Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta jaina mahAbhArata prophesara prakAza candra jaina ma THIS WHAT RAMRENDER Kancemetencetama
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta kRti kA saMyojana tIna mahattvapUrNa purANoM pAMDava purANa (zrImad bhaddAraka zubhacaMdra svAmI), harivaMza purANa (AcArya zrI jinasena svAmI), uttara purANa (AcArya zrI guNabhadra svAmI) ke AdhAra para kiyA gayA hai| isa saMkSipta kintu atyanta sAravAna kRti ko vidvAna lekhaka ne 21 adhyAyoM meM saMjoyA hai| jisase yaha kRti gAgara meM sAgara ukti ko caritArtha karatI hai| prastuta kRti meM bhagavAna zAMtinAtha, kuMthunAtha, arahanAtha munisuvratanAtha evaM neminAtha ke jIvana caritra ke sAtha hI kauravoM, pANDavoM, nArAyaNa zrI kRSNa evaM balabhadra baladeva ke jIvanavRtta para bhI viziSTa sAmagrI prastuta kI gaI hai| vasudeva, pradyunna, guru droNa evaM gAMgeya Adi jaise pAtroM ke jIvana para bhI paryApta prakAza DAlA gayA hai| eka paThanIya evaM saMgrahaNIya kRti| -AcArya azoka sahajAnanda adhyakSa : svAti akAdamI, dillI-53 ashok.sahajanand@gmail.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkSipta jaina mahAbhArata lekhaka pro. prakAza candra jaina kelAdevI sumatiprasAda TrasTa dillI-110053
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka kelAdevI sumatiprasAda TrasTa - - 5 / 263, yamunA vihAra, dillI- 110053 mo. : 8010339910 e-mail : ashok.sahajanand@gmail.com (c) sarvAdhikAra surakSita I.S.B.N. 81-85781-87-7 saMskaraNa: prathama, 2014 mUlya : 350 ru. mudraNa vyavasthA evaM vitaraNa megha prakAzana 239, galI kuMjasa, darIbAkalAM, cAMdanI cauka, dillI-110006 mo. : 9811532102 e-mail : meghprakashan@gmail.com website : www.meghprakashan.com SANCHIPT JAIN MAHABHARAT By Prof. Prakash Chandra Jain
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMta ziromaNi AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja AcArya zrI virAgasAgara jI mahArAja AcArya zrI vizuddhasAgara jI mahArAja AcArya zrI vibhavasAgara jI mahArAja evaM muni puMgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja jaise mahAmuniyoM ke pAvana caraNoM meM sAdara samarpita hai yaha kRti __- pro. prakAza candra jaina TIkamagar3ha (ma.pra.) saMkSipta jaina mahAbhArata - 3
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta prastuta pustaka ke lekhana meM jaina sAhitya ke tIna purANoM se sAmagrI prApta kI gaI hai| lekhaka ina tInoM purANoM ke lekhakoM, anuvAdakoM Adi kI vistAra se jAnakArI denA apanA parama kartavya samajhatA hai evaM unake prati AbhAra prakaTa karatA hai| pAMDava purANa ke lekhaka zrImad bhaTTAraka zubhacaMdra svAmI haiN| isa mahApurANa kI racanA vikrama saMvat 1608 kI bhAdra zukla doja ko rAjasthAna prAMta ke bAgar3a kSetra ke sAgavAr3a nagara ke zrI AdinAtha digaMbara jaina maMdira meM pUrNa kI gii| ve likhate haiM ki mUlasaMgha meM padmanaMdI nAma ke AcArya hue| phira usake pazcAt kramazaH sakalakIrti, bhuvanakIrti AcArya hue| taduparAMta candrasUri evaM vijayakIrti AcArya hue| unhIM ke pada cinhoM para calane vAle sarvazreSTha zrImad bhaTTAraka zubhacandra hue| inhIM yatIndra zubhacandra jI ne pANDava purANa kI racanA kii| yaha purANa mUla rUpa meM padya rUpa meM hai| isI purANa kA lokapriya nAma jaina mahAbhArata bhI hai| zrI zubhacandrAcArya ke brahmacArI ziSya zrIpAla the| yaha bar3e hI pratibhAzAlI, vidvAna, tarkazAstrI va zuddhAzuddhiyoM ke pUrNa jJAtA the| inhIM zrIpAla mahodaya ne pANDava purANa kA parimArjana kara yaha artha yukta Adarza bhASA TIkA likhii| pANDava purANa kI jisa prati kA lekhaka ne sahArA liyA hai, usake saMpAdaka zrI nandalAlajI jaina vizArada haiN| isa prati kA prakAzana jaina sAhitya sadana, zrI digambara jaina lAla maMdira, cAMdanI cauka, dillI se huA hai / purANa ke aMta meM purANa ke mUla lekhaka apanI laghutA prakaTa kara likhate haiM ki maiM una sAdhu puruSoM kA AhvAna karatA hUM; jinakA svabhAva isa graMtha ke doSoM kA parimArjana kara anya ko bhI saMtoSa pradAna karane kA hai| ve likhate haiM ki zAstroM kI dRSTi se jo azuddhiyAM isa purANa meM raha gaI hoM; vijJajana unheM udAratA pUrvaka sudhAra leN| dUsare purANa 'harivaMza purANa' ke mUla kartA AcArya saMkSipta jaina mahAbhArata 5
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jinasena mahArAja the| purANa ke aMta meM likhA hai ki zaka saMvat 705 meM jaba uttara dizA meM indrAyudha, dakSiNa dizA meM kRSNarAja putra zrIballabha, pUrva dizA meM avantirAja evaM pazcima dizA meM vIrajaya varAha kA zAsana thA, taba vardhamAnapura meM nanna rAjA dvArA banAye gaye zrI digambara pArzvanAtha jinAlaya meM isa purANa kI racanA huii| isa purANa kA zeSa bacA bhAga dostaTikA nagarI ke zrI zAMtinAtha digambara jinAlaya meM pUrNa huaa| punnATa saMgha ke zrI jinasena kavi ne isa graMtha kI racanA kI thii| isa graMtha kA hindI rUpAntaraNa DaoN. pannAlAlajI jaina sAhityAcArya ne kiyaa| isa graMtha ke anusAra vIra nirvANa saMvat 683 taka gautama gaNadhara se lekara lohAcArya (vikrama saMvat 213) taka kI AcArya paramparA zrutAvatAra Adi aneka graMthoM meM milatI hai| isake bAda kI avichinna AcArya paramparA kevala isI graMtha meM nimnAnusAra upalabdha haiM AcArya zrI vinayadhara, zrutagupti, RSigupti, zivagupta, mandarArya, mitravIrya, valadeva, valamitra, siMhavala, vIravita, padamasena, vyAghrahasti, nAgahasti, jitadaMDa, nandiseNa, dIpasena, dharasenAcArya, dharmasena, siMhasena, nandiseNa, Izvarasena, nandiseNa, abhayasena, siddhasena, abhayasena, bhImasena, jinasena, zAMtiseNa, jayasena, amitasena, kIrtiseNa va AcArya jinasena svAmI (harivaMza purANa ke kartA vikrama saMvat 840) / DaoN. pannAlAlajI jaina ke anusAra hameM tIna harivaMza purANa milate haiM 1. apabhraMza meM jisake raciyatA mahAkavi zrI raidhu haiM 'kuravAI jinAlaya' meM isakI prati hai (bInA ke pAsa) jilA saagr| 2. saMskRta meM brahmacArI jinadAsa kA harivaMza purANa'bhaMDArakara risarca insTITyUTa, pUnA meM isakI prati sthita hai|' 3. harivaMza purANa AcArya zrI jinasena svAmI racita, saMskRta meM- ise saMskRta kathA sAhitya meM tIsarA sthAna prApta hai| AcArya zrI jinasena jo harivaMza purANa ke kartA haiM; ve mahApurANa Adi ke kartA AcArya jinasena svAmI se bhinna haiN| 6. saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa punnATa saMgha ke the| punnATa karnATaka kA prAcIna nAma hai| isa harivaMza purANa meM pradhAnataH 22veM tIrthaMkara bhagavAna neminAtha ke caritra kA varNana hai| yaha tathya pratyeka sarga ke aMta meM likhe 'iti ariSTanemi purANa saMgraha' se siddha hai| isa prati ko bhAratIya jJAnapITha ke saujanya se jaina sAhitya sadana, lAla maMdira, cAMdanI cauka dillI se prakAzita kiyA gayA hai| isa graMtha meM ATha adhikAra haiM- 1. loka ke AkAra kA varNana, 2. rAjavaMzoM kI utpatti, 3. harivaMza kA avatAra, 4. vasudeva kI ceSTAoM kA kathana, 5. neminAtha caritra, 6. dvArikA nirmANa, 7. yuddha kA varNana evaM 8. neminAtha bhagavAna kA nirvaann| __ graMthAnusAra rAjagRhI nagarI ko yahAM sthita pAMca parvatoM ke kAraNa paMcazailapura bhI kahA jAtA hai| isa nagarI ke pUrva meM RSi giri, dakSiNa meM tikone AkAra ke vaibhAra va vipulAcala parvata, dakSiNa-pazcima meM valAhaka parvata jo DorI sahita dhanuSAkAra parvata hai, tathA uttara-pUrva dizA meM pANDuka parvata sthita hai, jo golAkAra hai| zrI vAsupUjya tIrthaMkara ko chor3akara zeSa sabhI tIrthaMkaroM ke samavazaraNa isa nagarI ke parvatoM para Aye the, jisase ye sabhI parvata atyanta pavitra haiN| yaha nagarI tIrthaMkara zrI munisubratanAtha kI janmabhUmi bhI hai| graMthAnusAra eka bAra bhagavAna mahAvIra svAmI ke rAjagRhI parvata para Aye samavazaraNa meM vahAM ke rAjA zreNika ne gaNadhara zrI indrabhUti gautama se harivaMza ke bAre meM jAnane kI jijJAsA prakaTa kI thI-taba bhagavAna ne apanI divya dezanA ke mAdhyama se harivaMza ke bAre meM batalAyA thA, jise zrI gautama gaNadhara ne rAjA zreNika ko vistAra se harivaMza ke bAre meM unakI jijJAsA ko zAMta kiyA thaa| ___ tIsarA purANa uttara purANa hai; jise AcArya zrI guNabhadra svAmI ne likhA hai| ye AcArya zrI jinasena svAmI ke ziSya the| isa purANa ke lekhana kA kAla 897 IsvI hai| isa purANa meM harivaMza, kurUvaMza evaM yaduvaMzoM kA vivaraNa nihita hai| ina vaMzoM kI vaMzAvalI prathama tIrthaMkara bhagavAna zrI RSabhadeva ke saMkSipta jaina mahAbhArata -7
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha samaya bAda se prAraMbha hotI hai, jo aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI ke kAla taka calatI hai| ina vaMzoM meM kauna-kauna se mahApuruSa-tIrthaMkara, cakravartI, ardhacakrI, balabhadra, nArAyaNa evaM pratinArAyaNa hue, unakA vivaraNa bhI ina vaMzoM ke pramukha narezoM ke sAtha diyA gayA hai| kaurava evaM pANDava bhAI-bhAI the; kintu rAjya-lipsA ke moha ne kauravoM ko kisa prakAra aMdhA banA diyaa| unhoMne pANDavoM kA bhI rAjya hastagata karane ke liye kauna-kauna se hathakaMDe apnaaye| usakA vivaraNa bhI isa pustaka meM dene kA prayAsa kiyA gayA hai| pANDavoM ne kisa prakAra dharmabuddhi pUrvaka kauravoM ke atyAcAroM ko sahana kiyA evaM apanI bAta evaM satya para kAyama rahakara jaMgaloM va nagaroM meM bhaTaka-bhaTaka kara kisa prakAra aneka du:kha khuzI-khuzI sahana kiye, isa bAta ko bhI pustaka meM rakhane kA prayAsa kiyA gayA hai| aMta meM jaba kauravoM kI ora se ati ho gaI to kisa bahAdurI ke sAtha pANDavoM ne kauravoM va unake pakSa kI vizAla senAoM kA sAmanA kara unheM vizva ke sabase bar3e yuddha meM kaise parAjita kiyA, usa yuddha kA vivaraNa bhI vistAra se isa pustaka meM diyA gayA hai| isake alAvA isa pustaka meM uparokta vaMzoM meM utpanna hue tIrthaMkaroM-bhagavAna zAMtinAtha, kuMthunAtha, arahanAtha, munisuvratanAtha evaM neminAtha ityAdi ke jIvana ke bAre meM bhI viziSTa sAmagrI kI prastuti dene kA prayAsa kiyA gayA hai| prastuta pustaka meM kucha pramukha pAtroM evaM strI-puruSa krIr3A ke ATha rUpoM kA varNana bhI hai- bhujAoM kA gAr3ha-AliMgana, cumbana, cUsaNa, daMzaNa, kaNTha grahaNa, kezagrahaNa, nitamba sphAlana va aMga-pratyaMga kA sprsh| isameM gAMgeya/bhISma pitAmaha, AcArya droNa, yudhiSThira, bhIma evaM arjuna ke jIvana caritra para to prakAza DAlA hI gayA hai, sAtha hI nArAyaNa zrIkRSNa evaM balabhadra baladeva ke caritra ko bhI graMthoM ke AdhAra para citrita karane kA bharapUra prayAsa kiyA gayA hai| 8- saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa graMtha meM lekhaka kA kucha bhI apanA nahIM hai| use jo uparokta tInoM purANoM se milA, usI ke AdhAra para isa saMkSipta jaina mahAbhArata ko lekhaka ne apanI zailI meM likhakara prabuddha varga ke sAmane rakhane kA eka laghu prayAsa kiyA hai| phira bhI yadi prabuddha pAThakoM ko isa racanA meM kucha khAmiyAM evaM azuddhiyAM dRSTigocara hoM, to unake vicAra sAdara AmaMtrita haiM, tAki use agale saMskaraNa meM sudhArA jA ske| ___ aMta meM lekhaka AdaraNIya zrI dazaratha jaina, pUrva maMtrImadhyapradeza zAsana evaM apanI dharmapatnI zrImatI rAjakumArI jaina ke prati AbhAra vyakta karatA hai, jinhoMne lekhana kArya meM pratyakSa evaM parokSa rUpa se hameM apanA sahayoga pradAna kiyA hai| anta meM lekhaka kelAdevI sumatiprasAda TrasTa dillI ke saMsthApaka evaM adhyakSa azoka sahajAnanda jI evaM vyavasthApaka zrI megharAja jI kA hArdika AbhAra vyakta karanA apanA punIta kartavya samajhatA hai, jinhoMne bahuta sundara rUpa meM pustaka kA prakAzana kiyA hai| jaina sAhitya ke pracAra-prasAra ke kSetra meM TrasTa kA kArya nizcaya hI abhinaMdanIya hai| - pro. prakAza caMdra jaina nUtana vihAra kaoNlonI TIkamagar3ha (ma.pra.) saMkSipta jaina mahAbhArata.9
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama 43 47 60 63 71 75 80 95 1. kurUvaMza, harivaMza va yaduvaMza kI utpatti 2. basudeva kA nagara-tyAga va punarmilana 3. kaMsa janma 4. pANDu va dhRtarASTra vivAha tathA kauravoM, pANDavoM kA janma 5. ekalavya kI guru-bhakti 6. kRSNa janma va lIlAyeM tathA kaMsa-vadha 7. tIrthaMkara neminAtha kA janma 8. kRSNa kA vivAha 9. lAkSAgraha kA jalanA va pANDavoM kA bacakara nikalanA 10. kaurava pANDavoM kA punarmilana tathA abhimanyu-janma 11. dyUta-krIDA meM pANDavoM kI hAra tathA draupadI cIraharaNa 12. pAMDavoM kA ajJAtavAsa va kIcaka-maraNa 13. pradyumna kI lIlAyeM 14. kRSNa-dUta kA duryodhana ke pAsa jAnA va vidura kI muni dIkSA 116 kurUkSetra kA yuddha - mahAbhArata 16. draupadI kA haraNa va vApisI 17. mahAbalI neminAtha kA vairAgya 18. tIrthaMkara neminAtha ko kevalajJAna prApti va dharmopadeza 19. dvArikA kA bhasma honA 20. pAMDavoM kA vairAgya va mokSagamana 21. tIrthaMkara neminAtha kA mokSa kalyANaka 97 102 112 118 155 159 163 169 174 177 saMkSipta jaina mahAbhArata - 11
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kurUvaMza, harivaMza va yaduvaMza kI utpatti __ hama isa pustaka kA prAraMbha pAMDava purANa meM varNita kucha uddharaNoM se karate haiN| pAMDava purANa ke prAraMbha meM ullekha hai ki kathAyeM 4 prakAra kI hotI haiM1. jisa kathA ke zravaNa se rAgabhAva kama hoM, use saMveganI kathA kahate haiN| 2. jisa kathA meM dharma kA varNana ho, dharma ke phala kA varNana ho, tathA jisameM vairAgya kA bhI varNana ho, usa . kathA ko nirveganI kathA kahate haiN| 3. ucita tarka-vitarkoM dvArA mithyA-matoM ke khaMDana karane vAlI kathA ko AkSepanI kathA kahate haiN| 4. jisa kathA ke kahane va sunane mAtra se jJAna kA vikAsa ho, jisa kathA meM ratnatraya dharma kA samarthana kiyA gayA ho tathA jisameM mithyAtva kA khaMDana ho; aisI kathAoM ko vikSepaNI kathA ke nAma se jAnA jAtA hai| purANa prAraMbha meM likhatA hai ki jambUdvIpa ke bharata kSetra ke Arya khaMDa ke videha kSetra meM kuMDalapura nagara meM nAtha vaMza ke nareza siddhArtha kA zAsana thaa| unakI mahArAnI kA nAma trizalA devI thaa| inheM priyakAriNI ke nAma se bhI saMbodhita kiyA jAtA thaa| trizalA devI ke garbha meM svarga se cayakara jaba tIrthaMkara mahAvIra svAmI padhAre; to svarga se AI 56 deva kumAriyAM unakI sevA karatI thiiN| garbha dhAraNa karane para mAtA trizalA ne sundara 16 svapna dekhe the| una svapnoM kA phala apane bhartAra se jAnakara ve atyanta prasanna haIM thiiN| inhIM ke garbha se caitra zukla trayodazI ke dina tIna jJAna ke dhArI tIrthaMkara bAlaka mahAvIra svAmI ne janma liyA thaa| dUsare dina caturdazI ko indra-indrANI devatAoM ke sAtha tIrthaMkara bAlaka ko sumerU parvata para abhiSeka hetu le gye| jahAM sabhI ne tIrthaMkara bAlaka kA janmAbhiSeka utsava bar3e hI dhUmadhAma se saMkSipta jaina mahAbhArata - 13
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ manA kara unakA nAma vardhamAna rkhaa| 30 varSa kI Ayu meM laukAMtika devoM ne Akara vardhamAna svAmI kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| taba vardhamAna pAlakI meM savAra hokara dIkSA vana cale gaye va kezalauMca kara nigraMtha dazA ko prApta kara ve cAra jJAna ke dhArI bana gye| bAraha varSa taka unhoMne tapa kiyaa| tatpazcAta jRmbhikA grAma meM RjukUlA nadI ke kinAre eka zilA para dhyAnastha hokara cAra ghAtiyA karmoM kA nAza kara vaisAkha sudI dazamI ke dina ve kevalajJAnI bana gye| bAda meM ve magadha deza ke rAjagRhI nagara sthita vipulAcala parvata para padhAre, jahAM indra kI AjJA se kubera ne samavazaraNa kI racanA kii| isake madhya meM virAjamAna hokara kevalI bhagavAna mahAvIra svAmI ne muni va zrAvaka dharma kA upadeza diyaa| unhoMne kahAmuniyoM ke mamatA bhAva nahIM hotaa| ve nirgrantha va niSparigrahI hote haiN| unhoMne zrAvaka dharma ke 4 bheda batalAye1. zIla- brahmacarya hI zIla hai| AtmA kA yahI satya svabhAva hai| isake pAlane se anyAnya vratoM kI rakSA hotI hai va anyAnya guNa svataH prApta hote haiN| 2. tapa- pAMcoM iMdriyoM ko vaza meM karanA tapa kahalAtA hai| yaha tapa bAhya va abhyaMtara ke bheda se chaha-chaha prakAra kA hotA hai| 3. dAna- dAna cAra prakAra kA hotA hai| dAna uttama, madhyama, va jaghanya pAtroM ko mana, vacana, kAya kI zuddhatA pUrvaka diyA jAtA hai| 4. bhAvanA- jainadharma ke siddhAMtoM kA adhyayana va manana karane ko bhAvanA kahate haiN| isase Atma bala kI vRddhi hotI hai| vipulAcala parvata para bhagavAna mahAvIra svAmI kA punaH samavazaraNa Ane para rAjagRhI nareza mahArAjA zreNika ne bhagavAna kI vaMdanA va stuti karane ke uparAMta RddhidhArI gaNadhara gautama svAmI se pUchA-he dayAnidhe, maiM kurUvaMza ke dIpaka pAMDavoM ke caritra ko sunane va jAnane kI icchA rakhatA huuN| taba bhagavAna kI divya dezanA khiranI prAraMbha huii| tabhI usa vANI 14 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko dhAraNa kara gautama svAmI bole, he zreNika dhyAnapUrvaka suno bhagavAna zrI RSabhanAtha ne jagata prasiddha kurUvaMza meM uttama lakSaNoM ke dhAraka do zreSTha rAjyoM kI sthApanA kI; jinake adhipati kramazaH rAjA soma va rAjA zreyAMsa the| rAjA soma kI patnI kA nAma lakSmImati thaa| ve kurujAMgala deza ke hastinApura nagara ke zAsaka the| jaba bhagavAna AdinAtha ne muni dIkSA grahaNa kara lI, taba ve eka bAra AhAra caryA hetu hastinApura nagara padhAre; jahAM rAjA soma va zreyAMsa ne pUrva janma kI AhAra caryA kA smaraNa kara unheM navadhAbhakti pUrvaka AhAra dAna diyaa| vaisAkha sudI tRtIyA ko ye AhAra dAna diyA gayA thaa| AhAra dAna ke prabhAva se unake yahAM pAMca Azcarya hue tathA ve akSayanidhi ke svAmI