jaba dekhatA hai ki indriya aura mana caMcala ho rahe hai, to upavAsa karatA hai aura jaba unhe zithila dekhatA hai, apane dhyAna-adhyayana Adi meM kamI Ate dekhatA hai, to bhojana grahaNa karatA hai| saba parivartana va AcaraNa svAbhAvika-jJAnI ko vastusvabhAva anubhava me A gayA hai, ata: usake jIvana me parivartana nizcita rUpa se AtA hai| aura vaha sArA parivartana svAbhAvika hotA hai| hama yadi aisA kahe ki para padArtha merA nahI hai, parantu anubhava meM yahI Aye ki hai to merA hI, to phira hamArA jIvana badalegA nhii| aura, yadi bAhara kucha parivartana dIkhe bhI, to bhI vaha yaha huA hI hogA, AyA huA nhii| AyA huA AcaraNa vAstavika nahI hotA, usake liye nirantara cintA rahatI hai (( 42 ))
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaisA ki koI strI bahuta jyAdA zrRMgAra karake jA rahI hai| vaha cUMki usakI svAbhAvika sundaratA nahI, ataH use bAra bAra darpaNa me apanA muMha nihAranA paDatA hai ki kucha bigaDa to nahI gayA, nirantara use usakI hI cintA banI rahatI hai / parantu jJAnI kA AcaraNa Upara se oDhA huA nahI hotA, use bAra bAra yaha dekhanA nahI par3atA ki kahIM koI galatI to nahI ho rahI hai| samyagdarzana ke ATha aMga use pAlane paDate hoM, aisA nahIM ve svataH hI palate hai| vaha bAharI para padArtho meM sukha-dukha nahI mAnatA, aisA nahI varan usake para padArthoM meM sukha-dukha kA bhAva paidA hI nahI hotaa| bAharI kRtyoM se jJAnI - ajJAnIpane kA mApa nahI :- jIva kI bAharI dazA va kRtyoM se usake jJAnI- ajJAnIpane kA mApa nahI kiyA jA sktaa| ho sakatA hai ki ajJAnI ke kRtya jyAdA zubha dikhAI de, aura jJAnI ke azubha / jJAnI- ajJAnIpane kA sambandha to bhItara kI jAgRti athavA mUrcchA se hai| yadi bAhara me jJAnI - ajJAnI dono ke kRtya eka jaise bhI dikhAI de rahe hai to bhI bhItara me una dono ke abhiprAya meM mahAna antara hai| jJAnI una kRtyoM ko karanA nahI cAhatA, usakI rUci nahI hai unameM, rUci to usakI mAtra jJAtA rUpa rahane se hI hai| karma ke udaya kI barajorI se kAma karanA aura cAha karake karanA dono me mahAna antara hai| kisI ne pahale bhAMga pI lI aura aba usakA nazA car3hA to to jhUma rahA hai / parantu aba vaha yadi yaha cAhe bhI ki mujhe nazA na caDhe, yaha sambhava nhii| isa jJAnI ne bhI pahale jo moha kI bhAMga pI thI usakA nazA ise abhI taka car3hA huA hai, abhI yaha jhUmatA huA pAyA jAtA hai / parantu bhItara me usa naze ko yaha heya hI samajha rahA hai aura cAhatA bhI yahI hai ki kaba yaha nazA khatma ho| eka samaya aisA avazya AyegA ki isakA nazA khatma hogA aura puna: yaha bhAMga nahI piyegA, taba (( 43 )) ..