bana gye| tabhI se saMpUrNa bhAratavarSa meM vaisAkha sudI tRtIyA kA dina akSaya-tRtIyA parva ke nAma se manAyA jAtA hai| rAjA soma ke jayakumAra nAma kA pratApI putra thaa| unake vijaya Adi 14 putra aura the| jayakumAra RSabha putra bharata ke pradhAna senApati the| rAjA soma vairAgya dhAraNa kara muni bana gye| isake pUrva unhoMne apanA rAjya jayakumAra ko de diyA thaa| bAda meM rAjA soma gahana tapazcaraNa kara mokSa pdhaare| usI samaya kAzI deza kI vArANasI nagarI meM rAjA akaMpana rAjya karate the| unakI dharmaparAyaNA rAnI kA nAma suprabhA thaa| ina donoM ke 1000 putra va 2 putriyAM thiiN| eka kA nAma sulocanA va dUsarI kA nAma lakSmImati thaa| eka bAra rAjA aMkapana ne apanI bar3I putrI sulocanA ke lie prathama bAra svayaMvara kA Ayojana kiyaa| usa svayaMvara meM aneka dezoM ke nareza va rAjaputra Aye the| isI svayaMvara meM bharata ke putra arkakIrti va rAjA soma putra jayakumAra bhI upasthita the| sulocanA ne isa svayaMvara meM jaya kumAra ke gale meM varamAlA DAlakara unako varaNa kiyA; para yaha bAta bharata putra arkakIrti ko nAgavAra gujarI; jisase arkakIrti ne krodhita hokara rAjA akaMpana para AkramaNa kara diyaa| parantu jayakumAra ne rAjA saMkSipta jaina mahAbhArata, 15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ akaMpana kA sAtha dekara arkakIrti ko zIghra hI baMdI banA liyaa| bAda meM jayakumAra apane putra anaMtavIrya ko rAjya dekara muni bana gaye va bhagavAna RSabhadeva (AdinAtha) ke 71veM gaNadhara bana gye| isa prakAra rAjA soma va zreyAMsa dAna tIrtha ke pravartaka, rAjA akaMpana svayaMvara vivAha vidhi ke pravartaka va bhagavAna RSabhadeva mokSamArga ke pravartaka bne| jayakumAra ghora tapazcaraNa kara usI bhava se mokSa gaye va rAnI sulocanA bhI AryikA banakara tapazcaraNa kara acyuta svarga meM deva huiiN| rAjA anaMtavIrya ke bAda kurU vaMza meM kurUcaMdra, zubhaMkara, dhIra, vIra, dhRtiMkara, dhRtadeva, guNadeva va dhRtimitra rAjA hue| tatpazcAta supratiSTha, bhramaghoSa, harighoSa, haridhvaja, ravighoSa, mahAvIrya, pRthvInAtha, prabhu, gajavAhana, vijaya Adi rAjAoM ne hastinApura kA rAjapATa sNbhaalaa| tatpazcAta caturtha cakravartI sanatakumAra, sukumAra, vIrakumAra, vizva, vaizvanara, vizvadhvana, vRhatketu vahAM ke rAjA bne| tatpazcAta vahAM kA rAjya rAjA vizvasena ne sNbhaalaa| ApakI dharmaparAyaNA patnI kA nAma airAdevI thaa| bhAdrakRSNa saptamI ko 16veM tIrthaMkara, jo pAMcaveM cakravartI va bArahaveM kAmadeva bhI the, mA~ airAdevI ke garbha meM aae| vahI zAntinAtha bhagavAna bne| isI samaya vijayArdha parvata kI dakSiNa zreNI ke nagara rathanupUra meM jvalanajaTI kA zAsana thaa| isakI putrI kA vivAha jisakA nAma svayaMprabhA thA, podanapura nareza prajApati patnI mRgAvatI ke putra tripRSTha se huA thaa| tripRSTha nArAyaNa thA va usakA bhAI vijaya balabhadra thaa| bhagavAna zAntinAtha janma ke pUrva pAMcaveM bhava meM amitateja nAma ke nareza the| amitateja kA jIva marakara raticUlaka deva banA va vijaya balabhadra marakara usI svarga meM maNicUlaka deva bneN| vahAM se cayakara prabhAkArI nareza stamita sAgara ke yahAM rAnI vasuMdharA ke udara se amitateja kA jIva aparAjita nAma ke balabhadra ke rUpa meM janmA va usI rAjA kI rAnI anumati ke garbha se vijaya balabhadra kA jIva anaMtavIrya nAma ke 16 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ nArAyaNa ke rUpa meM jnmaa| yahAM se maraNa kara anaMtavIrya to prathama naraka gaye va aparAjita acyuta svarga meM indra bne| bAda meM vijaya ke jIva ne naraka se nikalakara vyoma ballabha nagara ke rAjA mehavAhana patnI meghamAlinI ke ghara putra ke rUpa meM janma liyaa| unakA nAma meghanAda rakhA gyaa| udhara amitateja kA jIva acyuta svarga se cayakara ratnasaMcapura nareza zrI kSemaMkara ke yahAM bajrAyudha nAma kA putra huaa| meghanAda maraNa kara acyuta svarga meM pratIndra banA tathA vahAM se cayakara inhIM kSemaMkara nareza ke yahAM sahastrAyudha nAmaka putra ke rUpa meM janmA / bAda meM kSemaMkara mahArAja ne bajrAyudha ko rAjya de diyA tathA ve tapazcaraNa kara mokSa cale gye| bAda meM amitateja kA jIva bajrAyudha va vijaya kA jIva sahastrAyudha bhI muni bana gaye, samAdhimaraNa kara aghora vimAna meM uttama deva hue| bAda meM amitagati kA jIva jo bajrAyudha thA, vimAna se cayakara puMDarIkanI nagarI ke rAjA ghanaratha ke yahAM megharatha nAma kA putra huA tathA vijaya kA jIva jo sahastrAyudha thA, inhIM nareza ke yahAM manoramA rAnI ke udara se janma lekara draDharatha nAma ke putra ke rUpa meM jnmaa| bAda meM megharatha kA vivAha priyamitrA va manoramA se tathA draDharatha kA vivAha manamohanI va sumati nAma kI kanyAoM se huaa| para bar3e hone para apane pitA kevalI dhanaratha ke upadeza sunakara donoM virakta ho gye| unhoMne bar3e putra meghasena ko rAjya kA bhAra sauMpa diyaa| donoM muni ghora tatpazcaraNa kara sarvArthasiddhi svarga meM indra, pratIndra bane / megharatha kA jIva jo pUrva bhava meM amitagati thA, sarvArtha siddhi devaloka se cayakara kurujAMgala deza ke hastinApura nareza mahArAja vizvasena ke ghara mahArAnI airAdevI ke garbha meM padhAre, jahAM garbha ke 6 mAha pahale se hI vahAM daivIya ratnoM kI vRSTi ho rahI thii| janma ke bAda saudharma indra usa nanheM bAlaka ko sumerU parvata kI pAMDuka zilA para le gayA; jahAM usane devI-devatAoM ke sAtha bhaktibhAva pUrvaka 1008 kalazoM se tIrthaMkara bAlaka kA abhiSeka kiyA va nRtyotsava kara saMkSipta jaina mahAbhArata 17
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ janmotsava manAyA va unakA nAma zrI zAntinAtha rkhaa| bAda meM zAntinAtha jI ne cakravartI pada prApta kiyaa| rAjA vizvasena kI dUsarI rAnI yazasvatI ke garbha se draDharatha kA jIva- jo pahale vijaya kA jIva thA-svarga se cayakara janma lekara cakrAyudha putra ke rUpa meM jnmaa| bAda meM yahI cakrAyudha bhagavAna zAntinAtha ke gaNadhara bne| eka bAra darpaNa meM mukha dekhane para cakravartI zAntinAtha ko vairAgya ho gyaa| ve muni banakara ghora tapazcaraNa karane lge| Apako prathama AhAra dAna zivamaMdirapura nareza sumitra ne diyA thaa| 16 varSa tapazcaraNa ke bAda pauSa zukla dazamI ko unheM kevalajJAna kI prApti huI va jyeSTha kRSNa caturdazI ko sammedAcala parvata se unhoMne mokSalakSmI kA varaNa kiyaa| ApakI samavazaraNa sabhA meM 36 gaNadhara upasthita rahate the| Apa kurUvaMza ke ziromaNi the| cakrAyudha ne bhI bAda meM tapazcaraNa kara mokSalakSmI kA varaNa kiyaa| kuruvaMza meM tIrthaMkara zAntinAtha ke pazcAt unake putra zrI mannArAyaNa hastinApura ke mahArAjA hue| inake pazcAt phira kramazaH zAntivardhana, zAnticaMdra, caMdracihna va kuru nareza hue| kaI pIr3hiyoM pazcAt isI vaMza meM mahApratApI zUrasena nareza hue| unakI dharmaparAyaNA strI kA nAma zrIkAMtA thaa| savArthasiddhi devaloka se cayakara ApakI kokha meM 17veM tIrthaMkara zrI kuMthunAtha ke rUpa meM pdhaare| Apa bhagavAna zAntinAtha kI bhAMti hI kAmadeva va cakravartI bhI the| Apa zrAvaNa kRSNa dazamI ko mAtA ke garbha meM aae| ApakA janma vaizAkha zukla pratipadA ko huaa| anya tIrthaMkara bhagavaMtoM kI bhAMti ApakA janmAbhiSeka bhI indroM ne pAMDuka zilA para le jAkara vahAM 1008 kalazoM se abhiSeka kara mnaayaa| kintu rAjyArohaNa ke aneka varSoM ke pazcAt pUrva bhava smaraNa se Apako vairAgya ho gyaa| Apa 6 divasa pazcAt AhAra grahaNa karate the| dharmamitra nAma ke zrAvaka ne sarvaprathama Apako khIra kA AhAra dAna diyA thA, jisase usake ghara paMca-Azcarya hue the| mana:paryaya jJAna kI prApti ke pazcAt 18 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apako kevalajJAna kI prApti ho gaI tathA Apa saMpUrNa loka ke 100 indroM se pUjita trilokInAtha bana gye| Apake samavazaraNa meM hamezA 35 gaNadhara, 60000 yatIzvara va 60300 AryikAyeM upasthita rahakara dharmArAdhanA karate the| Apane sammeda zikhara parvata se caitra zukla pratipadA ko sakala karmoM kA nAza kara mokSalakSmI kA varaNa kiyaa| cakravartI va tIrthaMkara kuMthunAtha bhagavAna ke pazcAt kurUvaMza meM aneka rAjA-mahArAjA hue| tatpazcAta sudarzana nAma ke mahAparAkramI nareza hue| unakI bhAryA kA nAma mahArAnI mitrasenA thaa| Apake hI garbha meM phAlguna zukla tRtIyA ko eka mahApratApI bAlaka aayaa| usakA janma agahana zukla caturdazI ko huaa| isa tIrthaMkara bAlaka kA janmotsava bhI indra ne sabhI devI-devatAoM ke sAtha tIrthaMkara bAlaka ko pAMDuka zilA para le jAkara vahAM 1008 kalazoM se abhiSeka kara manAyA va unakA nAma ara/ arahanAtha rkhaa| rAjyabhAra grahaNa karane ke bAda Apane cakravartI pada prApta kiyaa| kaI sau sAla bAda Apako akasmAt saMsAra se virakti utpanna ho gaI, ataH Apane apane jyeSTha putra araviMda ko rAjya kA bhAra sauMpakara vaijayaMtI nAmaka pAlakI se dIkSA vana jAkara paMcamuSTi kezalauMca kara muni dIkSA grahaNa kara lii| Apane agahana zukla dazamI ko dIkSA grahaNa kii| Apa mana:paryayajJAnI ho gye| ghora tapazcaraNa kara 16 varSa pazcAt sakala ghAtiyA karmoM kA nAza kara kArtika zuklA dvAdazI ko Apako Amra vRkSa ke nIce kevalajJAna utpanna ho gyaa| tatpazcAta kubera racita samavazaraNa meM virAja kara varSoM taka Apane saMsArI jIvoM ke kalyANa hetu dharmopadeza diyaa| tathA aMta meM sammedAcala parvata meM sakala karmoM kA nAza kara Apane mokSalakSmI kA varaNa kiyaa| Apa aThArahaveM tIrthaMkara ke sAtha-sAtha cakravartI va kAmadeva bhI the| arahanAtha cakravartI ke bAda unake putra araviMda kurUvaMza ke zAsaka bne| usake bAda zUra, padamaratha, rathI, megharatha rAjA bne| megharatha kI dharmaparAyaNA strI rAnI padamAvatI thii| padamAvatI saMkSipta jaina mahAbhArata 19
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke do putra the| bar3e kA nAma viSNu va choTe kA nAma padamaratha thaa| jaba rAjA megharatha va viSNu ne jina dIkSA dhAraNa kara lI; to kurUvaMza ke agale zAsaka padamaratha bne| usa samaya ujjaina meM mahArAjA zrIvarmA kA rAjya thaa| unake maMtriyoM meM pramukha maMtrI bali, bRhaspati, prahalAda va namuci the| isI samaya 700 muniyoM ke sAtha AcArya zrI akaMpana mahArAja ujjaina pdhaare| jaba ujjaina nareza zrIvarmA apane sabhAsadoM ke sAtha munisaMgha ke darzanoM ko gaye; to dhyAnastha hone ke kAraNa unhoMne rAjA Adi ko AzIrvAda nahIM diyaa| taba cAroM maMtriyoM ne una munizvaroM ko DhoMgI vRSabha-tulya khaa| usI samaya saMgha ke eka muni zrI zrutasAgara mahArAja unheM Ate dikhe, jinheM maMtriyoM Adi ne yuvA vRSabha kahakara unakA majAka udd'aayaa| isase vAda-vivAda va bAda meM zAstrArtha chir3a gyaa| una munizvara ne vidvatA ke abhimAnI una maMtriyoM ko zAstrArtha meM parAjita kara diyA va AcArya zrI ke pAsa Akara isa saMpUrNa ghaTanA ke bAre meM unheM batA diyaa| bAda meM guru AjJA pAkara zrutasAgara mahArAja vivAda ke sthAna para Akara dhyAnastha ho gye| rAtri meM ekAMta pAkara una cAroM maMtriyoM ne zrutasAgara mahArAja para zastrAghAta karanA cAhA; para ve cAroM maMtrI vahIM staMbhita ho gye| jaba prAtaHkAla yaha samAcAra ujjaina nareza zrIvarmA ko milA, to unhoMne una cAroM maMtriyoM ke sira ke bAla muMDavAkara, gadhe para biThAkara apane rAjya se unheM niSkAsita kara diyaa| ___ yahI niSkAsita maMtrI ghUmate-phirate hastinApura pahu~ca gye| vahAM apanI vAkya paTutA va caturAI se ina cAroM niSkAsita maMtriyoM ne hastinApura nareza ko prabhAvita kara maMtrI pada prApta kara liyaa| isa samaya rAjA padmaratha vahAM ke nareza the| kucha samaya pazcAt jaba zatru rAjA ne hastinApura para AkramaNa kiyA, to una maMtriyoM meM se bali nAma ke maMtrI ne apane yuddha kauzala se yuddha meM zatru rAjA ko parAjita kara baMdI banA liyA aura mahArAja padmaratha ko sauMpa diyaa| mahArAja padmaratha isa vijaya se evaM balI ke kArya se atyanta saMtuSTa hue 20 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA bali se varadAna mAMgane ko khaa| taba bali ne kabhI AvazyakatA par3ane para sAta dina ke lie rAjyabhAra dene kA vara mAMgA; jise mahArAja padmaratha ne saharSa svIkAra kara liyaa| daivayoga se akaMpanAcArya mahArAja kA 700 muniyoM kA saMgha vihAra kara kucha dinoM bAda hastinApura AyA va vahAM cAturmAsa kI sthApanA kara lI / sthApanA ke pUrva AcArya zrI ne sabhI muniyoM ko kisI bhI vAda-vivAda meM na par3ane kA nirdeza diyaa| jaba maMtrI bali ko usa saMgha ke Agamana ke bAre meM mAlUma calA; to usane ujjaina kI ghaTanA kA pratizodha lene ke uddezya se rAjA padmaratha se apanA udhAra vara mAMgA va unase sAta divasa kA rAjya kA adhikAra le liyaa| bAda meM usane purAne vaira ke vazIbhUta hokara sabhI muni saMgha ko senA se ghera liyA va muni saMgha ke cAroM ora yajJa ke bahAne agni prajjavalita kara usameM durgaMdhita vastuyeM homakara muni saMgha ko dAruNa kaSTa denA prAraMbha kara diyaa| isa atyAcAra se dravita hokara mahAna RddhiyoM ke dhArI muni zrI viSNukumAra dharma vAtsalya se prerita hokara rAjakAja se dUra nirlipta rAjA padmaratha ke pAsa gaye va maMtrI balI ke atyAcAroM ke bAre meM unheM batAyA va isa ghora atyAcAra ko rokane ke lie unheM khaa| taba rAjA padmaratha ne vara kI bAta kaha kara unheM apanI vivazatA batalAI va kahA ki yadi ise Apa roka sakate ho; to ise avazya roka deN| taba viSNu kumAra muni ne rAjan se kahA ki jaba tuma kucha nahIM kara sakate, to mujhe hI kucha karanA pdd'egaa| vApisa Akara muni zrI viSNukumAra ne tapobala se vAmana kA rUpa dhAraNa kiyA va ve sIdhe yajJa bhUmi meM pahu~ce gye| vahAM pahu~cakara unhoMne rAjana bali se kahA ki maiM veda-vedAMtoM kA jJAtA brAhmaNa vidvAna hU~ va Apa sabhI ke manorathoM ko pUrNa karane meM pUrNarUpeNa sakSama huuN| isalie mujhe bhI kucha dAna dekara merA manoratha pUrNa kiijiye| taba rAjA bali ne kahA, ApakI jo bhI manokAmanA hai, prakaTa kiijiye| Apa satpAtra saMkSipta jaina mahAbhArata 21
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM, ataH maiM unheM avazya pUrNa karUMgA, kyoMki dAna dene se sukha kI prApti hotI hai| rAjA bali kI svIkArokti para muni zrI viSNukumAra se vAmana bane brAhmaNa ne rAjA bali se tIna paga jamIna maaNgii| taba sabhI upasthita janoM ne usa vAmana brAhmaNa se kahA- balI nareza bahuta dAnI haiM, Apa aura bhI kucha mAMga liijie| taba usa vAmana rUpI brAhmaNa ne kahA-vyartha kI prazaMsA se uddezya siddha nahIM hotA, ataH bali nareza tuma saMkalpa jala lene ko taiyAra ho jaao| taba asthAI rAjA bali ne saMkalpa pUrvaka kahA- maiMne Apako tIna paga jamIna dAna meM dii| taba viSNu kumAra muni zrI (vAmana) ne vikriyA Rddhi se apanA zarIra itanA vizAla banA liyA ki usase sArA saMsAra ghira gyaa| unakA yaha rUpa dekhakara sabhI upasthita jana vismata ho gye| taba unhoMne eka paga sumerU parvata para rakhA, dUsare paga ko mAnuSottara parvata para rkhaa| isase sAre saMsAra meM trAhi-trAhi maca gii| taba sura, asura, nArada Adi sabhI muni zrI se prArthanA karane lage ki he prabhu ghora anartha ho jaayegaa| Apake pada cApa se samasta pRthvI kaMpAyamAna ho rahI hai, kRpayA kara apane paira sameTa leM va sRSTi kI sarvanAza se rakSA kreN| cAmara jAti ke deva bhI vINA se muni zrI ko prasanna karane kI ceSTA karane lge| taba do paira dharatI para rakhane ke bAda muni zrI ne bali rAjA se pUchA-he rAjan! Apane prasanna hokara tIna paga jamIna dAna meM dI thI, kintu aba maiM tIsarA paga kahAM rkheN| jaba rAjA bali koI uttara na de sakA, to muni viSNukumAra ne unheM baMdI banA liyA va muni saMgha para ho rahe anyAya va atyAcAra ko samApta kara diyaa| isa prakAra unhoMne samasta muni saMgha kI rakSA kii| taba rAjA bali ne apane kukRtya para pazcAtApa kara muni zrI se kSamA yAcanA kI va adharma se vimukha hokara dharmamukhI ho jainadharma dhAraNa kara liyaa| taba muni zrI, bali ke mana meM dharma kA saMcAra kara apane sthAna ko vApisa lauTa gye| yaha ghaTanA zrAvaNa zuklA pUrNimA ko ghaTita huI thii| isa kAraNa tabhI se isa dina ko hama sabhI rakSAbaMdhana 22 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke parva ke rUpa meM manAte haiN| harivaMza purANa meM bhI lagabhaga aisI hI kathA kA varNana hai| rAjA padmaratha ke bAda kurUvaMza meM mahArAjA padmanAbha, mahApadama, supadma, kIrti, sukIrti, basukIrti, bAsukI Adi aneka mahArAjA hue| isake pazcAt mahAzaktizAlI nareza zAMtanu kurUvaMza meM hastinApura ke rAjA hue| inakI dharmapriyA rAnI kA nAma sabakI thaa| ina donoM ke mahAparAkramI pArAzara nAma kA putra thaa| pArAzara kI zAdI ratnapura nareza jImajahu vidhAdhara kI putrI gaMgA se huI thii| pArAzara gaMgA se gAMgeya nAma ke putra ne janma liyaa| gAMgeya ne alpavaya meM hI samasta vidyAyeM sIkha lI thii| eka bAra pArAzara nareza yamunA taTa para gaye, jahAM ve eka dhIvara pramukha kI kanyA guNavatI para mohita ho gye| taba rAjana usa mallAhoM ke mukhiyA ke pAsa gaye va usase unhoMne guNavatI kI yAcanA kii| yaha sunakara dhIvara pramukha ne kahA ki he rAjana, Apake pahale hI gAMgeya nAma kA sundara bAlaka hai, vaha sabhI vidyAoM meM pravINa hai, ataH Apa rAjya kA uttarAdhikArI to use hI banAyeMge, phira merI putrI se janmeM-putroM kA bhaviSya kyA hogaa| yaha sunakara rAjA pArAzara vApisa lauTa gaye va ciMtita rahane lge| taba eka vayovRddha maMtrI se apane pitA kI ciMtA kA rAja jAnakara gAMgeya usa dhIvara ke ghara gaye va kahA ki Apane mere pitA ko dukhita kara acchA nahIM kiyaa| taba dhIvara ne vinamratA pUrvaka kahA ki he rAjakumAra! jo manuSya apanI kanyA ko usake sauta ke putra kI mAtA banane ke lie kisI ko sauMpatA hai, vaha kanyA ko balAta kuMye meM dhakelatA hai| yaha sunakara rAjaputra gAMgeya ne kahA, he dhIvararAja! ye ApakA bhrama hai| maiM kurUkula kA huuN| uttama guNoM ke lie yaha kula saMsAra meM prasiddha hai| Apa vizvAsa rakheM-mere kAraNa ApakI putrI se utpanna putra ko kisI prakAra kI hAni nahIM hogii| maiM guNavatI ko apanI mAtA gaMgA se bhI adhika satkAra duuNgaa| maiM Apake sAmane pratijJA karatA hU~ ki ApakI putrI ke putra ko hI rAjya kA uttarAdhikAra prApta hogaa| . saMkSipta jaina mahAbhArata - 23