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamezA ke liye svastha ho jAyegA, 'sva' me sthita ho jaayegaa| parantu yaha nazA to jaba khatma hogA, taba hogA, abhI to bAhara se dekhane vAle ko yaha jhUmatA huA hI dikhAI de rahA hai| jo bahuta bar3A parivartana isame AyA hai, use to svayaM hI jAnatA hai| vaha usake bhItara kI vastu hai, abhI vaha bAhara dikhAI nahI degii| bAhara to jaba vratI yA muni avasthA AyegI tabhI vaha pragaTa hogii| vacana se bhI jJAnI- ajJAnIpane kA mApa nahI- isI prakAra ajJAnIpane kA sambandha, vyakti muMha se kyA kara rahA hai, isase bhI nahI hai| ho sakatA hai ki jJAnI muMha se zarIra ko apanA kahe, strI- putra Adi kahe, parantu aisA kahate hue bhI use ve 'para' hI dikhAI de rahe hai aura ajJAnI muMha se cAhe unheM 'para' kahe, ki mere nahI, parantu use ve apane hI dikhAI dete hai / loka me isake udAharaNa bhI pAye jAte hai| hama dUsare ke bacce ko lekara jA rahe hai, rAste me kisI ne pUchA- kisakA baccA hai ? hamane kahA- ' 'apanA hI hai| usa bacce ko apanA kaha rahe hai parantu vaha apanA mAtra kahane bhara ko hI hai, dikhAI vaha dUsare kA hI de rahA hai| aise hI hamArA koI apanA baccA hai, usase khUba lar3AI-jhagaDA ho gayA aura hamane kahA ki Aja se terA hamArA koI saMbaMdha nahI aura vaha alaga bhI rahane lgaa| muMha se kucha hI kaha de parantu hRdaya to niraMtara yahI rahatA hai ki kucha hI kaha le, he to apanA hI / aura kala ko yadi kisI durghaTanAvaza vaha bahuta ghAyala ho jAye to khabara lene pahuMca hI jAyegA usake ghara / yA ho sakatA hai ki tIvra kaSAyavaza na bhI jAye parantu nirantara vahI dhyAna lagA rhegaa| jaba laukika bAtoM meM yaha sambhava hai, to paramArtha me kyo nahI? jJAnI vacana va kAya se laukika vyavahAra calAtA haiM parantu mana usakA cetanA se hI juDA rahatA hai| saMsAra nATakavat - kyoki jJAnI kA mana nirantara cetanA se hI (( 44 ))
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahatA hai, ata: yaha saMsAra usake liye nATaka kA raMgamaMca ho jAtA hai, aura svayaM ko vaha nATaka kA eka pAtra mAtra dekhane lagatA hai| nATaka me jisa samaya abhinetA gaNa abhinaya kara rahe hai, usI samaya ve svayaM apane usa abhinaya ke darzaka bhI hote hai| abhinaya karate hue bhI ve lagAtAra yaha jAna rahe hai ki yaha to abhinaya hai| vahAM bhI do dhArAye eka sAtha cala rahI hai| hama kaha sakate hai ki ve rote hue bhI rote nahI hai aura haMsate hue bhI haMsate nahI hai| cAhe garIba kA abhinaya kara rahe ho, karoDapati kA abhinaya darzako ko apanI usa bhUmikA ke duHkha-sukha ko dikhAte huye bhI, ve vAstava me dukhI-sukhI nahI hote kyoki apane asalI rUpa kA unhe jJAna hai| abhinaya karate hue bhI nirantara apanI asaliyata unhe yAda hai| use ve bhUle nahI hai, bhUla sakate bhI nahI hai aura unhe yadi kahA jAe ki tuma jisakA abhinaya kara rahe ho, usa rUpa hI apane Apako vAstava me dekhane lago, to ve yahI uttara dege ki yaha to nitAnta asambhava hai, kisI hAlata meM bhI yaha nahI ho sktaa| yahI sthiti usa samyagdRSTi jJAnI kI hai, use AtmA kA anubhava huA apane