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ taba dhIvara ne bhaviSya meM hone vAlI saMtAnoM meM bheda kI bAta khiiN| yaha sunakara gAMgeya ne Ajanma brahmacarya vrata lekara kahA ki maiM kabhI vivAha nahIM karUMgA, ataH aisI sthiti nirmita hI nahIM hogii| gAMgeya kI yaha bAta sunakara dhIvara pramukha bolA, he narottama! saMsAra meM ApakA nAma sadA amara rhe| kyoMki Apane apane pitA kI icchA pUrti ke lie aisI kaThora evaM dRr3ha pratijJA kI hai| he yuvarAja! vAstava meM vaha guNavatI nAma kI kanyA merI hai hI nahIM, yaha to vAstava meM ratnapura nareza ratnAMgada va unakI prANapriyA ratnAvatI kI putrI hai| jise kisI vidyAdhara ne haraNa kara yamunA kinAre sthita azoka vRkSa ke nIce DAla diyA thaa| aisA AkAzavANI se mujhe patA calA thaa| mere koI saMtAna nahIM thI, ataH maiMne use uThA liyA va apanI patnI kI goda meM de diyaa| yaha vahI kanyA hai| aisA kahakara usa dhIvara pramukha ne guNavatI ko rAjaputra gAMgeya ke havAle kara diyaa| inhIM gAMgeya ko apanI isa bhISma pratijJA ke lie bhISma pitAmaha ke nAma se jAnA jAtA hai| taba gAMgeya guNavatI ko lekara mahaloM meM Aye va vidhivata apane pitA pArAzara ko sauMpakara unheM ciMtAmukta kara diyaa| isI guNavatI ko kAlAMtara meM gaMdhikA ke nAma se jAnA gayA, jisake yahAM kucha samaya pazcAt vyAsa nAma kA tejasvI putra huaa| vyAsa apanI vidvatA ke lie jaga prasiddha the| vyAsa kA vivAha subhadrA nAma kI kanyA se huaa| vyAsa va subhadrA ke tIna putra hue- dhRtarASTra, pAMDu evaM vidur| udhara caMpApura nareza mArkaNDeya/ siMhaketu ke bAda kramazaH harigiri, hemagiri, basugiri, zUra Adi narezoM ne caMpApura para zAsana kiyaa| zUra/zUrasena nareza kI patnI kA nAma surasundarI thaa| inake yahAM aMdhakabRSTi nAmaka putra ne janma liyaa| jaba rAjakumAra aMdhakabRSTi bar3e hue to unakA vivAha bhadrA nAma kI kanyA se kiyA gyaa| bAda meM aMdhakabRSTi caMpApura ke mahArAjA bne| aMdhakabRSTi nareza ke yahAM rAnI bhadrA ne eka ke bAda eka 10 putroM ko janma diyaa| ve sabhI putra ati balazAlI va sundara the| ina putroM ke nAma kramazaH samudravijaya, 24 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ stamita sAgara, himabala, vijaya, acala, dhAraNa, pUraNa, suvIra, abhinaMdana va vasudeva the| kuntI va mAdrI unakI do ati sundara kanyAyeM bhI thiiN| kuntI aneka kalAoM meM nipuNa va ati sundara thii| aMdhakabRSTi ke 8veM putra suvIra jinakI prANapriyA rAnI kA nAma kaliMgI thA, bAda meM mathurA ke zAsaka bne| suvIra ke putra kA nAma bhojakabRSTi thaa| bhojakabRSTi kA vivAha sumati nAma kI sundara rUpasI se huA thaa| bhojakabRSTi jaba mathurA nareza bane, to unakI mahArAnI sumati se sabase pahale ugrasena kA janma huaa| mahAsena va devasena putroM kA janma bAda meM huaa| bhojakabRSTi ke yahAM eka rUpasI kanyA ne bhI janma liyA thA, jisakA nAma bAda meM gAMdhArI rakhA gayA thaa| usa samaya rAjagRhI nagarI meM brahadratha nareza kA zAsana thaa| inakI dharmaparAyaNA strI kA nAma sundarI thaa| jo yathA nAma tathA guNavatI thii| brahadratha ke yahAM jaba putra ratna ne janma liyA to rAjagRhI meM bhArI utsava manAyA gyaa| bAda meM brahadratha ne apane putra kA nAma jarAsaMdha rkhaa| vaha pratinArAyaNa thA va nareza banane para isane bharata kSetra ke tIna khaMDoM para Adhipatya jamA liyA thaa| uparokta varNana pAMDava purANa se liyA gayA hai| yaha purANa uparoktAnusAra kurUvaMza kI vaMzAvalI ko batAtA hai| isI caMpApurI ko bAda meM zaurIpura yA zauryapura ke nAma se jAnA jAne lgaa| vartamAna meM yaha baTezvara ke pAsa yamunA taTa para sthita hai| harivaMza purANa meM ukta vivaraNa kucha alaga taraha se diyA huA hai| isameM pAMDava purANa kI bhAMti hI kurUvaMza ke sthAna para harivaMza kA varNana hai| AcArya zrI jinasena svAmI purANa ke prAraMbha me likhate haiM ki yamunA taTa para sthita kauzAMbI meM kabhI rAjA sumukha kA zAsana thaa| inakI mahArAnI kA nAma vanamAlA thaa| eka bAra varadharma nAma ke munirAja jaba AhAra caryA hetu mahala meM padhAre taba nareza ne navadhAbhakti pUrvaka unheM AhAra dAna diyaa| rAjA sumukha evaM rAnI vanamAlA maraNoparAMta vijayArdha parvata meM kramazaH Arya nAma ke vidyAdhara va manoramA hue| eka deva ina donoM ko saMkSipta jaina mahAbhArata - 25
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahAM se uThAkara caMpApura nagarI lAyA va vahAM ke nareza kI mRtyu ho jAne va unake koI saMtAna na hone se unheM vahAM kA mahArAjA va mahArAnI manonIta kara diyaa| una donoM se eka putra huA, jisakA nAma hari rakhA gyaa| yaha tIrthaMkara zrI zItalanAtha jI ke dharmatIrthaMkAla kI bAta hai| yahI rAjA hari harivaMza kI utpatti ke prathama kAraNa bne| mahArAjA hari ke mahAgiri nAma kA putra huA, jo bAda meM vahAM kA zAsaka bnaa| tatpazcAt isa harivaMza meM himagiri, basugiri, giri Adi saiMkar3oM nareza hue| isI harivaMza meM magadha deza ke svAmI mahArAja samitra hue| ve dharmAtmA va nyAyapriya the| Apa isa deza ke kusAgrapura nagara ke adhipati the| rAnI padamAvatI jo eka mahAna dharmaparAyaNA strI thI, ApakI patnI va mahArAnI thiiN| unhIM ke yahAM daivIya ratnoM kI vRSTi 15 mAha taka hotI rhii| pazcAt mahArAnI padmAvatI ne mAgha kRSNa 12 ko zravaNa nakSatra meM eka tIrthaMkara bAlaka ko janma diyaa| indra ne devI-devatAoM ke sAtha Akara sumerU parvata para le jAkara unakA bhaktibhAva pUrvaka 1008 kalazoM se abhiSeka kara unakA janmotva manAyA va tIrthaMkara bAlaka kA nAma munisubratanAtha rkhaa| Apa harivaMza rUpI AkAza ke sUrya the| Apa mahArAjA bane, kintu eka divasa AkAza meM vizAla meghasamUha ke vilopana ko dekhakara isa saMsAra se virakta ho gaye va muni dIkSA dhAraNa kara lii| tapabala se samasta ghAtiyA karmoM kA nAza kara Apane kevalajJAna prApta kiyA va jana-jana ke kalyANa hetu samavazaraNa sabhA meM virAjamAna hokara dharmopadeza diyA va aMta meM sammedAcala parvata para padhAra kara samasta karmoM kA nAza kara vahIM se Apane mokSalakSmI kA varaNa kiyaa| kuzAgrapura nagara ko vartamAna meM rAjagRhI ke nAma se jAnA jAtA hai| Apake dIkSA lene ke pazcAt Apake jyeSTha putra zrI suvrata harivaMza ke svAmI hue| suvrata nareza ke yahAM bhI eka putra ratna kA janma huaa| jisakA nAma dakSa rakhA gyaa| dakSa nareza ke yahAM ilA nAma kI mahArAnI ke garbha se aileya nAma 26 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA putra huA tathA manohArI nAma kI putrI huii| kintu durbhAgya se apanI putrI ke yuvA hone para dakSa usa para Asakta ho gye| prajA kI AjJA se unhoMne apanI putrI manoharI se vivAha kara liyaa| ise dakSa kI patnI ilA dekha na skii| ataH vaha apane putra aileya ko lekara kisI durgama sthAna meM calI gii| mahArAnI ilA ne bAda meM ilAvardhana nAma kA eka sundara sA nagara basAyA va apane putra aileya ko vahAM kA rAjA banA diyaa| inhoMne bAda meM aMga deza meM tAmralipti nagara bsaayaa| narmadA kinAre bhI aileya ne mahiSmati nAma kI sundara nagarI kI racanA kI va yahIM rahakara rAjya karane lgaa| vRddhAvasthA meM usane apane putra kuNima ko rAjyabhAra sauMpakara muni dIkSA grahaNa kara lii| kuNima nareza ne bAda meM vidarbha deza meM varadA nadI ke kinAre kuNDita nAma kA nagara bsaayaa| kuNima nareza kA putra puloma thaa| rAjA banane para usane bhI eka alaga nagara pulomapura bsaayaa| kuNima nareza ke do putra the-poloma evaM crm| Ayu ke aMta meM usane rAjyabhAra apane donoM putroM kA sauMpa diyA va svayaM muni dIkSA le lii| poloma va carama zAsakoM ne milakara revA nadI ke taTa para eka ati sundara nagarI kI racanA karavAI va usakA nAma indrapura rkhaa| inhoMne jayaMtI va vanavAsya nagaroM kI racanA bhI krvaaii| bAda meM poloma ne apane putra mahIdatta va nareza carama ne apane putra saMjaya ko rAjya kA bhAra sauMpakara jinadIkSA dhAraNa kara lii| isake bAda nareza mahIdatta ne kalpapura nAma kA nagara bsaayaa| rAjA mahIdatta ke do putra the| bar3e kA nAma ariSTanemi va choTe kA nAma matsya thaa| bar3e hone para matsya nareza ne bhadrapura va hastinApura ke narezoM ko parAsta kara unheM jItA va svayaM hastinApura rahane lgaa| matsya nareza ke 100 putra the| bar3e putra kA nAma ayodhana thaa| isa taraha hastinApura kA zAsana matsya ke bAda ayodhana ne sNbhaalaa| isake bAda hastinApura meM kramazaH mUla, zAla, sUrya Adi rAjAoM ne rAjya kiyaa| sUrya ne eka zubhrapura nAma kA nagara bsaayaa| sUrya ke bAda usakA putra amara hastinApura kA zAsaka bnaa| isane bhI vajra saMkSipta jaina mahAbhArata. 27
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma kA nagara basAyA / amara ke bAda kramazaH devadatta, mithilAnAtha, hariSeNa, nabhasena, zaMkha, bhadra, abhicaMdra Adi vahAM ke rAjA bne| abhicaMdra ne viMdhyAcala ke Upara cedi rASTra kI sthApanA kI va zuktimatI nadI ke kinAre isI nAma kI nagarI bhI basAyI / abhicaMdra kI mahArAnI kA nAma vasumati thaa| jinase vasu nAma kA putra huaa| isI nagarI meM kSIrakadaMba nAma kA brAhmaNa rahatA thaa| jo zAstroM kA mahAna jJAtA thA / kSIrakadaMba kI strI kA nAma svastimati thA / inake parvata nAma kA eka putra thA / kSIrakadaMba ne nareza putra vasu, svaputra parvata evaM nArada ko gUDhArtha sahita sabhI zAstra pddh'aaye| eka bAra ve inheM AraNyaka veda par3hA rahe the; tabhI AkAza meM gamana karate hue cAraNa RddhidhArI muniyoM ne kahA ki inameM se do adhogati ko va do urdhvagati ko prApta hoNge| muniyoM ke ye vacana sunakara kSIrakadaMba ne ziSyoM se apane-apane ghara jAne ko kahA va svayaM muni banakara tapasyA va manana ciMtana karane lge| apane pati ke ghara na Ane se vyAkula svastimati ne parvata va nArada ko unheM khojane bhejaa| aneka dinoM ke prayAsa ke bAda ve nArada va parvata ko eka vana meM muniveSa meM dhyAnarata mile| unhoMne vApisa Akara yaha samAcAra guru mAtA ko btlaayaa| isake bAda nArada ne kSIrakaMdaba muni mahArAja se aNuvrata grahaNa kara liye / rAjA abhicaMdra bhI apane putra basu ko rAjya kA bhAra sauMpa kara muni bana gye| rAjA basu satyavAdI va nyAyapriya the va AkAza sphaTika para hI baiThate va calate the| rAjA basu kI eka rAnI ikSvAku vaMza va dUsarI rAnI kuruvaMza kI thii| ina donoM se rAjA basu ke 10 putra hue the| eka dina nArada apane guru ke putra parvata se milane aaye| ve guru patnI se bhI mile| usa samaya parvata apane aneka ziSyoM se ghirA veda vAkyoM kI vyAkhyA kara rahA thaa| usane bolA- 'ajairyshttvymN'| isameM aja zabda AyA hai| 'aja' yAne bakarA arthAt bakare se hI yajJa karanA caahie| tabhI vahAM upasthita nArada ne ajJAnI parvata ke ukta artha para 28 saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apatti kI va kahA ki apane guru ne to kahA thA ki 'aja' arthAt purAnA dhAnya jisameM aMkurita hone kI kSamatA na ho| yahI 'aja' kA sanAtana artha hai| donoM meM vivAda bar3hane para parvata bolA ki rAjA vasu kI sabhA meM zAstrArtha kara isakA nirNaya hogaa| yaha kahakara nArada ghara calA gyaa| parvata ne ghara Akara yaha vRtAnta apanI mA~ se khaa| taba parvata kI mA~ ne use samajhAyA ki nArada kI bAta hI satya hai| para prAtaH hone para putra moha meM parvata kI mA~ rAjA basu ke ghara gaI va basu se guru dakSiNA mAMgate hue yAcanA kI ki he putra, yadyapi tuma sabhI tatva-atatva ko jAnate ho, para sabhA meM tumheM parvata ke vacanoM kA hI samarthana karanA hai, nArada ke nhiiN| guru dakSiNA pAkara svastimatI nizciMta hokara ghara calI gii| prAtaH ucita samaya para nArada va parvata sarva zAstroM ke jJAtAoM se ghire rAja darabAra meM phuNce| donoM ke bIca dharmArtha prAraMbha huaa| pUrva pakSa parvata ne rakhA va nArada ne usake artha ko usakI svayaM kI kalpanA batalAyA va kahA ki guru jI ne hama tInoM ko eka sA jJAna diyA thaa| yaha parvata 'aja' kA viparIta artha kara rahA hai| vaha bolA-jaise go zabda-pazu, kiraNa, mRga, iMdriya, dizA, bajra, ghor3A, vacana aura pRthvI artha meM prasiddha hai, parantu sabhI arthoM meM usakA pRthaka-pRthaka hI upayoga hotA hai| zabdoM ke artha meM jo pravRtti hai, vaha yA to ruDhi se hotI hai, yA kriyA ke adhIna hotI hai| 'aja' kA guru pratipAdita artha to 'jau' hai| arthAt tIna varSa purAnA dhny| nA jAyante iti ajaaH| prANiyoM ke ghAta karane vAle ko svarga nahIM mila sktaa| taba sabhA meM upasthita sabhI vidvAnoM ne eka mata se nArada kI bAta kA samarthana kiyaa| para guru dakSiNA ke kAraNa rAjA basu ne jaise hI parvata kI bAta kA samarthana kiyA; tabhI usakA sphaTika maNimaya Asana pRthvI meM dhaMsa gayA va rAjA basu pAtAla meM jA girA va marakara sAtaveM naraka phuNcaa| taba sabhI ne rAjA basu kI ghora niMdA kI va parvata ko nagara se bAhara nikAla diyaa| parvata bhI marakara naraka pahu~cA, mithyA-poSaNa kI unheM sajA milii| bAda meM basu putra saMkSipta jaina mahAbhArata -29
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ subasu nAgapura va bRhaddhvaja mathurA meM jAkara zAsana karane lge| nArada marakara svarga gyaa| kAphI samaya pazcAt bRhadhvaja ke subAhu putra ne zAsana saMbhAlA va usake bAda kramazaH dIrghabAhu, vajrabAhu, labdhAbhimAna, bhAnu, yavu, subhAnu va aMta meM bhIma mathurA ke zAsaka bne| isa prakAra harivaMza meM hajAroM rAjA hue| bhagavAna munisuvratanAtha ke pazcAt tIrthaMkara naminAtha hue| inhIM ke tIrthakAla meM harivaMza meM sUrya ke samAna pratApI yaMdu nareza hue| yahI yAdavoM kI utpati ke pramukha kAraNa the| inakA narapati nAma kA putra bAda meM mahArAjA bnaa| narapati nareza ke zUra va suvIra nAma ke do putra the| inhIM ko rAjya kA bhAra sauMpa kara narapati ne muni dIkSA grahaNa kara lii| jyeSTha putra zUra ne apane laghu bhrAtA suvIra ko mathurA kA zAsaka banAyA va svayaM kuzAgra deza meM zauryapura nAma kA nagara basAkara vahAM rAjya karane lge| samaya vyatIta hone para zUra nareza ke yahAM aMdhakabRSTi Adi aneka balazAlI putra hue| kintu apane putroM ke bar3e ho jAne para zUra va suvIra nareza unheM rAjya bhAra sauMpakara supratiSTha nAmaka munirAja ke pAsa dIkSA grahaNa kara tapa karane lge| bAda meM zUra putra aMdhakavRSTi kA vivAha subhadrA nAma kI kanyA se huaa| ina donoM se svarga se cayakara Aye krama-krama se 10 putra hue| inake nAma kramazaH samudravijaya, akSomya, stamita sAgara, himavAna, vijaya, acala, dhAraNa, pUraNa, abhicaMdra va vasudeva the| yahAM pAMDava purANa meM varNita aMdhakabRSTi ke putroM ke nAmoM meM 8 nAma to yathAvata haiM; kevala suvIra kI jagaha akSomya va abhinaMdana kI jagaha abhicaMdra kA nAma AyA hai| ye sabhI atibalazAlI, kuzAgra buddhi ke ghanI va sundara the| aMdhakabRSTi kI do sundara va guNavAna putriyAM thiiN| jinake nAma kramazaH kuntI va mAdrI the| vahIM mathurA nareza bhojakavRSTi kI mahArAnI padamAvatI ne bhI honahAra tIna putroM ko janma diyaa| inake nAma kramazaH ugrasena, mahAsena, va devasena rakhe gye| pAMDava purANa meM bhojakavRSTi kI mahArAnI kA nAma sumati kahA gayA hai; parantu unake putroM ke nAmoM meM koI aMtara nahIM hai| merI samajha meM 30- saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ harivaMza purANa kA zauryapura nagara hI pahale caMpApura ke nAma se jAnA jAtA hogaa| jisakA nAma bAda meM rAjA zUra/zUrasena ke nAma para zaurIpura rakhA gayA hogaa| idhara uttara purANa bhI uparokta vivaraNa kA bahuta hI saMkSepa meM kucha isa prakAra varNana karatA hai| yaha varNana pAMDava purANa se adhika mela khAtA hai| uttara purANa ke anusAra bharata kSetra meM vatsa deza kI kauzAMbI nagarI meM maghavA nareza kA zAsana thaa| ApakI mahArAnI vItazokA thii| inase raghu nAmaka putra huA jo bAda meM kauzAMbI kA zAsaka bnaa| rAjA raghu mara kara sUryaprabha deva bne| isI nagarI meM sumukha nAma kA dhanI seTha rahatA thaa| eka bAra kaliMga deza se vIradatta nAma kA vaizya putra apanI strI vanamAlA ke sAtha AyA va sumukha seTha ke yahAM Azraya pAkara rahane lgaa| sumukha seTha vanamAlA kI sundaratA para mugdha ho gayA; ataH usane usake pati vIradatta ko vyApAra karane 12 varSa ke lie bAhara bheja diyaa| jaba vIradatta 12 varSa pazcAt vApisa lauTA, to apanI patnI ko sumukha seTha kI patnI ke rUpa meM dekhakara saMsAra se virakta va vyathita ho gyaa| phira usane proSThala muni ke pAsa jAkara muni dIkSA le lii| usane aMta meM samAdhipUrvaka maraNa kiyA va svarga meM citrAMgada nAma kA deva bana gyaa| udhara sumukha seTha Ayu ke aMta meM maraNa kara bharata kSetra ke harivarSa deza ke bhogapura nagara meM harivaMzIya rAjA prabhaMjana ke yahAM unakI mRkaNDa rAnI se putra rUpa meM janmA va usakA nAma siMhaketu rakhA gyaa| vanamAlA bhI marakara usI deza ke vasvAlaya nagara ke svAmI rAjA vajracApa kI dharmapriyA rAnI zubhA ke yahAM putrI rUpa meM jnmii| jahAM usakA nAma vidhunmAlA rakhA gyaa| isake bAda siMhaketu kA vivAha vidhunmAlA se ho gyaa| kabhI vIradatta se citrAMgada bane deva ne jaba unheM dekhA to pUrva bhava ke baira kA smaraNa kara unheM uThAkara le jAne lgaa| para tabhI raghu nareza se bane sUryaprabha deva ne unheM rokakara smjhaayaa| taba citrAMgada deva ne unheM caMpApura ke vana meM chor3a diyaa| yahAM kA nareza kucha hI samaya pahale putravihIna hokara saMkSipta jaina mahAbhArata - 31