asalI rUpa kA jJAna huA, ata: bAki saba nATaka dikhane lgaa| abhI use abhinaya karanA paDa rahA hai kyoki abhI vaha sva me Thaharane meM asamartha hai| parantu isa samasta abhinaya ke bIca vaha jAna rahA hai ki merA apanA kucha bhI nahI hai| upayoga cAhe usakA bAhara jAe, para bhItara zraddhA kA borDa niraMtara TaMgA hI rahatA hai ki mai akelA cetana haiN| yadi use yaha kahA jAye, ki ta isa zarIra ko yA karma ko apane rUpa dekha to vaha kahegA-kaise dekhU! jaba mai una-rUpa hU~ hI nahI to usa-rUpa svayaM ko dekhanA to sArvathA asambhava hI hai| mai to aba apane ko hI apane-rUpa dekha sakatA huuN| "ora, __ jisa prakAra nATaka ke bAda abhinetA apane abhinaya ke vaza ko utAra phaikate hai, apane asalI rUpa me A jAte haiM, aura zIghra hI apane ghara jAne kI . ( 145)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudha ho AtI hai, usI prakAra jJAnI jJI sArA dina saMsAra kA nATaka karake sAmAyika ke samaya apane sAMsArikaveza ko utAra phaikattA hai, yaha zarIra rUpa jo colA dhAraNa kiyA huA hai, use bhI svayaM se pRthaka kara apanI asaliyata ko prApta karatA hai aura phira apane ghara jAe binA use caina nahIM pdd'tii| ata: vaha nija zuddhAtmA me ramaNa karatA hai, vahIM svatantra rUpa me vihAra karatA hai| kalyANakArI zAstroM ke raciyatA una bhagavAna AcAryoM ke antaraMga me karUNA kA kaisA samudra bahatA hogA ki jisa kisI prakAra bhI yaha jIva apane anAdi mithyAtva ko choDakara samyagdarzana ko, usa nirvilpi svAnubhava ko prApta kara le| nirvikalpa svAnubhava cauthe guNasthAna meM ho sakatA hai, kyAki cauthA guNasthAna avirata samyagdRSTi kA hai aura nirvikalpa svAnubhUti ke binA samyagdarzana nahIM hotaa| kucha vyakti aisA mAnate hai ki cauthe guNasthAna me nirvikalpa svAnubhUti nahI hotI kyoki ve kahate hai ki zAstroM meM, to AThaveM guNa sthAna se nirvikalpa samAdhi likhI hai| zAstro me aisA kathana AtA hai, yaha bAta satya hai| parantu kisa vivakSA se aisA likhA gayA hai yaha to hameM hI samajhanA hogA kyoki _ 'caturtha guNasthAna meM nirvikalpAnubhUti hotI haiN| yaha kathana zAstra kA hI hai| zAstroM me alaga alaga sthaloM para bhinna bhinna DhaMga ke kathana milate hai| usame AcAryo kI apekSAeM lagAkara hame buddhi me unakA tAlamela baiThAnA hogA, jisase ki koI virodha na rhe| caturtha guNasthAna me nirvikalpAnubhUti unhone kaise kahI, isakA khulAsA yahI hai ki vikalpa do prakAra ke hote hai-eka to buddhipUrvaka aura dUsare abuddhipUrvakA jo jIva kI pakar3a meM Ae use buddhipUrvaka aura jo usakI pakar3a se bAhara ho, use abuddhipUrvaka kahate hai| cauthe
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna me svAnubhava ke samaya jIva ke buddhipUrvaka koI vikalpa nahI rahate, ata: usakI svAnubhUti ko nirvikalpa anubhUti khaa| aura, Apa yadi usa AnandAsvAdI se pUche to vaha bhI yahI kahegA ki 'saca me hI merI usa samaya nirvikalpa avasthA thii| koI bhI vikalpa mujhame nahIM thaa| aba vaha to AtmajJAnI hai, chadamastha hai, aura usakI pakar3a meM Ane yogya jo sAre buddhipUrvaka vikalpa hai, usakA usa samaya