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ marA thaa| taba logoM ne hAthI para baiThakara nagara kI ora A rahe siMhaketu ko rAjya kA uttarAdhikArI jAnakara unheM rAjasiMhAsana para baiThA diyA / vidyunmAlA yahAM kI mahArAnI bana gii| siMhaketu harivaMza kA hI thA, ataH usakI mAtA mRkaNDa ke nAma para siMhaketu kA nAma mArkaNDeya rakha diyaa| usI kI saMtati meM harigiri, himagiri, basugiri Adi aneka rAjA hue| unhIM meM kuzArtha deza ke zauryapura nareza zUrasena hue| zUrasena ke putra kA nAma vIra thaa| usakI strI kA nAma dhAriNI thaa| rAjA vIra kI mahArAnI ne aMdhakabRSTi va narabRSTi nAma ke do putroM ko janma diyaa| rAjA vIra ko zUravIra ke nAma se bhI jAnA jAtA thaa| bAda meM bar3e hone para aMdhakabRSTi kA vivAha subhadrA se huaa| nareza aMdhakabRSTi ke subhadrA se utpanna 10 putra va 2 putriyAM thiiN| inameM sabase bar3e samudravijaya va sabase choTe vasudeva the| putriyoM meM kuntI jyeSTha va mAdrI laghu thii| zUravIra / vIra ke dvitIya putra narabRSTi kA vivAha padamAvatI se huA thaa| padamAvatI ne mahApratApI tIna bAlakoM- ugrasena, mahAsena va devasena ko janma diyaa| inakI eka putrI bhI thI; jisakA nAma gAMdhArI thaa| uttara purANa meM rAjA zUra/ zUrasena ko vIra / zUravIra kahA gayA hai| yamunA taTa para sthita yaha caMpApurI nagarI hI bAda meM zAsaka zUra ke nAma para zaurIpura kahalAne lgii| rAjA basu kA subasu nAma kA putra jo kuMjarAvartapura/nAgapura meM rahatA thA - kA putra bRhadaratha mAgadheSapura meM rahane lagA thaa| usake dRDharatha nAma kA putra paidA huaa| bAda meM dRDharatha ke naravara, usake pazcAt dRDharatha, sukharatha, dIpana, sAgarasena, sumitra, pRthu, biMdusAra, devagarbha, zatrudhana rAjA bne| aneka rAjAoM ke bAda usI vaMza meM nihatazatrU nAma kA rAjA huaa| tatpazcAt zatapati, vRhadaratha, rAjA bne| ye sabhI rAjagRha ke svAmI the| vRhadaratha ke putra jarAsaMdha ne jaba rAjagRha kA zAsana saMbhAlA, to usane apanI vibhUti laMkA nareza rAvaNa kI taraha vistRta kara lii| vAstava meM rAvaNa kI bhAMti vaha bhI 9vAM pratinArAyaNa thA / jarAsaMdha kI paTarAnI kA nAma kAliMdasenA thaa| aparAjita Adi jarAsaMdha ke aneka bhAI the - kAlabhavana 32 saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi usake aneka putra the| jarAsaMdha mahAparAkramI, vijayArdha kI dakSiNa zreNI ke vidyAdharoM kA adhipati tathA pUrva evaM pazcima samudrI taToM kA svAmI thaa| isI samaya zauryapura ke udyAna meM supratiSTha munirAja ko kevalajJAna huaa| yaha samAcAra sunakara aMdhakabRSTi rAjA senA sahita prajAjanoM ke sAtha unake dharmopadeza sunane ko gye| kevalI bhagavAna ne vistAra se dharmasabhA meM upasthita jIvoM ko dharma kA mArga btlaayaa| unhoMne aMdhakabRSTi ke pUchane para unake pUrva bhava btlaaye| unake dasoM putroM ke bhI pUrva bhavoM kA varNana kiyaa| pravacana ke uparAMta sabhI apane-apane sthAnoM ko cale gye| taba aMdhakabRSTi ne saMsAra se virakti ke pahale samudravijaya kA rAjyAbhiSeka kiyaa| vasudeva Adi ko unake pAdamUla meM sauNpaa| tatpazcAta supratiSTha kevalI kI zaraNa meM jAkara munidharma aMgIkAra kara liyaa| isake bAda mathurA ke zAsaka bhojakavRSTi ne bhI mathurA ke zAsana kA bhAra ugrasena ko sauMpa diyA va unhoMne bhI muni dIkSA grahaNa kara lii| samudravijaya kI paTarAnI kA nAma zivAdevI thA; jo atyanta zIlavAna va guNavAna thii| unake bhAiyoM meM akSomya kI rAnI kA nAma dhRti, stamita sAgara kI svayaMprabhA, himavAna kI sunItA, vijaya kI sItA, acala kI priyalAmA, dhAraNa kI prabhAvatI, pUraNa kI kAliMgI va abhicaMdra kI rAnI kA nAma suprabhA thaa| ina sabhI kA vivAha samudravijaya ne karavAyA thaa| samudravijaya ke sabase choTe bhAI vasudeva kAmadeva ke samAna sundara the| choTe hone ke kAraNa ve pratidina svecchA se gaMdhavAraNa hAthI para savAra hokara nagara ke bAhara jAte the| caturaMgaNI senA unake sAtha rahatI thii| ve ati sundara hone para bhI aneka prakAra ke AbhUSaNoM se susajjita unakA zarIra apratima sauMdarya yukta ho jAtA thaa| jaba ve bAhara nikalate, to nagara kI striyAM unheM dekhakara apanA kAma bhUla jAtI thI va kisI ke manA karane para bhI ve vasudeva ko dekhe binA nahIM mAnatI thii| unheM dekhakara striyoM meM AkulatA utpanna ho saMkSipta jaina mahAbhArata. 33
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtI thI va ve sudhabudha bhUlakara kAmavAsanA se grasita ho jAtI thiiN| yaha dekhakara nagara ke vRddhajanoM ne rAjA samudravijaya se anurodha kiyA ki vasudeva jaba pratidina nagara se bAhara nikalate haiM; to nagara kI striyAM unakA rUpa dekhakara pAgala ho jAtI haiM va apane zarIra kI sudhabudha bhI bhUla jAtI hai| ataH Apa kucha kiijiye| aisA kahakara nagaravAsI cale gye| jaba eka dina ghUma-phira kara hAre-thake vasudeva samudravijaya ke kakSa meM Aye, to unhoMne vasudeva ko godI meM biThA liyA va bar3e pyAra se kahA ki tU kucha kamajora sA ho gayA hai| tumhArI kAMti vyartha ke bhramaNa se badalI sI mAlUma detI hai| ataH tuma apane svAsthya kI khAtira mahala yA aMta:pura ke bagIce meM hI maMtrI putroM ke sAtha bhramaNa kara liyA kro| isake bAda vasudeva aisA karane lge| harivaMza purANAnusAra eka dina kubjA nAma kI dAsI mahArAnI zivAdevI ke vilopana hetu jA rahI thii| taba vasudeva ne usase vilopana chInakara use taMga kiyaa| taba vaha bolIisI kAraNa se to tumheM baMdhanAgAra meM DAlA gayA hai| yaha sunakara vasudeva ne isakA matalaba jAnanA caahaa| taba usa dAsI ne vasudeva ko saba saca-saca batA diyaa| kintu uttara purANa ke anusAra eka dina nipuNa kumAra nAma ke sevaka ne vasudeva se yaha bAta kaha dI ki tumheM bAhara nikalane se manA karane hetu hI mahala ke AsapAsa hI bhramaNa karane ko kahA gayA hai; kyoMki Apake dekhane mAtra se nagara kI striyAM kAmAtura hokara sabhI madirApAna kI huI ke samAna ho jAtI hai| ataH prajA kI zikAyata para hI Apa para yaha pratibaMdha lagAyA gayA hai| 4. saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasudeva kA nagara-tyAga va punarmilana vAstavikatA jAnakara, eka dina rAtri meM rAjA samudravijaya se vimukha hokaraM va eka naukara ko sAtha lekara- vasudeva rAtri meM nagara ke bAhara gaye va eka murde ko apane vastrAbhUSaNa pahanA kara bole-'maiM agni meM praveza kara rahA hU~'; aisA kahakara usa murde ko agni meM DAlakara ve adRzya ho gye| isake pahale unhoMne apanI mAtA ke nAma eka patra bhI likhA ki vasudeva apakIrti ke bhaya se mahAjvAlAoM vAlI agni meM gira kara mara gayA hai| mere rAjA va cugalakhora prajA sukhI rheN| taba sAtha gaye naukara ne vasudeva ko marA jAnakara mahaloM meM Akara isa ghaTanA kI sUcanA rAjA samudravijaya ko dii| taba samudravijaya Adi sabhI bhAI zmazAna kI ora gaye va citA meM vasudeva ke vastrAbhUSaNa dekhakara, yaha jAnakara ki vasudeva ne apane Apa ko samApta kara liyA hai, sabhI ati du:khI hue va usakA vidhi-vidhAna pUrvaka kriyAkarma kara diyA, va sabhI loga kAphI du:khI mana se vApisa A gye| udhara vasudeva eka brAhmaNa kA veza dhAraNa kara vijayakheTa nagara pahu~ce tathA vahAM sugrIva nAma ke gaMdharvAcArya ke yahAM rahane lge| gaMdharvAcArya kI somA va vijayasenA nAma kI do sundara kanyAyeM thiiN| ve donoM gaMdharva kalA meM pAraMgata thiiN| vasudeva bhI gaMdhava vidyA meM ati nipuNa the| gaMdharvAcArya ne pahale se hI soca rakhA thA ki jo bhI vyakti gaMdharva vidyA meM inheM parAsta kara degA, ve ina kanyAoM kA vivAha usase kara deNge| vasudeva ne una donoM kanyAoM ko gaMdharva vidyA meM parAsta kara diyA tathA isa prakAra una kanyAoM se vivAha kara liyaa| isake bAda vasadeva kaI mahInoM taka vahIM rheN| unakA vijayasenA se eka putra bhI utpanna huA; jisakA nAma akrUra rakhA gyaa| parantu isake bAda vasudeva ajJAta rUpa se vahAM se nikala gye| ve Age jAkara eka sarovara meM snAna karane lage va vahAM vicitra prakAra kI dhvaniyAM karane lage; jisase samIpa sthita somA nAma ke hAthI kI nIMda khula gaI va vaha hAthI vasudeva saMkSipta jaina mahAbhArata - 35
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI ora daudd'aa| para vasudeva niDara hokara usake bAharI dAMtoM ko jhUlA banAkara una para jhUlane lage tathA bAda meM usa hAthI para car3ha gye| tabhI vahAM AkAzamArga se jA rahe do vidyAdhara kumAra hAthI se uThAkara vasudeva kA haraNa kara le gaye va use vijayArdha parvata ke kuMjarAvarta nagara ke bAhara upavana meM chor3a diyaa| taba ve vidyAdhara vasudeva se bole ki Apako yahAM ke nareza azanivega kI AjJA se yahAM lAyA gayA hai| tuma unheM apanA zvasura smjho| taba maMgalAcAra pUrvaka vasudeva kA nagara praveza karAyA gayA va nareza putrI zyAmA se unakA vivAha kara diyA gyaa| eka dina zyAmA ne 17 tAra vAlI vINA ke rAga chedd'eN| vasudeva usake vINA bAdana ko sunakara ati prasanna ho gaye va unhoMne zyAmA se vara mAMgane ko khaa| taba zyAmA ne vasudeva se kabhI judA na hone kA vara mAMgA va kahA ki merA zatru aMgAraka avasara pAkara tumheM hara le jA sakatA hai| usI ne mere pitA kA rAjya bhI chIna liyA hai| Apa cAheM to ye rAjya vApisa dilA sakate haiM, kyoMki aisA eka munirAja ne batalAyA thaa| zyAmA se ye ghaTanAyeM sunakara vasudeva ne zyAmA kI bAta ko svIkAra kara liyaa| para eka dina jaba saMbhoga krIr3A ke pazcAt vasudeva gahana nidrA meM the; tabhI aMgAraka ne vahAM Akara vasudeva kA haraNa kara liyaa| kintu tabhI zyAmA kI nIMda khula jAne se zyAmA ne bahAdurI se AkAza meM aMgAraka kA pIchA kiyA va use rokakara talavAra tAna kara usake sAmane khar3I ho gii| taba aMgAraka ne zyAmA se kahA ki tu merI bahana bhI hai aura strI bhI hai; ataH tU mere mArga se haTa jaa| aMgAraka ke zyAmA se aisA kahane para donoM meM ghamAsAna hone lgaa| tabhI vasudeva ne muSTikAoM se aMgAraka ke Upara tIkSNa prahAra kiye, jisase prANa rakSA hetu aMgAraka ne vasudeva ko AkAza meM hI chor3a diyaa| isa kAraNa AkAza se nIce jamIna para Akara vasudeva caMpA nagarI ke bAharI udyAna meM sthita tAlAba meM Akara gire| phira tAlAba se nikala kara samIpa sthita bAsupUjya bhagavAna ke jinAlaya meM Thahara gye| prAtaH hone para brAhmaNa kA veza 36 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAraNa kara ve nagara meM gaye; jahAM cArudatta seTha kI putrI gaMdharva senA ko gaMdharva saMgIta meM parAsta kara unhoMne usase vivAha kara liyaa| phira eka bAra betAla kanyA vasudeva ko rAtri meM haraNa kara zmazAna le gaI; phira unheM snAna karAkara uttamottama AbhUSaNa pahanAkara nIlezyA ke pitA siMhadRSTA-jo asita nagara parvata ke svAmI the-ke pAsa le gaI va nIlezyA se vasudeva kA pANigrahaNa saMskAra kraayaa| eka bAra eka mayUra nIlezyA ko hara le gyaa| taba vasudeva gopoM kI bastI meM gye| usa bastI kA nAma giri taTa thaa| vahAM vAsudeva nAma kA brAhmaNa va usakI putra somazrI rahatI thii| donoM hI vedoM meM ati nipuNa the| eka bAra kabhI jyotiSI ne kahA thA ki jo somazrI ko vedoM kI carcA meM jIta legA; vahI usakA pati hogaa| vasudeva ne yaha kAma kara dikhAyA va somazrI ko apanI patnI banA liyaa| ___eka bAra jaba vasudeva giritaTa nagara ke udyAna meM vidyA siddha kara rahe the, tabhI kucha dhUrta unheM pAlakI meM biThAkara tilavastu nagara le gye| vahAM ke loga eka narabhakSI rAkSasa se parezAna the| usa rAkSasa kA sAmanA jaba vasudeva se huA; to vasudeva ne use parAsta kara diyaa| yaha dekhakara prajA ati prasanna huii| phira vahAM kI prajA vasudeva ko ratha para biThAkara apane nagara le gaI aura khuzI-khuzI 500 kanyAoM kA vivAha vasudeva se karA diyaa| eka bAra madanavegA ke pitA jo nareza the; unako unakA duzmana rAjA trizikhara parAsta kara le gayA va unheM baMdI banA liyaa| vasudeva ne trizikhara ko parAsta kara va bAda meM usakA vadha kara madanavegA ke pitA ko mukta karA liyaa| taba madanavegA ke pitA ne apanI putriyoM vegavatI va madanavegA kA vivAha vasudeva ke sAtha kara diyaa| bAda meM madanavegA ne-jo vidyAoM meM nipuNa thI-vasudeva ko vidyAdharoM ke prakAra btlaaye| vasudeva va madanavegA se anAvRSTi nAma kA putra huaa| __eka bAra trizikhara vidyAdhara kI vidhavA patnI zUrpaNakhI madanavegA kA rUpa dhAraNa kara vasudeva ke pAsa gaI va chalapUrvaka saMkSipta jaina mahAbhArata - 37
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ usakA haraNa kara liyaa| rAste meM use mAnasavega nAma kA vidyAdhara milaa| usane mAra DAlane hetu vasudeva ko mAnasavega ko sauMpa diyaa| isI bIca vasudeva ghAsa kI gaMjI para nIce gira gye| jahAM jarAsaMdha kA yazogAna sunakara vaha jAna gaye ki yaha rAjagRha nagara hai| yahAM para vasudeva ne jue meM eka karor3a svarNa mudrAyeM jItIM tathA dAnI banakara vahIM sabako bAMTa dii| isake kucha samaya pUrva hI nimitta jJAniyoM ne jarAsaMdha ko batalAyA thA ki jo jue meM eka karor3a svarNa mudrAyeM jItakara bAMTa degA; usakA putra hI tumhArA badha kregaa| yaha jAnakara ki yahI vasudeva hai; jarAsaMdha ke sainikoM ne vasudeva ko pakaDa liyA evaM camar3e kI bhAtar3I meM bAMdhakara use pahAr3a kI coTI para le jAkara nIce pheMka diyA, tAki vasudeva kA prANAMta ho jaave| para vidyAdharI vegabatI ne jo vasudeva kI patnI thI, unheM bIca meM hI thAma liyaa| usa bIca vasudeva socate haiM ki jIva akelA hI isa saMsAra meM janma va maraNa kara sukha-duHkha bhogatA hai; kintu phira bhI AtmIyajanoM ke saMgraha karane meM lipta rahatA hai| ataH ve hI dhIra, vIra va sukhI haiM, jo bhogoM ko chor3akara Atmahita hetu mokSamArga meM sthita hote haiN| tabhI vegabatI ne parvata taTa para bhAthar3I se vasudeva ko bAhara nikAlA, taba ve donoM paraspara premapUrvaka eka dUsare se mile| phira vegabatI ne unake haraNa ke bAda apane dukhoM kA varNana vasudeva se kiyA va kahA ki maiMne Apako bahuta khojA para madanabegA ke pAsa ApakoM dekhakara saMtuSTa ho gaI va yahIM rahane lgii| para tabhI mArane kI icchA se Apako nIce pheMkA gayA; taba maiMne Apako bIca meM hI pakar3a liyaa| isa samaya hama aura Apa paMcanada tIrtha ke hrImata parvata para haiN| eka dina vasudeva va vegabatI jaba krIr3A kara rahe the, to unhoMne nAgapAsa meM baMdhI eka sundara kanyA ko dekhA va use baMdhana mukta kara diyaa| baMdhana mukta ho jAne para vaha kanyA bolI- he nAtha! ApakI kRpA se Aja merI vidyA siddha ho gii| itanA kahakara usane yaha siddha vidyA basudeva ke kahane para vegabatI ko de dii| eka bAra zrAbastI nagarI meM vasudeva 38 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmadeva ke maMdira meM pahu~ce jahAM ke kapATa kaI dinoM se baMda rahate the| vahAM upasthita janoM ne vasudeva ko batAyA ki jo bhI isa maMdira ke kapATa kholakara isameM pUjA karegA, usakA vivAha nagara seTha kI kanyA baMdhumati se kara diyA jaayegaa| taba vasudeva ne usa maMdira ke baMda kapATa kholakara usameM pUjA kii| yaha dekhakara nagara seTha ne apanI kanyA baMdhumati kA vivAha vasudeva se kara diyaa| usI nagara ke rAjA ke yahAM priyaMgusundarI nAma kI sundara kanyA thii| jvalanaprabhA nAma kI nAgakanyA ne vasudeva ko usa sundarI ke guNoM va rupa kI prazaMsA kara vasudeva ke mana meM usa kanyA ke prati prema jAgRta kara diyaa| taba una donoM ne usI kAmadeva ke maMdira meM jAkara paraspara gaMdharva vivAha kara liyaa| yahAM vasudeva apanI donoM patniyoM ke sAtha aneka varSoM taka rhe| bAda meM vasudeva ne gAMdhAra deza ke nagara gaMdhasamRddha meM praveza kiyA; yahAM bhI apane buddhi kauzala ke AdhAra para gAMdhAra nareza gaMdhAra va unakI mahArAnI pRthvI se utpanna putrI prabhAvatI ke sAtha vivAha kiyaa| eka dina vasudeva va prabhAvatI mahaloM meM so rahe the, tabhI bairI zUrpaka vasudeva ko le ur3A; kintu vasudeva ke mukkoM kI mAra se bhayabhIta hokara unheM havA meM hI chor3a diyA; jisase vasudeva godAvarI ke kuMDa meM Akara gire| ve yahAM se kuMDapura grAma gaye; jahAM kA rAjA padamaratha thaa| yahAM bhI vasudeva ne apane kalA kauzala se vahAM ke rAjA kI sundara kanyA se vivAha kiyaa| kintu durbhAgya ne yahAM bhI vasudeva kA pIchA nahIM chodd'aa| aba kI bAra nIlakaMTha ne vasudeva kA haraNa kara liyA para ve usase bacakara caMpAnagarI ke tAlAba meM gire| phira vahAM ke maMtrI kI putrI se vivAha kiyaa| para yahAM se bairI zUrpaka phira unheM hara le gayA, para aba ve usase yuddha karate hue bhAgIrathI nadI meM gira gaye / vahAM maleckSa rahate the ve vasudeva ko pakar3akara maleckSa rAjA ke pAsa le gye| kiMtu maleccha rAjA ne use apanI kanyA bheMTa meM de dii| yahI maleccha kanyA se vasudeva ko jarata kumAra nAma ke putra kI prApti huii| yahIM para vasudeva ne avaMti, saMkSipta jaina mahAbhArata 39