abhAva huA hI hai, ata: usakI apekSA yaha kathana satya hai| parantu kisI mahAna jAnI se, kevalajJAnI se usI samaya yadi Apa pUche to ve kahege- abhI nirvikalpatA kahAM? abhI to anaMto abuddhipUrvaka vikalpa isake. paDe hai| kaSAya kI tIna caukar3iyA~ zeSa hai, kevala anantAnubaMdhI hI to gaI hai hama to AThave guNasthAna me jaba yaha jIva zreNI mAMDakara zukla dhyAna prArambha karegA aura bhItara meM isakI lInatA baDhegI taba ise nirvikalpa samAdhi-sthita khegeN| isa prakAra se ina kathanoM ko yadi hama samajho to bAta pUrI taraha spaSTa ho jAtI hai| udAharaNa ke rUpa meM, mAna lIjie ki hama eka nizcita sthAna para khar3e hae dara kSitija kI aura jAte hue eka vyakti ko dekha rahe hai| eka samaya AyegA ki vaha dhuMdhalA hote hame dikhAI denA banda ho jaaegaa| taba hama yahI to kaheMge ki vaha vyakti aba nahI rhaa| parantu yaha kathana hamAre jJAna kI apekSA hI satya hai| vAstava me yadi dUra kSitija para usa vyakti kA sadbhAva-kahIM avazya hai| aura, koI anya vyakti jisakI dRSTi hamase jyAdA tIkSNa hai, use usa samaya bhI dekhakara yahI kahegA ki calA to jA rahA hai vaha, niSedha kaise kara rahe ho tuma usakA? isa prakAra vibhinna kathana vibhinna vyaktiyo kI apekSA satya ho sakate hai| ata: caturtha guNasthAna me nirvikalpa svAnubhava kA sarvathA niSedha karanA mokSamArga kA hI niSedha karanA hai| cauthe guNasthAna me svAnubhUti hotI hai aura atIndriya AnaMda kA pratyakSa vedana hotA hai| vaha Ananda "mai zuddha hU~, buddha hU~, niraMjana (47))
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ / hU~, nirvikAra hU~" isa prakAra ke vikalpo se utpanna nahIM hotA varan AtmA- vastu ke pratyakSa svAda se utpanna hotA hai| usakI mahimA hI kucha aura hai| kalpanA karake bhI agara dekhA jAe ki kisI samaya yadi hama aise hI zUnya se baiTha jAye, aura koI bhI vikalpa na kareM, to bhI kitanI zAnti milatI hai, jabaki usa samaya abuddhi va buddhipUrvaka lAkhoM vikalpa khar3e rahate hai taba jisa samaya koI buddhipUrvaka vikalpa na raheM usa samaya kitanI zAnti milatI hogI, vaha varNanAtIta haiN| vastu vicArata dhyAvateM, mana pAvai vishraam| rasa svAdata sukha upajai, anubhau yAkau naam|| anubhau cintAmaNi ratana, anubhau hai rasa kuup| anubhau mAraga mokha ko, anubhau morava svruup|| ata: sAra yahI hai ki eka hI bImArI hai- rAgadveSa aura eka hI ilAja hai - svAnubhava athavA yaha kahanA cAhie : saMsArI jIvAtmA-kaSAya = prmaatmaa| kaSAya jitanI utanA paramAtmA se dUra aura jitanI kaSAya kA abhAva utanA paramAtmA ke najadIkA kaSAya kA sarvathA abhAva so prmaatmaapnaa| apane meM dekhoM aura jAnoM, hama kahAM khar3e haiN| bar3a hai| svAnubhava-kRtti kA avataraNa lekhaka zrI bAbU lAla jaina kalakattA vAloM kI lekhanI se pANDe rAjamala jI kRta samayasAra . kalaza kI TIkA DhUMDhArI bhASA se hindI anuvAda huA jisakI prastAvanA ke rUpa meM prakAzana san 1987 meM vIra sevA mandira-dillI ne kiyaa| ((48)