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sundarI, zUrasenA va jIvaddhasA Adi kanyAoM se bhI vivAha kiyA tathA ve ariSTapura nagara pahu~ca gye| yahAM ke rAjA kA nAma rUdhira thaa| rAjA rUdhira kI rUpasI paTarAnI kA nAma mitrA thaa| rUdhira ke jyeSTha putra kA nAma hiraNya thaa| usakI guNavAna va sundarI putrI kA nAma rohaNI thaa| uttara purANa meM ariSTapura nareza kA nAma hiraNyavarmA va unakI paTarAnI kA nAma padamAvatI batalAyA gayA hai| eka bAra ariSTapura meM vahAM ke nareza ne apanI putrI rohaNI ke vivAha hetu svayaMvara Ayojita kiyaa| isa svayaMvara meM jarAsaMdha, usake putra, samudravijaya, ugrasena, rAjA pAMDu, vidura, zalya, zatrujaya, caMdrAbha, padamaratha Adi aneka rAjAmahArAjA va rAjaputra Aye the| veSa badalakara vasudeva bhI isa svayaMvara meM jA pahu~ce va paNaMva vAdakoM ke pAsa jAkara baiTha gye| tabhI dhAya ne kumArI rohaNI ko upasthita sabhI rAjAoM va rAjaputroM kA paricaya karAyA va unake pAsa le giiN| sabhI ko dikhAne ke bAda jaba dhAya rohiNI ko lekara vApisa jAne lagI; tabhI paNaMva kI madhura dhvani rohaNI ke kAnoM meM guuNjii| usane mur3akara dekhA to kAmadeva se sundara zarIra vAle vasudeva para usakI nigAha pdd'ii| taba zIghra hI mur3akara rohaNI ne vasudeva ke gale meM varamAlA DAla dii| yaha dekhakara vahAM upasthita rAjAoM ne kahA ki paNaMva vAdaka ko isa kanyA ne apanA vara cunA, yaha anyAya hai| tabhI vasudeva ne uThakara kahA ki yadi svayaMvara kI vidhi na jAnane vAle apane parAkrama se madamasta haiM, to sAmane Akara sAmanA kreN| taba rAjA rudhikara, dadhimukha va vasudeva vidyAdharoM ke rathoM para AruDha hokara vahAM upasthita sabhI rAjAoM va rAjaputroM se bhir3a gye| samudravijaya va vasudeva ke bIca bhISaNa yuddha huA; jisameM vasudeva ne kabhI bhI pahale bAra nahIM kiyA; kyoMki ve apane bar3e bhAI va anya bhAiyoM ko pahacAna gaye the| ataH vasudeva ne kevala unakI ora se chor3e gaye zastroM kA nirAkaraNa hI kiyaa| aMta meM vasudeva ne apane nAma se cinhita bANa samudravijaya kI ora chor3A, jisameM likhA thA ki he mahArAja! jo ajJAta rUpa se 40 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apake ghara se nikala gayA thA, vahI maiM ApakA choTA bhAI vasudeva huuN| 100 varSa bIta jAne para vaha Apake pAsa AyA hai va Apake caraNoM meM praNAma karatA hai| tabhI samudravijaya Adi ne astra-zastra pheMka diye va ve apane choTe bhAI vasudeva ke pAsa pahu~ca gye| udhara vasudeva bhI ratha se utarakara bar3e bhAI ke caraNoM meM gira gye| tabhI vasudeva ke zeSa bhAI bhI A gaye va sabhI ne premAzruoM se yuddhasthala ko bhigo diyaa| taba sabhI ke sammukha rohiNI kA vasudeva ke sAtha rAjakIya sammAna ke sAtha vivAha sampanna huaa| athanaMtara kisI samaya rohaNI ne svapna meM vizAla sapheda gaja, bar3I laharoM se yukta samudra, pUrNa caMdramA va mukha meM praveza karatA zveta siMha dekhA jo usake hone vAle dhIra, vIra, alaMghya, caMdramA ke samAna kAMti vAle, advitIya, pRthvI ke svAmI, janatA ke pyAre putra hone ke sUcaka the| kAlAvadhi pUrNa hone para rohaNI ne putra ko janma diyaa| jisakA nAmakaraNa saMskAra ke samaya padama/rAma/balarAma nAma rakhA gyaa| vAstava meM yaha nauveM balabhadra the| inakA janma rudhira ke yahAM ariSTapura nagara meM huA thaa| janmotsava ke bAda jarAsaMdha rAjagRha lauTa gye| eka bAra zrI maMDapa meM eka vidyAdharI ne Akara vasudeva se kahA ki ApakI patnI vegavatI va hamArI putrI vAlacaMdrA Apake darzana karanA cAhatI hai; taba usa vidyAdharI ke sAtha vasudeva gagana ballabhapura nagara cale gye| samudravijaya Adi zeSa bhAI zaurIpura cale gye| ballabhapura meM vasudeva kA vivAha bAlacaMdrA se huaa| bAda meM vasudeva vegavatI ke diye vimAna se donoM striyoM ke sAtha aliMgapura nagara gaye va vahAM vidyutavegA se mile| vahAM se apanI pUrva patnI madanavegA va putra anAvRSTi ko lekara gaMdhasamRddha nagara gye| vahAM se gAMdhAra rAjaputrI va apanI pUrva patnI prabhAvatI ko sAtha liyaa| __tatpazcAta vasudeva asita parvata nagara nareza siMhadRSTa kI putrI va apanI pUrva patnI nIlezyA ko sAtha lekara, kinnarodagoda nagara se zyAmA va zrAvastI se priyaMgusundarI, baMdhumati ko lekara mahApura gye| vahAM se somazrI ko bhI sAtha liyA va saMkSipta jaina mahAbhArata - 41
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ phira ilAvardhanapura nagara cale gye| vahAM se ratnAvatI ko saMga lekara bhadrilapura se cArUhAsinI ko sAtha liyaa| usake putra ko unhoMne bhadrilapura kA rAjA bhI niyukta kiyaa| tatpazcAta jayapura se azvasenA ko le, zAlaguha nagara se padamAvatI ko bhI sAtha liyaa| isake bAda vasudeva apanI samasta pUrva patniyoM ko sAtha lekara vedasAmapura nagara gye| vahAM apane putra kapila kA rAjyAbhiSeka kara use vahAM kA zAsaka banA diyaa| vahAM se pUrva patnI kapilA ko sAtha le liyaa| tatpazcAta acalagrAma se mitrazrI ko lekara, tilavastu se byAhI 500 kanyAoM ko grahaNa kara, giritaTa se somazrI ko lekara caMpApura phuNce| vahAM se ve apane sAtha maMtrI putrI va svapatnI gaMrdhava senA ko anya patniyoM ke sAtha vimAna meM savAra kara vijayakheTa nagara le gye| yahAM se usI vimAna meM vijayasenA ko, kulapura se padamazrI avanti sundarI, putra sahita zUrasenA, jarA, jIvaddhasA va anya striyoM ko sAtha lekara zaurIpura A gye| jaba ve zaurIpura pahu~ce to vahAM sabhI prajAjanoM ke sAtha unake agrajoM ne rAjakIya sammAna ke sAtha vasudeva kA sabhI striyoM ke sAtha bar3I hI dhUmadhAma se utsavapUrvaka nagara praveza kraayaa| 42 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaMsa janma eka bAra gaMgA va gaMdhAvatI nadiyoM ke saMgama para eka viziSTa tApasI ke Azrama meM guNabhadra va vIrabhadra nAma ke cAraNa RddhidhArI muni pdhaare| ina munivRMdoM ne usa tApasI ko usakI jaTAoM meM pala rahe jUM, snAna ke samaya matsya va tApasI ke kAraNa IMdhana meM marate bekasUra jIvoM ko dikhAyA; jisase usa tApasI kA hRdaya parivartana ho gayA va usane munidharma aMgIkAra kara liyaa| yahI munirAja kabhI mathurA nagarI pdhaare| vahAM ke nareza ugrasena muni zrI ke darzanoM ko gaye va darzana karake nagara meM ghoSaNA karavA dI ki mahArAja zrI kevala hamAre hI mahala meM bhikSA grahaNa kareMge; anyatra nhiiN| para eka-eka mAha ke aMtara se tIna bAra muni zrI ke AhAra caryA hetu Ane para bhI-vibhinna kAraNoM se rAjakAryoM meM vyastatA va bhUla ke kAraNa-una munirAja ko mahaloM meM AhAra nahIM milaa| taba prajA se ye sunakara ki rAjA na to svayaM bhikSA detA hai, aura na hI dUsaroM ko dene detA hai- muni zrI ko krodha A gayA va unhoMne nidAna kiyA ki maiM isa rAjA kA putra hokara isa rAjA kA nigraha kara isakA rAjya prApta kruuN| aisA nidAna karane para una munirAja kI mRtyu ho gaI tathA ve nidAna baMdhAnusAra rAjA ugrasena kI rAnI padamAvatI ke garbha meM A gye| unake garbha meM Ane para rAnI padamAvatI ko bure svapna Ane lge| putra ke paidA hone para mA~ ne dekhA ki vaha krUra dRSTi se apane hI oMTha Dasa rahA hai| mAtA-pitA ne usa putra ke lakSaNoM ko vilakSaNa jAnakara usase chuTakArA pAne kA vicAra kiyaa| unhoMne eka kAMsa kI saMdUka banAI, usameM putra ko rakhA, sAtha meM eka paricaya patra bhI rakhA va use yamunA meM visarjita karavA diyaa| yaha kAMsa kI saMdUka bahatI huI kauzAMbI nagarI ke samIpa eka madirA becane vAlI kalArana ko milii| isa kalArana kA nAma maMjodarI/maMdodarI thaa| bar3e hI lAr3a pyAra se usane isa bAlaka ko pAla posakara bar3A kiyA va usakA nAma kaMsa rakha diyA; kyoMki yaha bAlaka use kAMsa saMkSipta jaina mahAbhArata.43
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI peTI meM milA thaa| bar3A hone para vaha bAlaka bar3A udaMDa ho gayA, burI AdateM usameM samA gaIM; jisase parezAna hokara usa kalArana ne kaMsa ko ghara se nikAla diyaa| kaMsa yahAM-vahAM bhaTakatA huA zaurIpura nagara pahu~ca gayA va vahAM jAkara rAjA vasudeva kA sevaka bana gyaa| yahIM vasudeva ne use apanA ziSya banAkara use zastra vidyA meM pAraMgata kiyA va use eka mahAna yoddhA banA diyaa| kabhI vasudeva apane ziSyoM kaMsa Adi ke sAtha rAjagRha nagara gye| vahAM jarAsaMdha ne ghoSaNA karavAI thI ki jo bhI vyakti/rAjA suramya deza ke podanapura ke svAmI siMharatha ko yuddha meM parAsta kara use jIvita pakar3akara lAvegA, use icchita deza bheMTa meM dene ke sAtha apanI putrI jIvaddhasA ko bhI vivAha duuNgaa| yaha sunakara siMharatha para savAra hokara kaMsa ke sAtha vasudeva rAjA siMharatha ko pakar3ane senA ke sAtha cala diye| siMharatha ke sAmane Ane para vasudeva ne vANoM se siMhoM kI rassI kATa dii| jisase ve svacchaMda hokara rAjA siMharatha kI ora bhaage| isa dRzya ko dekhakara siMharatha bhayabhIta ho gyaa| tabhI kaMsa ne guru AjJA se siMharatha ko bAMdha liyaa| taba vasudeva ne kaMsa kI caturAI ko dekhakara va khuza hokara kaMsa se vara mAMgane ko kahA; para kaMsa ne usa vara ko kabhI Age le lene ko khaa| ve donoM siMharatha ko lekara rAjagRha pahu~ce tathA use jarAsaMdha ke havAle kara diyaa| jarAsaMdha yaha dekhakara ati prasanna ho gayA va apanI putrI jIvaddhasA kA vivAha vasudeva se karanA cAhA; para vasudeva ke yaha kahane para ki kaMsa ne siMharatha ko pakar3A hai; ataH jIvaddhasA kA vivAha kaMsa se kara diyA jaae| para vivAha ke pUrva jarAsaMdha ke kula pUchane para kaMsa ne kahA ki usakI mA~ maMjodarI kauzAMbI nagarI meM kalArina hai| taba kalArina ko bulavAyA gayA va kaMsa kI maMjUsA meM rakhe patra ko pahacAna mAnakara va kalArina ke yaha kahane para ki yaha putra mujhe isI maMjUsA meM rakhA yamunA meM milA thA, kaMsa ko ugrasena va padamAvatI kA putra mAnakara jarAsaMdha ne apanI putrI jIvadyasA 44. saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA vivAha kaMsa se kara diyaa| kaMsa ne pUrva baira vaza jarAsaMdha se mathurA kA rAjya bhI ghoSaNAnusAra mAMga liyA / kaMsa kA pitA ugrasena mathurA kA zAsaka thaa| phira bhI jarAsaMdha ne kaMsa ko mathurA kA rAjya de diyaa| kaMsa ne yaha socakara ki mere pitA ne hI mujhe yamunA meM bahAyA thA; ataH rAjya prApta karate hI usane apane pitA ugrasena va unakI mahArAnI ko baMdI banA liyA va nagara ke mukhya dvAra gopura ke Upara unheM kaida kara liyaa| kaMsa ne vasudeva ke upakAra kA badalA cukAne ke lie vasudeva ko mathurA bulAyA va bar3I vibhUti ke sAtha rAja-sammAna dekara guru dakSiNA svarUpa apanI bahana devakI kA vivAha vasudeva ke sAtha karA diyaa| devakI ugrasena ke bhAI devasena kI putrI thii| kaMsa ke zAsana meM eka bAra kaMsa ke bar3e bhAI atimuktaka nAma ke muni AhAra ke samaya kaMsa ke mahala meM pdhaare| taba kaMsa kI patnI jIvadyasA ne haMsI karate hue rAjamada meM cUra hokara una munirAja se kahA ki yaha devakI kA RtukAla kA vastra hai, isase ApakI choTI bahana apanI ceSTA Apake lie dikhalA rahI haiN| taba munirAja ne vacana gupti chor3ate hue jIvadyasA se kahA ki devakI putra hI tere pati ko maaregaa| yaha sunakara jIvadyasA ko krodha Ane para munirAja ne Age kahA ki na kevala vo tere pati ko, balki tere pitA ko bhI mAregA aura vaha samudrAMta pRthvI rUpI strI kA pAlana bhI kregaa| yaha kahakara munirAja to vApisa cale gaye para bhayabhIta va Agata Dara se kAMpatI huI jIvadyasA kaMsa ke pAsa gaI va unheM muni dvArA kahe vacana btlaaye| taba kaMsa yaha socakara ki muni vacana kabhI mithyA nahIM hote, Dara gyaa| use vasudeva dvArA diye gaye dharohara vacana yAda aaye| vaha vasudeva ke pAsa pahu~cA va vasudeva se dharohara vacana mAMgane lagA ki prasUti ke samaya devakI kA nivAsa mere mahaloM meM hI rhegaa| vasudeva ne turaMta yaha vacana kaMsa ko de diyaa| para bAda meM sahI bAta mAlUma calane para vasudeva unhIM munirAja ke pAsa gaye va pUchA ki merA putra kaMsa kA vighAtI kyoM aura kaise hogA? taba munirAja ne saMkSipta jaina mahAbhArata 45
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ vistAra se pichale bhavoM kI kathA se samajhAkara vasudeva ko na kevala saMtuSTa kiyA balki yaha bhI batalAyA ki terA sAtavAM putra kaMsa ko mAregA va tumhAre zeSa chaH putra carama zarIrI hoNge| atimuktaka nAma ke unhIM munirAja ne vasudeva ko yaha bhI kahA ki zIghra hI 22veM tIrthaMkara Apake vaMza meM utpanna hoNge| yaha sunakara vasudeva ati prasanna hue va munirAja ko namaskAra kara ghara cale gye| harivaMza purANAnusAra uparokta bAteM munirAja ne vasudeva ko taba batalAI; jaba AhAra dAna dene ke pazcAt vAsudeva va devakI ne munirAja se svayaM kI dIkSA kA kAla pUchA / 46 saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDu va dhRtarASTra vivAha tathA kauravoM, pANDavoM kA janma aba hama punaH padama purANa meM kurUvaMza varNita kathA kI ora lauTate haiN| harivaMza purANAnusAra rAjA dhRta/vyAsa se dhRtarAja va dhRtarAja kI patniyoM aMbikA, aMbAlikA va aMbA nAma kI striyoM se kramazaH dhRtarASTra, pAMDu va vidura utpanna hue| vyAsa ne bar3e hone para aMdhakabRSTi se kuntI kA vivAha apane putra pAMDu se karane ko kahA, para pAMDu ke usa samaya rogI hone se yaha nahIM ho skaa| isase pAMDu atyanta kheda ko prApta hue| kabhI rogamukta hone para vaha vana meM puSpa zaiyyA para leTe the, tabhI unheM jamIna para par3I eka mudrikA dikhAI dii| isa mudrikA ko pAMDu ne uThA liyaa| yaha mudrikA vAstava meM eka vidyAdhara, (jisakA nAma bajramAlI thA) kI thii| vaha apanI khoI huI mudrikA ko dUMr3hatA huA pAMDu ke pAsa A phuNcaa| pAMDu ke pUchane para usa vidyAdhara ne batAyA ki yaha mudrikA anamola hai, vaha manavAMchita phala detI hai va isake pahanane se aura koI use dekha nahIM sktaa| taba pAMDu ne usa vidyAdhara ko batalAyA ki yaha mudrikA to mujhe yahIM par3I milI hai| yadi mudrikA meM aisA guNa hai, to yaha mudrikA kucha samaya ke lie mujhe dene kA kaSTa kreN| merA kArya pUrNa hone para maiM ise Apako vApisa kara duuNgaa| taba usa vidyAdhara ne kucha samaya ke lie vaha mudrikA pAMDu ko de dii| pAMDu usa mudrikA ko dhAraNa kara sIdhe aMdhakavRSTi ke mahala caMpApura/zaurIpura pahu~ca gayA va vaha rAtri meM mudrikA ke prabhAva se adRzya hokara kuntI ke mahala meM jA phuNcaa| yahAM kuntI vastrAbhUSaNoM se susajjita hokara Asana para baiThI thI va vaha sAkSAta rati sadRzya laga rahI thii| pAMDu kuntI ke rUpa lAvaNya ko dekhakara adhIra ho gayA tathA vaha kuntI ke sAmane prakaTa ho gyaa| acAnaka pAMDu ko apane sAmane saMkSipta jaina mahAbhArata - 47
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekhakara kuntI romAMcita ho gaI va usakA hRdaya prakaMpita ho gyaa| vaha pAMDu kI sundara chavi ko dekhakara zIghra hI kAma vAsanA se ghira gii| vaha vicAramagna hokara socane lagI ki isakI jihvA meM sarasvatI, hRdaya meM lakSmI va aMga-pratyaMga meM zobhA kA AgAra hai; taba vahAM mere lie kauna sA sthAna rikta hai; jahAM maiM raha skuu| tabhI kuntI ne sAhasa baTora kara pUchA-he Arya zreSTha-Apa kauna haiM, ApakA abhiprAya kyA hai va Apa yahAM kaise praviSTa ho gaye? taba catura pAMDu ne uttara diyA-kurujAMgala deza meM hastinApura nareza vyAsa putra dhRtarASTra kA maiM bhAI huuN| maiM Apake rupa, yauvana va guNoM para mugdha hokara isa mudrikA kI sahAyatA se Apake samIpa AyA huuN| merA mana aba Apake adhIna ho cukA hai| Apa svIkAra karo yA nhiiN| taba kuntI ne apane pitA kI AjJA ke binA kucha bhI kahane se manA kara diyaa| taba pAMDu bolejisa prakAra unmatta hAthI aMkuza kI paravAha nahIM karatA, vaise hI kAmI puruSa loka-lAja, dharma, sadAcAra, zAstra jJAna Adi ko pare rakha detA hai| ataH aba yA to tuma mujhe sarvasva samarpita kara do yA mere prANa le lo| merA zarIra kAma ke tApa se kaMpita ho rahA hai| taba kuntI ke mauna rahane para pAMDu ne kuntI ke gale meM bAMhe DAla dI evaM usake mukha padama kI sugaMdhi lene ke lie bhramara sA usa para TUTa pdd'aa| aMta meM donoM paraspara pUrNa saMtuSTa hokara pramudita hue| isa taraha pAMDu bAra-bAra adRzya hokara kuntI ke pAsa niHzaMka bhAva se usase kAma krIDA karane lgaa| para eka dina kuntI kI dhAya ne una donoM ko dekha liyaa| taba dhAya ke yaha pUchane para ki yaha puruSa kauna hai? kuntI hataprabha ho gii| usakI hRdayagati maMda ho gaI, dehayaSTi jakar3a sI gaI, aMga-pratyaMga sunna ho gye| kintu phira bhI vaha dhairya dhAraNa kara dhAya se bolI- he dhAya mAM! isa puruSa se merA pUrva saMbaMdha yA paricaya bhI nahIM thaa| merA citta bhI sthira thA; para karma vaza maiM isake vAgjAla meM phaMsa gaI va Atma samarpaNa kara baitthii| ye kuru deza ke rAjA vyAsa ke putra 48 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMDu haiN| ye vajramAlI vidyAdhara se prApta abhISTa vastudAtA mudrikA prApta kara adRzya ho ramaNa hetu mere pAsa Ate haiN| kuntI ke ye vacana sunakara dhAya bhAvI anartha va rAjadaMDa kI AzaMkA se kAMpa uThI va kuntI se bolI- kisI bhI nArI ko puruSa ke samIpa ekAMta meM nahIM rahanA caahie| tumane kula meM kalaMka lagA diyaa| taba kuntI ne dhAya mA~ se kahAhe mA~! aba to isa ghora saMkaTa ke nivAraNa kA upAya soco, mujhe kSamA kara do| maiM unmatta sI ho rahI hU~ va pApI prANoM ke visarjana kA upAya DhUMDha rahI huuN| yaha sunakara dhAya mA~ ne kuntI se kahA DhADhasa rakho, koI upAya kruuNgii| aisA kahakara isa rahasya ko gupta rkhaa| kucha dinoM ke bAda pAMDu ke saMsarga se kuntI ke garbha dhAraNa ke lakSaNa prakaTa hone lge| eka dina kuntI ke mAtA-pitA ne garbha lakSaNoM se yukta kuntI ko dekha liyaa| taba unhoMne dhAya ko bulAkara phaTakAra lagAI-tujhe jJAna nahIM ki yadi kanyA evaM kulavadhU ko unmukta kara diyA jAve to saccaritra va vicArazIla hone para bhI vaha anya puruSoM ke saMsarga se kula kI kIrti ko avazya hI naSTa kara DAlatI hai| tUne kuntI kI aisI rakSA kI ki hamAre mukha para kAlikha puta gaI hai| strI evaM puruSoM kA saMsarga agni va ghRta ke samAna hotA hai| isalie buddhimAna puruSa kabhI donoM ko eka sthAna para nahIM rkhte| tumane atyanta nidaMnIya kAma kiyA hai| tumane rakSaka hokara bhakSaka kA kAma kiyA hai| tumhArA aparAdha akSamya hai| yaha sunakara dhAya thara-thara kAMpane lgii| kintu bAda meM kucha sAhasa baTorakara nivedana karane lagI-isameM na merA doSa hai, na kuntI kaa| yaha kahakara pUrI kathA unheM (kuntI ke mAtA-pitA ko sunA dI va kahA ki kuntI va pAMDu ne Apasa meM gaMdharva vivAha kara liyA thaa| aba Apa jaisA cAheM vaisA kreN| yaha sunakara kuntI ke mAtA-pitA soca vicAra kara isa niSkarSa para pahuMce ki isa rahasya ko atyanta gupta rakhA jaaveN| parantu sAvadhAnI rakhane para bhI yaha rahasya pAnI ke Upara par3I tela kI bUMda kI taraha saMkSipta jaina mahAbhArata - 49
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaila gayA va kAlAntara meM kuntI ne eka tejasvI va sundara zizu ko janma diyaa| yaha carcA zIghra hI saMpUrNa nagara meM phaila gaI, para rAjadaMDa ke bhaya se koI kucha kaha na skaa| rAjA aMdhakabRSTi ne maMtriyoM se parAmarza kara isa putra kA nAma karNa rakhA va use bahumUlya ratnajar3ita kavaca kuMDala evaM vastrAbhUSaNoM se susajjita kara eka bahumUlya maMjUSA meM rakhakara yamunA nadI ke pravAha meM chor3a diyaa| yamunA nadI ke taTa para hI caMpApurI nAma krI nagarI thii| isa nagarI kA rAjA bhAnu thaa| rAdhA usakI prANavallabhA thii| para ina donoM ke koI saMtAna nahIM thI; ataH ve sadA saMtApita rahate the| prArabdhavaza kuntI putra karNa kI maMjUSA isI nagarI ke taTa para A lgii| yaha maMjUSA nareza ko milii| isa maMjUSA ko kholakara va usa maMjUSA meM navajAta bAlaka ko pAkara vaha atyanta praphullita huaa| eka nimitta jJAnI ke pUrva meM hI batalAye anusAra rAjA usa bAlaka ko maMjUSA sahita apane mahaloM meM le gayA va usa navajAta bAlaka ko le jAkara apanI mahArAnI kI goda meM DAla diyaa| usa navAgata putra ko grahaNa karate samaya mahArAnI apanA kAna khujalA rahI thI; ataH yahAM bhI usa bAlaka kA nAma karNa rakhA gyaa| purANa meM aisA bhI ullekha hai ki kuntI ke bAlaka ke janma kA samAcAra kAnoMkAna saMpUrNa nagara meM phaila gayA thA, isalie isa bAlaka kA nAma karNa rakhA gayA thaa| yahAM yaha bAta vizeSa dhyAna dene kI hai, ki aMdhakabRSTi caMpA nagara/zaurIpura kA rAjA thA; vahIM bhAnu caMpApurI kA zAsaka thaa| cUMki karNa kA lAlana-pAlana caMpApurI nareza bhAnu ne kiyA thA; ataH karNa ko bhAnuputra arthAt sUrya putra bhI kahate haiN| nareza aMdhakabRSTi kuntI kI ghaTanA se kSubdha the, kintu unhoMne isa samasyA ke hala ke lie apane nIti nipuNa maMtriyoM evaM putroM ke sAtha vicAra vimarza ke bAda yaha nirNaya liyA ki kuntI kA vivAha pAMDu ke sAtha hI kara diyA jAve; kyoMki kuntI se aba koI aura vivAha nahIM kregaa| ata: aMdhakabRSTi ne tamAma bheMTa upahAroM ke sAtha eka catura 50 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUta ko pAMDu ke pitA ke pAsa bhejaa| vaha dUta anumati lekara rAjA vyAsa ke pAsa jAkara bheMTa va upahAra unake sammukha rakhakara hAtha jor3akara nivedana karane lagA ki maiM caMpA nagarI/zaurIpura nareza aMdhakabRSTi kA dUta hU~ va apane rAjA kI isa icchA ko batalAne AyA hU~ ki Apake ciraMjIva rAjakumAra pAMDu kA vivAha unakI putrI kuntI ke sAtha ho| rAjA vyAsa ko pahale se hI patA thA ki kumAra pAMDu kuntI para Asakta haiM; ataH unhoMne yaha prastAva AdarapUrvaka svIkAra kara liyA va dUta ko yathocita upahAra dekara vidA kiyaa| pAMDu kI to mAno manokAmanA hI pUrNa ho gaI thii| ataH zIghra hI vivAha kI taiyAriyAM zurU huIM va subhadrA ne apane putra pAMDu kI AratI utAra kara bArAta ko caMpAnagarI ke lie vidA kiyaa| ___ aMdhakabRSTi nareza ne bArAta kA joradAra svAgata kiyaa| nagara kI sajjA dekhakara bArAtI bhI khuza the| rAja purohita ne pAMDu va kuntI kA vivAha sampanna kraayaa| vahIM kuntI kI choTI bahana mAdrI ne bhI pAMDu kA varaNa kiyaa| rAjA ne vivAhoparAMta unheM gaja, azva, ratha, svarNa, ratna, maNi, vastra va zastra bheMTa kiye| vivAhopArAMta pAMDU apanI donoM patniyoM ke sAtha hastinApura ko prasthAna kara gye| vara pAMDu ke Agamana kI sUcanA sunakara nagara kI sabhI nAriyAM jo jisa avasthA meM thI, usI rUpa meM pAMDu va usakI patniyoM ko dekhane daur3I aaiiN| ve apanI sudhabudha bhI bhUla baitthiiN| jinheM dekhakara jana sAmAnya ne pramudita hokara unakA jI bharakara upahAsa udd'aayaa| __nagaravAsiyoM ne vara-vadhU kI AratI utArI va unakI abhyarthanA kii| mahaloM meM praveza ke bAda ve sabhI sukhapUrvaka rahane lge| aba kuntI kI bAhu-latAoM ke pragAr3ha AliMgana meM kumAra pAMDu kAmadeva ke kArAgAra meM baMdI the| isa prakAra bhAMti-bhAMti ke bhoga vilAsoM, jinendradeva kI mahimA vAle utsavoM, satpAtroM ko dAna evaM puNya ke kAryoM meM kumAra pAMDu kA jIvana vyatIta hone lgaa| saMkSipta jaina mahAbhArata. 51
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahIM rAjA bhojakabRSTi ne bhI apanI putrI gAMdhArI kA vivAha rAjA vyAsa ke jyeSTha putra dhRtarASTra se kara diyaa| unake laghu putra bidura kA vivAha rAjA devaka kI putrI kumuvatI se huaa| eka rAtri meM kuntI ne aMtima prahAra ke svapna meM madamasta gajarAja, kallola karate samudra, caMdramA va kalpavRkSa ko dekhA; taba rAjakumAra pAMDu ne svapna sunakara kuntI ko batAyA ki Apake garbha meM AyA bAlaka tejasvI, gaMbhIra, saMsAra ko AnaMdita karane vAlA yA yAcakoM kI manAkAmanAoM ko pUrNa karane vAlA hogaa| usake cAra laghu bhrAtA bhI hoNge| yaha sunakara harSa se phUlI kuntI AnaMdamagna ho gii| kAlAvadhi vyatIta hone para kuntI ne acyuta svarga se cayakara Aye eka ati sundara putra ko janma diyaa| isa khuzI meM nagara meM cAroM ora AnaMda chA gyaa| yAcakoM ko manavAMchita dAna dekara, vidvAnoM va zreSThiyoM kA satkAra kara unheM bhI bahumUlya vastuyeM pradAna kI giiN| nAmakaraNa saMskAra ke dina isa putra kA nAma yudhiSThira rakhA gyaa| yudhiSThira bar3e hokara kalA, zIla, kAMti, bala evaM jJAna sabhI meM pravINa ho gaye the; ataH prajA inheM sneha se dharmarAja bhI kahane lagI thii| isake pazcAt kuntI ne dUsare putra bhIma ko janma diyaa| ___ bhIma sarvatomukhI vidyA ke dhanI va pracaMDa balazAlI the| buddhi, rupa, guNa evaM sAhasa kI vaha pratimUrti the| svapnAvasthA meM pracaMDa vAyu pravAha meM kalpavRkSa ke rUpa meM use garbha meM Ate mAtA kuntI ne dekhA thA; isalie bhIma ko 'marutasya' bhI kahate haiN| tatpazcAta kuntI ne tRtIya putra ko janma diyaa| isa putra kA nAma agniputra/ dhanaMjaya rakhA gyaa| isa putra kA teja, zaurya va sauMdarya atulanIya thaa| usake zarIra kI kAMti arjuna arthAt rupA/cAMdI ke samAna svaccha thI, isalie isakA nAma arjuna bhI thaa| mAtA kuntI ne svapna meM indra ko dekhakara arjuna ko prApta kiyA thaa| isIlie arjuna ko indrasUna yA satpuruSa bhI kahate haiN| tatpazcAta kuntI kI bahana mAdrI ne bhI honahAra, ati sundara va svastha do sundara 52 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlakoM ko janma diyaa| inake nAma nakula va sahadeva rakhe gye| ina pAMcoM bhAiyoM meM anupama bhrAtR-sneha thaa| udhara megha evaM vidyuta kI taraha pANDu ke bar3e bhAI dhRtarASTra va gAMdhArI abhinna the| unameM paraspara ati sneha thaa| ataH gAMdhArI ne bhI prathama putra ko janma diyA va nAmakaraNa saMskAra ke pazcAt usakA nAma duryodhana rkhaa| prathama putra prApti ke upalakSya meM rAjA ne sabhI kArAgRha baMdiyoM evaM piMjar3e meM baMda pakSiyoM ko mukta kara diyA thaa| phira gAMdhArI ne dvitIya putra ko janma diyaa| usakA nAma duHzAsana rakhA gyaa| duHzAsana spaSTa vaktA va zUravIra thaa| tatpazcAta gAMdhArI va dhRtarASTra kI anya rAniyoM ne 98 anya putroM ko janma diyA, inameM duddharSaNa va raNazrAMta pramukha the| sabhI pAMDu putra pAMDava evaM dhRtarASTra putra kaurava apane pitAmaha gAMgeya/bhISma ke saMrakSaNa meM rahate the, ve hI inheM zikSita karate the| guru droNAcArya ne ina sabako zastra vidyA meM nipuNa kiyA thaa| sabhI ziSyoM meM arjuna sarvAdhika utsAhI, parizramI va adhyavasAyI thaa| vaha guru kRpA kA vizeSa pAtra thaa| zabdabhedI bANa saMdhAna meM arjuna ko droNAcArya ne hI nipuNa kiyA thaa| arjuna vinayI, sarala-citta va niSpApa ziSya thaa| bhIma mallayuddha va gadAyuddha kA atyanta pracaMDa yoddhA thaa| dhRtarASTra va pAMDu ke bar3e ho jAne para hastinApura nareza vyAsa ne apanA rAjapATa dhRtarASTra va pAMDu ko sauMpa diyA thaa| eka bAra sainya dalabala sahita pAMDu apanI dvitIya patnI mAdrI ke sAtha vana krIDA ko gye| vahAM kAmotpAdaka dRzyoM ke avalokana se pAMDu ko kAmalipsA jaagii| yahAM-vahAM kAmakrIr3A karane ke bAda eka latA maMDala meM unhoMne kAmakrIr3A kii| isake pazcAt pAMDu ne vahIM eka hiraNa yugala ko kAmarata dekhaa| anAyAsa hI pAMDu ne bANa se hiraNa ko mAra diyaa| usI samaya AkAzavANI huI ki he kumAra! tumane mUka prANI kA akAraNa badha kara ThIka nahIM kiyaa| yadi Apa hI inheM mAreMge, to inakI rakSA kauna karegA? hiMsA se sukha kI AzA karanA durAzA bhAtra hai| yaha AkAzavANI saMkSipta jaina mahAbhArata.53
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ sunakara pAMDu soca meM par3a gaye ki maiMne isa niraparAdha mUka hiraNa kI hatyA kara bar3A hI krUra kArya kiyA hai| isa prakAra saMsAra kI vicitra dazA ko socate-socate ve aceta ho gye| cetanA vApisa Ane para kucha dUrI para unheM suvrata nAma ke mahA RddhidhArI munirAja ke darzana hue| ve jitendriya va kSamAzIla the| ve sAmyamUrti, udbhaTa vidvAna evaM kSemaMkara the| ve durdhara tapasvI the| unake samIpa Ate hI pAMDu unake caraNoM meM gira gye| isake bAda pAMDu ne unheM uccAsana dekara virAjamAna kraayaa| munizrI ne dharmavRddhi kA AzIrvAda dekara unheM saMbodhita kiyA va munidharma ke teraha aMga-pAMca mahAvrata, pAMca samiti va tIna gupti-batalAye va kahA ki munidharma ke pAlane se mokSa va zrAvaka dharma ke pAlane se svarga kI prApti hotI hai| tumhArA mAtra 13 dina kA jIvana zeSa bacA hai| ataH aba sAvadhAna hokara dharma kA pAlana kro| isameM hI tumhArA kalyANa hai| isake bAda pAMDu ne ghara Akara vana kA sArA vRtAMta apane parivAra vAloM ko sunAyA va saMpUrNa parivAra ko sAMtvanA dekara evaM sAMsArika mohamAyA se apane citta ko vimukha kara nIra-kSIra viveka dvArA zubhakArI dharma jJAna prApta kiyaa| unhoMne sAdharmI janoM ko cAra prakAra kA dAna diyA va parivAra ke sabhI sadasyoM se kSamA-yAcanA kara vana gamana kara gye| isake bAda gaMgA taTa para Akara pAMDu ne muni dIkSA grahaNa kara lI tathA ve Atma-dhyAna meM lIna ho gye| paMca parameSThI kA sadA dhyAna karate rahane se unakA hRdaya uttamottama bhAvoM se pUrNa ho gyaa| du:saha parISahoM ko sahana karane se unakA vilakSaNa Atmabala prakaTa ho gyaa| vaha apane mana maMdira meM niraMjana arahaMta deva ko sthApita kara sadA arcanA kiyA karate the| isI avasthA meM unhoMne apane prANoM kA parityAga kiyA va saudharma svarga meM janma liyaa| pAMDu ke pada cinhoM para calakara mAdrI ne bhI gaMgA taTa para hI saMnyAsa dhAraNa kara liyaa| ghora tatpazcaraNa kara unhoMne apane pati ke sAtha hI svarga ko prApta kiyaa| 54 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane pati pAMDu ke svarga gamana kI sUcanA prApta hone para kuntI bhI gaMgA taTa para Akara ghora vilApa karane lgii| kauravoM ne bhI usake isa duHkha meM pUrNa sAtha diyaa| samaya bItane para dhRtarASTra niSkaMTaka hokara hastinApura para zAsana karane lge| harivaMza purANa ke anusAra rAjA dhRtarAja ke bhAI rUkmaNa jinakA vivAha gaMgA se huA thA ke putra gAMgeya/bhISma pitAmaha the| pitAmaha gAMgeya/bhISma pitAmaha kI chatrachAyA meM sabhI kaurava va pAMDava prasanna the| guru droNAcArya unake sahAyaka va patha pradarzaka the| eka bAra dhRtarASTra vana krIr3A ko gye| vahAM unheM eka nigraMtha munirAja ke darzana hue| rAjA dhRtarASTra ne unheM natamastaka hokara praNAma kiyaa| munirAja ne unheM dharmavRddhi kA AzIrvAda diyaa| dhRtarASTra ne muni zrI ke upadezoM kA lAbha lene ke pazcAt munirAja se prazna kiyA ki kurU kula ke isa vizAla rAjya ko mere putra duryodhana Adi bhogeMge athavA mere bhrAtA pAMDu ke putra pAMDava? mere duryodhana Adi eka zataka putroM evaM pAMcoM pAMDavoM kA utkarSa-apakarSa bhaviSya meM kaisA hogA? karuNA kara yaha batalAne kI kRpA kreN| taba muni zrI ne batalAnA zurU kiyA ki magadha deza kI rAjagRhI meM jarAsaMdha kA rAjya hai| vaha zatruoM se aparAjita hai| kintu isI bIca dhRtarASTra ne punaH prazna kara diyA ki he prabho! usakA maraNa kisa prakAra hogA? taba muni zrI punaH bole ki tumhAre isa rAjya ke kAraNa kauravoM va pAMDavoM meM mahA bhayaMkara yuddha hogaa| kurukSetra ke isa vizAla yuddha meM tumhAre samasta putra parAsta yA nihata hoMge va pAMDava hastinApura ke rAja siMhAsana para baiThakara prajA kA pAlana poSaNa kreNge| isI kurukSetra meM jarAsaMdha se zrIkRSNa kA yuddha hogA va unhIM ke hAthoM jarAsaMdha kI mRtyu hogii| mani zrI ke mukhArabiMda se yaha saba sunakara dhRtarASTra ciMtita ho uThA tathA munizrI kI vaMdanA kara hastinApura lauTa AyA / vahAM se lauTane ke pazcAt dhRtarASTra kI jIvana caryA badala gii| vaha jinAgama saMkSipta jaina mahAbhArata - 55
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke upadezoM meM nimagna rahane lge| dharmarAja yudhiSThira bhI sadA dharmAcaraNa meM lIna rahane lge| munizrI kI bhaviSyavANI sunane ke pazcAt dhRtarASTra ciMtAmagna rahane lage tathA saMsAra kI asAratA ke bAre meM socane lge| unhoMne tAU bhISma pitAmaha/gAMgeya ko apane pAsa bulAkara munirAja kI kahI sabhI bAteM unheM batalA dI va kahA ki aba mujhe virakti utpanna ho rahI hai| donoM kI salAha ke pazcAt dhRtarASTra ne apane zataka putroM evaM pAMDavoM ko bulavA liyA tathA gAMgeya va droNAcArya ke sAmane una sabhI ke sabala kaMdhoM para kula ke rAjya kA bhAra sauMpa diyaa| isake bAda dhRtarASTra apanI mAtA subhadrA ke saMga vana gamana kara gye| vahAM suvrata muni mahArAja ke sAmane kezaloMca kara jinadIkSA grahaNa kara lii| idhara duryodhana va pAMDu putra milakara yogyatA pUrvaka rAjya kA saMcAlana karane lge| cAroM ora parama zAnti thii| pAMDava pracaMDa tejasvI the; isalie duryodhana Adi zastra saMcAlana se saMbaMdhita pratiyogitAoM meM unase parAsta ho jAte the| pAMDavoM kI bAra-bAra vijaya se duryodhana Adi kaurava adaMra hI aMdara pAMDavoM se IrSyA karane lage the| pAMDavoM kI vijaya unheM asahaya sI ho calI thii| donoM ke bIca virodha kA bIja aMkurita hone lgaa| kucha samaya pazcAt kaurava udaMDatA para utara Aye tathA virodha kA vaha bIja zatrutA ke baTa vRkSa ke rUpa meM pariNata sA dikhAI dene lgaa| duryodhana Adi rAjya ke viSaya ko lekara eka dUsare ke virodhI se banane lge| taba isa dveSa bhAva ko yahIM vinaSTa kara dene kI abhilASA se gAMgeya, vidura, droNa, maMtrI zakunI va duryodhana mitra zaSaroma Adi gurujanoM va vidvAnoM ne madhyasthatA kara rAjya ke do barAbara bhAga kara eka kauravoM ko va dUsarA pAMDavoM ko de diyaa| kintu kauravoM se pAMDavoM kI khuzahAlI dekhI nahIM jA rahI thii| jisase ISyAlu duryodhana Adi kaurava saMdhi meM doSa nikalane lage va kahane lage ki rAjya ke Adhe bhAga para kevala pAMca pAMDava va zeSa Adhe bhAga para hama 100 56 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAI! yaha kahAM kA nyAya hai| kintu pAMDavoM meM yudhiSThira zAntipriya va dharmaniSTha the| ataH vaha apane zeSa cAra bhAiyoM meM roSa utpanna hone para unheM zAMta kara dete the| duryodhana kI karNa se mitratA thI aura ve jarAsaMdha se milakara niraMtara baiThakeM kiyA karate the| yadyapi kauravoM ke hRdaya kA abhiprAya kuTila ho cukA thA; para ve vAstavika abhiprAya ko gupta rakhate the| ve pAMDavoM se milane para unake sammukha kapaTa rUpa meM sneha bhAva hI prakaTa karate the| eka dina mahAbalI bhImasena kauravoM ke sAtha krIr3A karane vana meM gaye; jahAM bhIma ne dhUla meM leTakara kahA ki jo mujhe isase nikAla legA; vahI bar3A balI hogaa| sabhI kaurava milakara bhI yaha na kara sake; ataH sabhI kaurava bhAI glAni se bhare nagara ko cale gye| isI prakAra eka dina phira vana krIr3A ke samaya eka AMvale ke vRkSa para kauravoM meM se koI na car3ha sakA, para bhIma usa per3a para AsAnI se car3ha gyaa| yaha dekhakara kauravoM ko apanI durbalatA para glAni hone lgii| taba sabhI kauravoM ne milakara bhIma ko usa per3a se girAne ke kAphI prayAsa kiye, para ve saphala nahIM hue| kauravoM ke isa zatru bhAva ko bhIma tAr3a gaye va bole- tuma sabhI milakara isa per3a ko ukhAr3a phekoM ; kyoMki isake hilAne se merA kucha bhI nahIM bigar3ane vaalaa| bhIma kI yaha bAta sunakara kaurava lajjita ho gai| punaH eka dina vana krIr3A meM hI usI AMvale ke per3a para bhIma ne kauravoM kI sahAyatA kara unheM car3hA diyA va bAda meM svayaM usa per3a ko ukhAr3akara teja gati se daur3ane lage; jisase aneka kaurava bhAI per3a se girakara coTila ho gaye, taba eka bhAI ke nivedana karane para bhIma ko karuNA A gaI, taba bhIma isa vRkSa ke sAtha khar3e ho gaye va kauravoM ko dhairya bNdhaayaa| jaba sabhI kaurava ghara cale gaye to unhoMne milakara bhIma se pratizodha lene kA nizcaya kara liyaa| taba eka bAra eka sarovara ke taTa para kauravoM ne bhIma ko usa sarovara meM dhakela diyA, para bhIma jaba tairakara bAhara nikalA, to sabhI saMkSipta jaina mahAbhArata 57