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra kI svataMtratA kI ghoSaNA * hareka jIvAtmA zakti rUpa paramAtmA hai| vaha apanI zakti ko krama se vyakta karatA huA paramAtmA bana sakatA hai| yaha mahAna svataMtratA kI ghoSaNA bhagavAna mahAvIra ne kI hai| cAroM gatiyoM ke jIva jo mana sahita haiM, cAhe vaha caNDAla bhI kyoM na ho, pazu-pakSI bhI kyoM na ho, samyakadarzana prApta kara sakatA hai| samyak-darzana prApta karane kA artha mokSamArgI ho sakatA hai| dharma kI paribhASA jo bhagavAna mahAvIra ne kI hai vaha Aja taka kisI ne nahIM kii| unhoneM yaha nahIM kahA ki mujhe pUjanA dharma hai athavA yaha kriyA karanA dharma hai, parantu unhoMne kahA ki 'vastu svabhAvo dhammo" jo caitanya vastu kA svabhAva hai, vahI usakA dharma hai| agni kA svabhAva uSNatA hai, cInI kA miTThApanA, isI prakAra AtmA kA svabhAva hai vItarAgatA, vahI jIva kA dharma hai| unhoMne hameM NamokAra maMtra diyA, jisameM kisI vyakti vizeSa ke nAma kA smaraNa karane ko nahIM kahA parantu yaha kahA ki "jisane vikAroM kA (rAga-hopa) kA nAza kiyA usako namaskAra hai, jisane svabhAva ko prApta kiyA usako namaskAra hai, jo vikAroM ke nAza karane meM aura svabhAva (vItarAgatA) ko prApta karane meM lage haiM, una sAdhuoM ko namaskAra hai| yaha adbhuta maMtra hai| * unhoMne ahiMsA kI paribhASA batAI, jo sArvabhauma hai, arthAt aprAdurbhAva-khula rAgAdinAM bhavatyahiMseti "arthAt apane andara rAgAdi bhAvoM kA na honA hI ahiMsA hai, arthAt rAgAdi bhAvoM kA honA hI hiMsA hai cAhe bAhara meM jIva mare yA na mare, aisI paribhASA Aja taka kisI ne nahIM btaaii|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra kI svataMtratA kI ghoSaNA * hareka jIvAtmA zakti rUpa paramAtmA hai| vaha apanI zakti ko krama se vyakta karatA huA paramAtmA bana sakatA hai| yaha mahAna svataMtratA kI ghoSaNA bhagavAna mahAvIra ne kI hai| cAroM gatiyoM ke jIva jo mana sahita haiM, cAhe vaha caNDAla bhI kyoM na ho, pazu-pakSI bhI kyoM na ho, samyakadarzana prApta kara sakatA hai| samyak-darzana prApta karane kA artha mokSamArgI ho sakatA hai| dharma kI paribhASA jo bhagavAna mahAvIra ne kI hai vaha Aja taka kisI ne nahIM kii| unhoneM yaha nahIM kahA ki mujhe pUjanA dharma hai athavA yaha kriyA karanA dharma hai, parantu unhoMne kahA ki 'vastu svabhAvo dhammo" jo caitanya vastu kA svabhAva hai, vahI usakA dharma hai| agni kA svabhAva uSNatA hai, cInI kA miTThApanA, isI prakAra AtmA kA svabhAva hai vItarAgatA, vahI jIva kA dharma hai| unhoMne hameM NamokAra maMtra diyA, jisameM kisI vyakti vizeSa ke nAma kA smaraNa karane ko nahIM kahA parantu yaha kahA ki "jisane vikAroM kA (rAga-hopa) kA nAza kiyA usako namaskAra hai, jisane svabhAva ko prApta kiyA usako namaskAra hai, jo vikAroM ke nAza karane meM aura svabhAva (vItarAgatA) ko prApta karane meM lage haiM, una sAdhuoM ko namaskAra hai| yaha adbhuta maMtra hai| * unhoMne ahiMsA kI paribhASA batAI, jo sArvabhauma hai, arthAt aprAdurbhAva-khula rAgAdinAM bhavatyahiMseti "arthAt apane andara rAgAdi bhAvoM kA na honA hI ahiMsA hai, arthAt rAgAdi bhAvoM kA honA hI hiMsA hai cAhe bAhara meM jIva mare yA na mare, aisI paribhASA Aja taka kisI ne nahIM btaaii|