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaurava ghabarA gye| phira bhIma ne eka-eka kara sabhI kauravoM ko usa sarovara meM pheMka diyaa| ve tairanA nahIM jAnate the; isalie bar3I muzkila se ve saba usa sarovara se nikala pAye / yaha saba dekhakara duryodhana ne eka dina apane maMtriyoM va anujoM kI baiThaka bulAI va usa baiThaka meM kahA ki yaha bhIma pUrNataH durjeya hai| isase pratispardhA karanA hama logoM ke lie asaMbhava hai| isakA vinAza kiye binA hama logoM kA kalyANa nahIM ho sktaa| zatru kI zakti meM vRddhi ke pUrva hI usako jar3a se ukhAr3a pheMkanA caahie| taba sabhI ne duryodhana kI isa bAta se sahamati jtaaii| bhIma ke badha kA avasara DhUMDhA jAne lgaa| eka dina jaba bhIma pragAr3ha nidrA meM so rahA thA, to duryodhana ne use bAMdha liyA va anujoM kI sahAyatA se bhIma ko gaMgA nadI meM pheMka diyaa| nIMda khulane para bhIma ne gaMgA nadI meM apane ko baMdhA asahAya pAyA; ataH pahale to usane apanI deha ko jora se phulAyA; jisase usake baMdhana TUTa gye| phira bhIma kAphI dera taka nadI ke jala meM par3A rhaa| tatpazcAta bar3e hI AnaMda se bAhara nikalakara mahaloM ko lauTa gyaa| kaurava use dekhakara Azcarya cakita ho ge| pratizodha kI jvAlA kauravoM ke mana meM abhI bhI pala rahI thii| ataH duryodhana ne eka dina bhIma ko prANanAzaka sAMghAtika viSa milA bhojana karavA diyA; para bhIma ko kucha nahIM huaa| satya hI hai, puNyAtmAoM ke sAmane halAhala bhI amRta ke samAna ho jAtA hai / bhUta, preta, DAkinI, zAkinI, rAkSasa Adi sabhI, dharmAtmAoM ko dekhate hI palAyana kara jAte haiM / isIlie jo buddhimAna evaM vivekazIla puruSa hote haiM; ve sadaiva dharma rUpI ratha para ArUr3ha rahate haiM / phira samaya kI gati ke sAtha parivartana hone lge| bhISma pitAmaha/ gAMgeya, saMbhrAta vyaktiyoM va ziSyoM ke anurodha para droNAcArya kA vivAha gautama kI putrI azvinI se ho gyaa| jinase azvatthAmA nAma ke putra ne janma liyaa| azvatthAmA atyanta buddhimAna, dhairyavAna, dharmAtmA va mahAparAkramI thA; 58 saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha hI atyanta rUpavAna bhI thaa| azvatthAmA ne kauravoM va pAMDavoM ke sAtha apane pitA se zastra-vidyA sIkhIM thIM; kintu arjuna guru bhakta thaa| usakI dRr3ha nizcayI guru bhakti prazaMsanIya thii| isalie droNAcArya ne apanI saMpUrNa zastra vidyAyeM arjuna ko pradAna kara dI thii| eka bAra kaurava tathA pAMDavoM ko lekara dhanurvidhA kI parIkSA hetu droNAcArya unheM vana meM le gaye va eka per3a para baiThe kaueM kI dAhinI AMkha bhedane ko sabhI se khaa| para sabhI ke mauna rahane para svayaM droNAcArya ne usakI AMkha bhedane ke lie lakSya kiyaa| tabhI arjuna ne vinamratA se apane guru se nivedana kiyA ki he AcArya vizArada! ApakA aise sAmAnya lakSya ko vedhanA dIpaka ke sahAre sUrya ko DhUMDhane ke prayAsa jaisA hai| yadi Apa AjJA deM to maiM yaha kArya kara sakatA huuN| taba arjuna ne guru AjJA pAkara caMcala kaueM ke caMcala netroM ko bedhane hetu ekAgracitta hokara bANa chor3a diyaa| bANa saTIka nizAne para lgaa| taba sabhI ne arjuna kI dhanurvidhA kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| arjuna ke isa prabala parAkrama ko dekhakara kauravoM kA hRdaya avazya kSubdha ho gyaa| saMkSipta jaina mahAbhArata.59
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekalavya kI guru bhakti - kaI dinoM ke pazcAt eka dina arjuna dhanuSa bANa ke sAtha vana meM vicaraNa kara rahe the; taba unhoMne eka vikarAla zvAna ko dekhaa| usa zvAna kA jabar3A bANoM se bharA thaa| yaha dRzya dekhakara arjuna soca meM par3a gayA ki aisA kauna dhanurdhara hai, jisane apanI vilakSaNa pratibhA se zvAna kA mukha abaruddha kara diyA hai| nizcaya hI vaha advitIya dhanurdhara zabdabhedI bANa kA jJAtA hogaa| para yaha kalA to guru jI ne kevala mujhe sikhAI hai| isI khoja meM arjuna gahana vana kI ora calA gyaa| kAphI dUra jAne para arjuna ko dhanuSa bANoM ke sAtha eka bhIla putra dikhAI diyaa| arjuna ne usakA paricaya puuchaa| to vaha bhIla putra bar3e hI abhimAna ke sAtha bolA- he Arya putra ! maiM dhanurdhAriyoM ko bhaya va anya ko prasannatA pradAna karane vAlA eka bhIla putra hU~ va zabdabhedI vANoM kA bhI saphalatApUrvaka prayoga kara sakatA hU~ / taba arjuna ne usa bhIla bAlaka se pUchA ki kyA Apane hI eka zvAna ke mukha ko vANoM se bhara diyA thaa| kyA ApakI bANa vidyA kI hI yaha apUrva camatkRti thii| taba usa vIra bhIla bAlaka ne svIkArate hue kahA ki haaN| taba arjuna ne usa bhIla bAlaka se punaH prazna kiyA ki ye vidyA Apane kisase sIkhI hai| taba usa bhIla bAlaka ne bar3e hI sahaja bhAva se uttara diyA ki Apa mahA dhanurdhara evaM bANa vidyA meM siddhahasta AcArya zrI droNAcArya se to avazya paricita hoNge| vahI mere sadaguru haiN| usa bhIla bAlaka ke vacana sunakara arjuna Azcarya meM par3a gaye va socane lage ki isa asabhya bhIla bAlaka ke guru droNAcArya ho hI nahIM skte| taba arjuna ne usa bAlaka se kahA ki ve to hamezA hamAre sAtha rahate haiM / ve Apake guru kaise ho sakate haiN| taba vaha bhIla bAlaka bolAmere nivAsa ke pAsa hI eka bahuta sundara stUpa hai; use hI maiMne droNAcArya guru mAnakara isa vidyA meM mahAratha hAsila kI hai| aisA kahakara vaha bAlaka arjuna ko usa stUpa ke pAsa le 60 saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayA va kahA ki jisa prakAra pArasa patthara ke sparza se lohA sonA bana jAtA hai, usI prakAra isa stUpa rUpI droNAcArya ke saMyoga se hI mujhe yaha dharnuvidyA prApta huI hai| isI kI maiM ArAdhanA karatA huuN| taba arjuna ne usa bAlaka se kahA ki he zavarottama! tuma dhanya ho, tumhArA kArya mahAna hai| tuma guNavAna ho, gurubhakta parAyaNa ho va agraNI jJAnIjanoM ko bhI mAnya ho| aisA kahakara arjuna vApisa ho gye| arjuna ne turaMta isa ghaTanA kA saMpUrNa vivaraNa guru droNAcArya ko kaha sunAyA va kahA ki vaha buddhihIna bhIla Apako guru mAnakara sadaiva hI niraparAdha mUka prANiyoM para prahAra karatA rahatA hai| vaha ati balavAna kintu niVSatA se otaprota hai| arjuna ke ye vacana sunakara droNAcArya ko gahana viSAda huA tathA usI kSaNa ve arjuna ko sAtha lekara usa bhIla bAlaka ke nivAsa kI ora cala diye| vahAM pahu~cane para usa bhIla bAlaka ne una donoM ko uttama Asana para baiThAkara yathocita Adara satkAra kiyA; para vaha bhIla bAlaka yaha na jAna sakA ki yahI droNAcArya haiN| tabhI droNAcArya ne usa bAlaka se pUcha liyA ki Apake gurU kauna haiM? taba vaha bolA-mere gurU aneka raNakalAoM ke jJAtA, prasiddha dhanurdhara evaM jagatabaMdhya mahApuruSa droNAcArya haiN| na jAne vaha kauna sA zubha avasara AyegA; jaba maiM unake pratyakSa svarUpa kA darzana kara apane ko kRtya-kRtya smjhuugaa| yadi maiM guru kI saMprati pratyakSa dekha pAUM to unake caraNoM para apane Apako nyauchAvara kara duuNgaa| tabhI guru droNa bole- maiM hI droNAcArya huuN| taba usa bhIla putra ke harSa kA ThikAnA nahIM rhaa| usakA mukhamaMDala harSa se damaka uThA va usane unheM sASTAMga namaskAra kiyaa| usake tana mana kI sudhI jAtI rhii| jaise use anamola ratna mila gayA ho| usane bAra-bAra guru caraNoM meM apanA mastaka rakha apanI bhAvanAyeM prakaTa kii| __ taba guru droNa bole- 'tumhAre sadRzya ekaniSTha ziSya maiMne bhUtala para nahIM dekhA hai| maiM tumase eka yAcanA karane AyA hai| yaha sunakara vaha bhIla bAlaka stabdha raha gyaa| bolA-mujha saMkSipta jaina mahAbhArata 61
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRSNa janma va lIlAyeM tathA kaMsa-vadha udhara zaurIpura se vasudeva apanI patnI ke sAtha kaMsa ko diye vacana ke anusAra mathurA meM rahane lge| kaMsa apanI mRtyu kI AzaMkA se zaMkita hokara vasudeva kI sevA zuzrUsA karane lgaa| kucha kAla ke uparAMta devakI ne yugala putroM ko janma diyaa| taba indra kI AjJA se sunaigama nAmaka deva unheM uThAkara subhadrila/bhadrilapura nagara ke seTha sudRSTi kI strI alakA ko de AyA va usake mRta janme yugaliyA putroM ko vaha deva devakI ke prasUti gRha meM rakha aayaa| zaMkA se yukta kaMsa ne una mRta putroM ko raudra pariNAma hokara zilA para pachAr3a diyaa| tadanaMtara devakI ne krama-krama se do bAra yugala putroM ko aura janma diyaa| vahI deva unheM bhI seTha kI strI alakA ko de AyA va usake usI samaya janme mRta putroM ko devakI ke pAsa rakha diyaa| jinheM kaMsa ne una mRta putroM ko bhI nirdaya hokara zilA para pachAr3a diyaa| alakA ne devakI ke una putroM ko pAla poSa kara bar3A kiyA va unake nAma kramazaH nRpadatta, devapAla, anIkadatta, anIkapAla, zatrughna va jitazutra rkhe| ve dhIre-dhIre yauvana ko prApta hue| tadanaMtara devakI ne eka rAtri meM sAta sundara svapna dekhe| ve the-1. ugatA sUrya 2. pUrNa caMdramA, 3. diggajoM dvArA abhiSeka kI jA rahI lakSmI, 4. AkAza tala se nIce utaratA vimAna 5. nidhUma agni 'jvAlA sahita', 6. ratnoM se yukta devoM kI dhvajA, 7. mukha meM praveza karatA siNh| devakI ne ina svapnoM kI carcA apane bhartAra vasudeva se kii| taba vasudeva ne kahA- he svAminI! terA putra isa pRthvI kA svAmI hogaa| yaha sunakara devakI ati prasanna ho gii| devakI kA samaya AnaMda se vyatIta hone lgaa| kintu devakI kA vaha putra sAtaveM mAsa meM hI kRSNa zravaNa nakSatra meM bhAdramAsa ke zukla pakSa kI dvAdazI ko hI utpanna ho gyaa| taba nIti meM nipuNa balabhadra ke parAmarza para vasudeva ne kaMsa ko binA batalAye hI, kintu devakI ko batalAkara usa bAlaka ko saMkSipta baina mahAbhArata - 6
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI goda meM le liyA tathA usa bAlaka ke upara chatra diyaa| aisA kara vasudeva ne usa bAlaka ko chatra sahita balabhadra ko de diyaa| usa samaya pichale sAta dina se ghanaghora barSA ho rahI thii| phira bhI ve donoM devakI putra ko lekara usa gahana aMdhakAra vAlI rAtri meM mahaloM se bAhara nikala pdd'e| usa samaya kaMsa ke subhaTa ghora nidrA meM magna the| jaba ve donoM zahara ke mukhya dvAra gopura pahuMce to vahAM ke kapATa baMda the| parantu ve kapATa usa bAlaka ke caraNoM ke sparza mAtra se khala gaye va unameM nikalane yogya saMdhi ho giiN| jaba ve donoM usa saMdhi se bAlaka ko lekara nikalane hI vAle the; ki tabhI AhaTa sunakara gopura ke Upara baMdI bane ugrasena ne kahA ki kauna kibAr3a khola rahA hai| taba balabhadra ne ugrasena se kahA ki Apa cupa baitthiye| yahI bAlaka Apako zIghra hI baMdhana se mukta kregaa| yaha sunakara ugrasena ne use AzIrvAda dete hue kahA ki tU nirvighna rUpa se cirakAla taka jIvita rhe| taba baladeva va vasudeva yaha kahakara ki he pUjya isa rahasya kI rakSA kI jaaye| taba ugrasena ne punaH kahA ki yaha hamAre bhAI kI putrI kA putra apane zatru se ajJAta rahakara vRddhi ko prApta ho| jaba ve donoM usa putra ko lekara gopura se bAhara nikale, usa samaya eka baila Age-Age vasudeva va baladeva ko mArga dikhalAtA huA bar3e bega se jA rahA thaa| jaba ve yamunA taTa para pahuMce to usa samaya yamunA kA jalastara kAphI bar3hA huA thaa| parantu usa bAlaka ke prabhAva se yamunA kA teja pravAha khaMDita ho gayA, jisase ve donoM yamunA ko AsAnI se pAra kara zIghra hI naMda gopAla ke ghara kI ora jAne lage ki tabhI naMda gopAla unheM unakI ora Ate dikhAI diye| naMda gopAla bhI eka navajAta bAlikA ko lekara yamunA nadI kI ora jA rahe the| pUchane para naMdagopAla/sunaMda ne una donoM ko batalAyA ki putra kI jagaha putrI hone ke kAraNa maiM isa putrI ko bhUta-pizAcoM ko dene jA rahA huuN| yaha sunakara baladeva va vasudeva ne apane putra ko naMdagopAla ko sauMpakara unase putrI le lii| naMdagopAla vaMza paramparA se vasudeva ke ati vizvAsapAtra the| ataH una donoM ne sunaMda nAma ke 64. saMlipta jaina mahAbhArata
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ naMdagopAla se kahA ki ise apanA putra hI samajhanA / isako pAla poSakara bar3A karanA va isa rahasya ko rahasya hI rahane denaa| itanA kahakara baladeva va vasudeva usa navajAta putrI ko lekara zIghratA se kaMsa ke mahaloM meM vApisa A gaye va usa putrI ko devakI ke pAsa liTA diyaa| udhara naMda gopAla ne usa putra ko lekara apanI patnI yazodA kI goda meM rakhate hue kahA ki isa cakravartI putra ko smhaalo| yaha sunakara jasodA / yazodA atyanta prasanna ho gaI va usa putra kA pAlana poSaNa karane lgii| prAtaH hone para devakI kI prasUti kI bAta sunakara kaMsa devakI ke pAsa AyA, para devakI kI goda meM putrI ko dekhakara usakA krodha calA gyaa| phira bhI usane usa kanyA ko uThAkara hAtha se masalakara usakI nAka capaTI kara dI va yaha socakara ki aba devakI ke putra nahIM hoMge; apane mana meM saMtuSTa hokara apane nivAsa ko calA gyaa| udhara yazodA ne jAta saMskAra kara usa bAlaka kA nAma zrIkRSNa rakha diyaa| vahAM kI gopikAyeM kRSNa kI asIma suMdaratA ko nihArane hetu usa bAlaka ko apanA dUdha pilAne ke bahAne TakaTakI lagAkara dekhatI thii| kRSNa dhIre-dhIre bar3e ho rahe the| vaha atyanta kuzAgra buddhi vAle the va kizorAvasthA meM hI sarva vidyAoM meM parAMgata ho gaye the| tabhI akasmAt mathurA meM upadrava bar3hane lge| taba eka nimitta jJAnI se pUchane para unhoMne mathurA nareza kaMsa ko batalAyA ki tumhArA zatru paidA hokara kahIM para bar3ha rahA hai| yaha sunakara kaMsa ciMtA meM par3a gyaa| taba kaMsa ne tIna dina kA upavAsa rakha kara pUrva bhava meM siddha hue sAta vyaMtara devatAoM kA AhavAna kiyaa| taba una devI-devatAoM ne prakaTa hokara yogya kArya sauMpane hetu kaMsa se nivedana kiyaa| unakA nivedana sunakara kaMsa ne unase kahA ki hamArA zatru kahIM utpanna hokara bar3ha rahA hai| tuma loga usakI khoja karake usakA aMta kara do| taba una deviyoM ne kahA ki balabhadra va nArAyaNa ko chor3akara zatru ko hama kSaNa bhara meM naSTa kara deNge| yaha sunakara pUtanA nAma kI devI ne vibhaMgAvadhi jJAna se kRSNa ko jAna liyaa| vaha kRSNa kI mAtA kA rUpa dhAraNa kara kRSNa ke pAsa jaharIlA saMlipta jaina mahAbhArata 65
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ stana dUdha pilAne gaI, tabhI kRSNa kI rakSaka devI ne usake stana meM asahanIya pIr3A utpanna kara dii| jisase vaha bhAga gii| eka devI ne bhayaMkara pakSI kA rUpa dharakara kRSNa ko coMca se mAranA cAhA para kRSNa ne usakI coMca ko pakar3a kara aisI dabAI ki vaha pracaMDa zabda kara bhAga gii| phira tIsarI devI ne zakaTa kA rUpa dhara kara kRSNa ko mAranA cAhA, para kRSNa ne apane paira ke prahAra se use hI naSTa kara diyaa| ___ eka dina jaba yazodA ne kRSNa ke paira meM rassI se bAMdha karavalI meM bAMdha diyA; tabhI do deviyAM jamala va arjuna vRkSa banakara kRSNa ko pIr3A pahu~cAne lagIM; para kRSNa ne unheM bhI mAra bhgaayaa| eka dina chaThI devI baila banakara bastI meM utpAta macAne lgii| tabhI kRSNa ne usakI garadana maror3a dii| sAtavIM devI ne pASANa barasA kara kRSNa ko mAranA cAhA, para vaha bhI asaphala rhii| taba sAtoM deviyoM ne kaMsa ke pAsa jAkara kahA ki hama Apake zatru ko mArane meM asamartha haiN| yaha kahakara ve vApisa calI gii| jaba kRSNa kI ina lokottara lIlAoM kA patA baladeva va vasudeva ko calA, to unhoMne devakI ke sAmane usakA varNana kiyaa| inako sunakara devakI upavAsa ke bahAne vasudeva ke sAtha gokula gii| vahAM unhoMne kRSNa ko eka balavAna baila kI gardana jhukAkara usa para jhUlate paayaa| jaba devakI yazodA ke ghara gaI to yazodA ne bhaktipUrvaka unheM namana kiyA va bAda meM do pIta vastroM ko pahane, mayUra picchI kI kalagI dhAraNa kiye nIle varNa vAle, zaMkha ke samAna sundara kaMTha vAle, suvarNa ke karNa AbhUSaNa pahane, sira para mukuTa bAMdhe, kalAiyoM meM suvarNa ke kar3e pahane kRSNa ko aneka bAla gopAloM ko sAtha lAkara kRSNa se devakI ke caraNoM meM praNAma kraayaa| taba vasudeva va devakI ati prasannatA ko prApta hue| unhoMne kRSNa kA sammAna kara use vastrAbhUSaNa bheMTa kiye va braja ke logoM ke sAtha kRSNa ko bhojana karAkara mathurA vApisa lauTa gye| gokula meM kRSNa gopa kanyAoM ko rAsoM dvArA krIr3A karAte the va baladeva vibhinna kalAoM va guNoM kI kRSNa ko zikSA dete the| kRSNa 66 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI aMguliyoM ke sparza se yadyapi rAsa lIlA ke samaya gopa bAlAoM ko sukha utpanna karAte the; phira bhI ve svayaM nirvikAra rahate the| eka dina braja meM bhISaNa varSA hone se zrIkRSNa ne govardhana parvata uThAkara gAyoM kI rakSA kI thii| kRSNa kI lokottara ceSTAoM ko sunakara kaMsa ko saMdeha huA va kRSNa ko zatru samajhakara vaha gokula AyA; para yazodA ne koI upAya raca AtmIyajanoM ke sAtha kRSNa ko gokula se bAhara bheja diyaa| tabhI eka tAr3avI nAma kI pizAcI jora-jora se aTaTahAsa kara kRSNa ko DarAne lgii| taba kRSNa ne use dekhate hI mAra bhgaayaa| kaMsa ko gokula meM kRSNa ke na milane para vaha udAsa mana se mathurA vApisa A gyaa| tabhI mathurA ke dikpAla maMdira meM kRSNa ke puNya pratApa se siMhavAhinI, nAgazaiyA, ajitaMjaya nAma kA dhanuSa va pAMcajanya zaMkha nAmaka ratna prakaTa hue| tabhI kaMsa ko jyotiSI ne batAyA ki jo nAgazaiyA para car3ha kara dhanuSa para DorI car3hAkara pAMcajanya zaMkha phUMka degA, vahI tumhArA zatru hai| yA jo ye astra-zastra paidA hue haiM va jinakI devatA rakSA karate haiM, inako jo zAstrokta vidhi se siddha kara legA, vaha cakraratna se surakSita rAjya ko prApta kregaa| yaha sunakara kaMsa ne unheM siddha karane kA prayAsa kiyA, para vaha viphala rhaa| taba kaMsa ne yaha ghoSaNA karavA dI ki jo ina astra-zastroM ko siddha karegA, use puraskAra ke sAtha-sAtha vaha apanI putrI bhI pradAna kregaa| yaha udghoSaNA sunakara aneka rAjA-mahArAjA mathurA aaye| tabhI eka dina kaMsa kI patnI kA bhAI svabhAnu kisI kAma se gokula aayaa| vaha vahAM kRSNa kA adabhuta parAkrama dekhakara prasanna hokara kRSNa ko bhI mathurA le gyaa| upasthita rAjA-mahArAjA z2aba kucha na kara sake, taba kRSNa ne zIghra hI nAgazaiyA para car3hakara dhanuSa kI pratyaMcA car3hA pAMcajanya zaMkha phUMka diyaa| tabhI vipadA ko samajha zIghra hI subhAnu va baladeva ne kRSNa ko AdarapUrvaka vApisa gokula bhijavA diyaa| bAda meM kaMsa ne kRSNa ko DhUMDhane kA bahuta prayAsa kiyA para vaha saphala na ho skaa| - eka bAra yaduvaMziyoM kI vizAla senA ko mathurA kI ora saMkSipta jaina mahAbhArata -67
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ate dekhakara kaMsa zaMkita ho gayA, para bAda meM yaha jAnakara ki ye zauryapuravAsI apane choTe bhAI ko dekhane Aye hai, nizciMta ho gayA va unakA acchA Adara-satkAra kara mahaloM meM ThaharA diyaa| vahIM dUsarI ora yazodA ke ghara balabhadra ne mA~ yazodA se kucha kaTu vacana kahakara kRSNa se zIghra snAna karane ko khaa| taba vasudeva va kRSNa snAna hetu nadI para cale gye| vahAM balabhadra ne kRSNa se unake mAnasika saMtApa kA kAraNa jAnanA cAhA, para kRSNa ne baladeva se ulTA savAla pUcha liyA ki Aja Apane mA~ yazodA kA tiraskAra kyoM kiyA? taba bar3e prema se kRSNa kA AliMgana kara baladeva kRSNa se bole ki atimuktaka muni zrI ne kaMsa kI strI jIvadyasA se kahA thA ki vasudeva kA sAtavAM putra kaMsa kA badha kregaa| isIlie kaMsa ne devakI se utpanna chaH putroM ko usane apanI samajha meM mAra DAlA hai| tuma devakI ke sAtaveM putra prasava ke pUrva hI utpanna ho gaye the, ataH hamane tumheM gokula lAkara yazodA ke yahAM rakha diyA thaa| kaMsa ne tumhAre mArane ke aneka yatna kiye, para vaha aisA kara nahIM skaa| aba kaMsa bhayaMkara malla yuddha kA nizcaya kara va usameM tumhAre bhAga lene hetu AmaMtraNa bhejakara tumheM mAranA cAhatA hai| itanA kahakara baladeva cupa ho gye| parantu kRSNa yaha saba sunakara ati prasanna ho gaye va bar3e bhAI ke rakSA-kavaca se yukta hokara siMha ke samAna lagane lge| snAna, bhojana va anya Avazyaka kriyAoM se nivRtta hokara ve donoM bhAI zIghra hI mathurA ravAnA ho gye| mArga meM asuroM ne nAga, gadhA va duSTa ghor3oM kA rUpa banAkara baladeva va kRSNa ko rokanA cAhA, para ina sabako ina donoM ne mAra bhgaayaa| mathurA nagarI ke dvAra para pahu~cate hI kaMsa kI AjJA se una para do unmatta hAthI chor3a diye gaye, para zrIkRSNa va baladeva ne una hAthiyoM ke dAMtoM ko ukhAr3a kara unheM mAra diyaa| taba ve donoM zIghra hI mallayuddha hetu niyata kiye gaye sthAna para phuNce| vahAM balabhadra ne kaMsa, samudravijaya Adi se zrIkRSNa kA paricaya kraayaa| malla yuddha prAraMbha hone para baladeva va zrIkaSNa ne malla yuddha meM aneka malloM ko parAsta kara diyaa| jise
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekhakara kaMsa ne pramukha malla cANUra va usake sAtha muSTika malla ko bhI malla yuddha ke lie bheja diyaa| taba baladeva ne muSTika malla ko mAra DAlA va zrIkRSNa ne cANUra malla (jo zrIkRSNa se dogunA thA) ko vahIM mAra diyaa| yaha dRzya dekhakara kaMsa apane Apako roka na sakA va vaha zrIkRSNa ko apanA sahI duzmana mAnakara talavAra lekara svayaM yuddha bhUmi meM A gyaa| parantu zrIkRSNa ne binA samaya gaMvAye kaMsa ke hAtha se talavAra chIna lI va use pRthvI para paTaka diyaa| phira zrIkRSNa ne kaMsa ko uThAkara patthara para pachAr3a diyaa| jisase kaMsa vahIM mara gyaa| yaha dekhakara zrIkRSNa maMda-maMda muskarAne lge| tabhI kaMsa kI senA zrIkRSNa kI ora tejI se bar3hI para balabhadra ne use chinna-bhinna kara diyaa| yaha dRzya dekhakara jarAsaMdha ke dvArA bhejI gaI senA yuddha ko tatpara huI, para tabhI samasta yaduvaMziyoM kI senA va zrIkRSNa pakSa ke rAjAoM kI hu~kAra se vaha bhI bhAga khar3I huI, taba donoM bhAI apane pitAzrI ke mahaloM meM gaye va vahAM unhoMne dAdA samudravijaya Adi kI pUjA kI va unakA AzIrvAda liyaa| yaha saba jAnakara va apane mahAna putra ko apane sAmane dekhakara vasudeva va devakI anupama sukha ko prApta hue, va vaha kanyA bhI jisakI nAka ko kaMsa ne masalakara capaTI kara dI thI, apane bhAI zrIkRSNa ko dekhakara ati prasanna huI / tatpazcAta zrIkRSNa va baladeva ne ugrasena Adi ko-jo gopura dvAra ke Upara baMdI the - mukta kara diyA va unheM phira se samAroha pUrvaka mathurA kA zAsaka banA diyaa| yaha saba svapna kI bhAMti hotA dekhakara jIvaddhasA apane pitA jarAsaMdha ke pAsa rAjagRha calI gii| vasudeva kI vijayasenA rAnI se akrUra va krUra nAma ke do putra hue the| zyAmA rAnI se jvalana va agnivega, gaMdharvasenA se vAyuvega, amitavega, va maheMdragiri, maMtrI putrI padamAvatI se dArU, vRddhArtha va dArUka, nIlezyA se siMha va mataMgaja, somazrI se nArada va marUdeva, mitrazrI se sumitra, kapilA se kapila, dUsarI padamAvatI se padama va padamaka, azvasenA se azvasena, pauMDrA se pauMDra, ratnAvatI se ratnagarbha va sugarbha, somadatta kI putrI saMkSipta jaina mahAbhArata 69
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ se caMdrakAMta va zaziprabha, vegavatI se vegavAna va vAyuvega putra hue the| vasudeva kI madanavegA rAnI se dRDhamuSTi, anAvRSTi va vahimamuSTi, baMdhumati rAnI se baMdhuSeNa va siMhasena, priyaMgu sundarI se zIlAyudha, prabhAvatI se gaMdhAra va piMgala, jarA nAma kI rAnI se jaratakumAra aura vAlhIka putroM ne janma liyA thaa| avanti mahArAnI se sumukha, durmukha va mahAraNa, rohaNI mahArAnI se baladeva, sAraNa evaM vidUratha; bAlacandrA mahArAnI se vajradRSTa va amitaprabha tathA devakI mahArAnI se zrIkRSNa ne janma liyA thaa| ___eka dina vidyAdharoM ke svAmI suketu kA dUta AkAza mArga se mathurA AyA va nagara praveza kara anumati lekara rAjasabhA meM upasthita huaa| vaha sabhI upasthita sabhAsadoM ko namaskAra kara bolA ki maiM rathanUpura nareza suketu kA dUta huuN| hamAre nareza suketu kI mahArAnI kA nAma svayaMprabhA hai| unakI ati rUpavAna va guNavAna satyabhAmA nAma kI putrI hai| Apa zrIkRSNa ke lie use svIkAra karane kI AjJA pradAna kreN| sabhA kI svIkArokti ke bAda bheMTa svIkAra karane ke bAda vaha dUta zIghra hI vAyumArga se rathanUpura vApisa calA gyaa| dUta se zubha samAcAra pAkara rathanUpura nareza suketu apanI putrI satyabhAmA ke sAtha evaM suketa kA bhAI ratimAla apanI kanyA revatI ke sAtha mathurA Aye va satyabhAmA kA vivAha zrIkRSNa se va revatI kA vivAha balarAma se kara diyaa| udhara jIvadyasA apane pitA jarAsaMdha ke pAsa gaI va vistAra se saMpUrNa ghaTanAkrama unheM batalAkara jora-jora se rone lgii| taba jarAsaMdha ne apanI putrI ko sAMtvanA dete hue kahA ki ve sabhI yAdava zIghra hI mRtyu ko prApta hoNge| yAdavoM se badalA lene hetu pahale to jarAsaMdha ne apane zaktizAlI putra kAlabhavana ko yAdavoM se lar3ane bhejaa| kAlabhavana ne yAdavoM se 17 bAra yuddha kiyA para aMta meM vaha yuddha kSetra meM hI mArA gyaa| taba jarAsaMdha ne apane bhAI aparAjita ko yuddha hetu bhejaa| padama purANa meM aparAjita ko jarAsaMdha kA jyeSTha putra batalAyA gayA hai| aparAjita ne yAdavoM ke sAtha 346 bAra yuddha kiyA; para aMta meM vaha bhI zrIkRSNa ke hAthoM yuddha meM mArA gyaa| 70 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara neminAtha kA janma udhara zaurIpura meM 22veM tIrthaMkara neminAtha ke janma ke 15 mAha pahale se hI ratnoM kI vRSTi ho rahI thii| ratnavRSTi prAraMbha hone ke 6 mAha pazcAt nareza samudravijaya kI paTarAnI zivA devI ne pichalI rayaNa meM sundara 16 svapna dekhe va unakA phala apane bhartAra se jAnakara vaha ati prasannatA ko prApta huii| tIrthaMkara neminAtha kArtika zuklA chaThavI ke dina devoM ke AsanoM ko kaMpita karate hue svarga se cyuta hokara mAtA zivAdevI ke garbha meM aaye| isa bIca 56 divakumAriyAM mAtA kI dina-rAta sevA karatI thii| __ mahArAnI zivAdevI pUjA, dAna Adi kara apanA samaya bitAne lgii| zrAvaNa zuklA chaThI ko caMdramA ke citrA nakSatra ke saMyoga ke samaya jagata ko jItane vAlI mahArAnI zivAdevI ne atizaya sundara putra ko janma diyaa| tIrthaMkara bAlaka janma se hI tIna jJAna-'mati, zruta va avadhi' ke dhArI the va 1008 lakSaNoM se suzobhita the| tIrthaMkara bAlaka ke janma ke samaya bhavanavAsI devoM ke yahAM svataH zaMkhoM kA joradAra zabda hone lgaa| vyaMtara devoM ke yahAM paTaha, sUryaloka meM siMhanAda va kalpavAsI devoM ke yahAM svataH ghaMTe bajane lge| indra va devatAoM ke Asana kaMpita hone lge| taba apane avadhijJAna se tIrthaMkara bAlaka kA janma jAnakara indra va devatA zaurIpura nagarI aaye| indrANI zacI ne bAlaka ko goda meM le liyA va mA~ ko koI kaSTa na ho, isalie tIrthaMkara bAlaka kI jagaha usI prakAra ke mAyAmaI bAlaka ko mA~ ke pAsa rakha diyaa| jaba tIrthaMkara bAlaka ko zacI bAhara lAI, to indra ne hajAra netra kara prabhu ke darzana karake apane ko dhanya samajhA va tIrthaMkara bAlaka ko saparivAra vAyu mArga se le jAkara prabhu ko pAMDuka zilA para virAjamAna kara ratnajaTita 1008 kalazoM se prabhu kA abhiSeka kiyaa| tatpazcAta bhAvavibhora hokara sabhI devI-devatAoM va indra-indrANI ne bhArI utsava manAkara va nRtyagAna karake prabhu kA janma saMkSipta jaina mahAbhArata - 1
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANaka manAyA va bAda meM vastrAbhUSaNoM se susajjita kara vApisa mA~ kI goda meM de diyaa| unhoMne tIrthaMkara bAlaka kA nAma neminAtha rkhaa| bAda meM sabhI devatA apane- apane sthAnoM ko cale gye| kintu pAMDava purANa va uttara purANa ke anusAra bhagavAna neminAtha kA janma dvArikA pahu~cane para dvArikA meM hI huA thaa| cUMki ye donoM purANa bAda meM likhe gaye haiM, ataH bhagavAna neminAtha kA janma zaurIpura meM hI mAnanA ucita hai| udhara rAjagRha meM jaba jarAsaMdha ko aparAjita ke yuddha meM mAre jAne kA samAcAra milA, to usane samasta yAdavoM ko naSTa karane kA pakkA irAdA kara liyA va sabhI mitra rAjAoM ko yuddha ke lie AmaMtraNa bheja diye| sabhI senAoM ke A jAne para jarAsaMdha ne bhI apanI senA ko taiyAra kara mathurA, zaurIpura kI ora kUca kara diyaa| para yAdavoM ke guptacaroM ne zIghra hI jarAsaMdha kI yojanAoM kA patA lagA liyA / jarAsaMdha kI yuddha kI bhArI taiyArI ko dekhakara tathA yaha socakara ki yadyapi hamAre vaMza meM kRSNa va balarAma kramazaH nArAyaNa va balabhadra haiM, tIrthaMkara bAlaka nemikumAra bhI haiM; isalie jarAsaMdha hamArA kucha bhI nahIM bigAr3a sakatA; para isa samaya hameM cupa rahanA hI ucita hai| aisA vicAra kara ve apane mitra bhojavaMzI Adi rAjAoM ke sAtha apanI senAoM ko sAtha lekara mathurA va zaurIpura chor3akara vahAM se prasthAna kara gye| ve zIghra hI vindhyAcala parvata para pahu~ca gye| mArga meM pIche-pIche jarAsaMdha apanI va mitra rAjAoM kI senAoM ke sAtha A rahA thaa| yaha jAnakara bhI sabhI yAdava nareza bhI utsAha se bhare yuddha ke lie taiyAra haiN| tabhI jarAsaMdha ne mArga meM eka bur3hiyA ko rote hue dekhA; jahAM mAyAvI bhISaNa agni bhI jala rahI thii| jaba jarAsaMdha ne usa bur3hiyA se rone kA kAraNa pUchA, taba usa bur3hiyA ne use batalAyA ki rAjagRha nagara kA rAjA jarAsaMdha, jisakA samudra paryaMta zAsana hai, usake bhaya se prANa bacAne hetu yAdava nareza apanA rAjya chor3akara bhAge jA rahe the, kintu kahIM bhI zaraNa na milane 72 # saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ para ve sabhI apanI senAoM ke sAtha isa bhISaNa agni meM jalakara niHzalya ho gaye haiN| yaha bhISaNa agni unhIM logoM ke AtmadAha karane se phailI hai| para mujhe apanA jIvana priya hone se maiM apane svAmI ke kumaraNa se dukhI hokara ro rahI huuN| vaha bur3hiyA rotI huI Age bolI ki isa agni meM yaduvaMzI, bhojavaMzI Adi sabhI rAjA samarpita ho gaye / jarAsaMdha usa bur3hiyA kI bAtoM para vizvAsa kara va zatru kA saMpUrNa vinAza mAnakara saMtuSTa ho gyaa| isa saMpUrNa ghaTanAkrama ko bharata kSetra meM nivAsa karane vAlI deviyoM ne apane divya sAmarthya se vikriyA dvArA upasthita kiyA thaa| phira jarAsaMdha nizciMta hokara vahAM se vApisa apane nagara ko lauTa gayA va vahAM nizciMtatA pUrvaka zAsana karane lgaa| dUsarI ora yAdava nareza apane dala-bala ke sAtha viMdhyAcala ko pAra kara pazcima dizA kI ora mur3a kara saurASTra deza ke samudra taTa para jA phuNce| jahAM samudra kI uttaMga lahareM aisI jAna par3atI thIM, mAnoM ve nemi kumAra tIrthaMkara bAlaka ke pAda - prakSAlana ko utsuka hoM / zrIkRSNa ne samudra meM mArga pAne kI abhilASA se ATha dina kA upavAsa kiyA va devayoga se naigama nAma ke eka deva ne zrIkRSNa se kahA ki isa sundara azva kA rUpa dhAraNa kiye deva para savAra ho jaaiye| yaha samudra Apako mArga dene ko bAdhya hogaa| zrIkRSNa usa azva para savAra ho gye| samudra ne rAstA de diyaa| zrIkRSNa bAraha yojana taka usa azva para savAra hokara samudra kI ora cale gaye va zIghra hI usa sthAna pahu~ca gaye, jahAM indra kI AjJA se kubera ne tIrthaMkara nemikumAra ke lie bAisa yojana kA sundara nagara nirmita kiyA thaa| isa nagara ke parakoTa meM aneka dvAra hone se isa manorama nagarI kA nAma dvArAvatI / dvArikA thA / svargopama vibhUtiyoM se sampanna yahAM ke rAjaprasAdoM meM mahArAjA samudravijaya Adi ke sAtha nArAyaNa zrIkRSNa sukha zAnti se rahane lage / isa nagarI ke bIcoM-bIca Agneya Adi dizAoM meM samudravijaya Adi sabhI dasa bhAiyoM ke alaga alaga mahala the| aThAraha saMkSipta jaina mahAbhArata 73
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaMDa vAlA zrIkRSNa kA sarvatobhadra mahala bhI vahIM thaa| pAsa meM baladeva kA mahala thaa| ugrasena Adi rAjAoM ke mahala bhI vahIM the| yaha sabhI mahala ATha-ATha khaMDa ke the| taba kubera sabhI kA satkAra kara pUrNabhadra nAmaka yakSa ko saMdeza dekara aMtarhita ho gyaa| dhIre-dhIre pazcima ke sabhI rAjA yAdava rAjAoM kI AjJA mAnane lge| dvArikA meM hI nemikumAra zrIkRSNa va baladeva ke sAtha bAla krIr3A se sabhI ko AnaMda pradAna karate the| nemiprabha kI Ayu 1000 varSa thI, zarIra dasa dhanuSa kA thA, saMsthAna va saMhanana uttama the| tInoM lokoM ke indra unakI pUjA karate the| 74. saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRSNa kA vivAha eka bAra nArada dvArakApurI meM yAdavoM kI sabhA meM padhAre va zrIkRSNa ke aMta:pura ko nihArane hetu usameM praviSTa hue| usa samaya zrIkRSNa kI paTarAnI satyabhAmA darpaNa meM apanA mukha dekha rahI thii| satyabhAmA ne nArada ko nahIM dekhaa| isase nArada rUSTa hokara bAhara Akara socane lage ki isa vidyAdhara putrI ne mujhe dekhA bhI nahIM; maiM isake mada ko abhI cUra karatA huuN| nArada sIdhe kuNDanapura nagara phuNce| yahAM ke nareza bhISma the| unake rUkmI nAma kA eka putra va rUkmaNI nAma kI kanyA thii| rUkmaNI atyanta sundara thii| nArada usakA rUpa lAvaNya dekhakara hataprabha se hara gaye va socane lage ki ise zrIkRSNa kI paTarAnI banAkara maiM satyabhAmA ke ahaMkAra ko avazya naSTa kruuNgaa| taba nArada ne rUkmaNI se kahA ki dvArakA ke svAmI tumhAre pati hoN| rUkmaNI ke pUchane para unhoMne zrIkRSNa ke bAre meM vistAra se btlaayaa| isake bAda nArada vApisa sIdhe zrIkRSNa ke pAsa jAkara rUkmaNI ke rUpa kI prazaMsA karane lge| unhoMne zrIkaSNa ke mana ko rUkmaNI ke lie moha liyaa| parantu rUkamI jo rUkmaNI kA bhAI thA; apanI bahana kA vivAha zizupAla se karanA cAhatA thaa| zrIkRSNa ko jaba yaha mAlUma calA to ve baladeva ke sAtha senA lekara kuNDanapura A gaye; jahAM rUkmaNI ko vyAhane ke lie zizupAla bhI AyA thaa| rUkmaNI jaba nAgadeva kI pUjA kara udyAna meM khar3I thI tabhI vahAM zrIkRSNa bhI pahu~ca gaye va rUkmaNI se premAlApa kara use ratha para savAra hone ko kahA; kintu rUkmaNI lajjAgrasta ho gii| taba zrIkRSNa ne anurAga va lajjA se yukta rUkmaNI ko donoM bhujAoM se uThAkara ratha para biThA liyaa| tadanaMtara zrIkRSNa ne rUkmI, zizupAla va bhISma ko rUkmaNI ke haraNa kA samAcAra dekara ratha Age bar3hA diyaa| tabhI rUkmI va zizupAla rathoM para savAra hokara kRSNa va baladeva kA sAmanA karane pahu~ca gye| unake sAtha vizAla senA saMkSipta jaina mahAbhArata.75
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI thii| taba rUkmaNI ne kRSNa se ghabarAkara kahA ki maiM bar3I maMda bhAgyavatI huuN| taba yaha sunakara kRSNa ne eka bANa se tAr3a kA vRkSa kATa diyA va hAtha se aMgUThI meM jar3A hIrA nikAlakara use cUra-cUra kara diyaa| yaha dekhakara rUkmaNI hAtha jor3akara kRSNa se bolI ki he nAtha! Apa mere bhAI rUkmI kI rakSA kreN| tabhI kRSNa va baladeva ne apane rathoM ko zatru kI ora mor3a diyaa| yuddha meM zizupAla mArA gayA, para rukmaNI ke nivedana para rukmI ko chor3a diyA gyaa| taba giranAra parvata para jAkara zrIkRSNa ne rUkmaNI ke sAtha vidhivata vivAha racAyA tathA bAda meM rukmaNI ke sAtha dvArikA nagarI A gye| zrIkRSNa ne satyabhAmA ke mahala ke pAsa hI rUkmaNI kA eka nayA mahala banavA diyaa| unhoMne rUkmaNI ko paTarAnI kA pada bhI de diyaa| bAda meM zrIkRSNa rUkmaNI va satyabhAmA se vana krIr3A karake AnaMda se dina vyatIta karane lge| __eka dina saMbaMdhoM ko pragAr3ha karane hetu sneha se bhare hastinApura nareza duryodhana ne zrIkRSNa ke pAsa eka dUta bhejakara nivedana kiyA ki rUkmaNI va satyabhAmA meM se jisake pahale putra utpanna hogA aura yadi mere pahale putrI utpanna huI; to vaha usakA vivAha pahale utpanna putra se kara degaa| zrIkRSNa ne ise svIkAra kara liyaa| tadanaMtara kucha hI dinoM ke bAda rUkmaNI ne haMsa vimAna meM AsamAna meM svapna meM vihAra kiyA va isa svapna kA phala zrIkRSNa dvArA batalAne para ki tere yazasvI putra hogA vaha ati prasannatA ko prApta huii| taba acyuteMdra svarga se cayakara eka jIva rUkmaNI ke garbha meM aayaa| usI samaya satyabhAmA ne bhI svarga se cyuta hue deva ko garbha meM dhAraNa kiyaa| yaha samAcAra sunakara yaduvaMzI ati AnaMdita hue| kAlalabdhi pUrNa hone para zrIkRSNa kI donoM rAniyoM ne eka hI samaya uttama putroM ko rAtri meM janma diyaa| yaha samAcAra jaba zrIkRSNa ko bhejA gayA; taba ve zayana kara rahe the| ataH satyabhAmA ke sevaka zrIkRSNa ke sirahAne va rUkmaNI ke sevaka pairoM ke pAsa khar3e hokara zrIkRSNa ke jAgane kA iMtajAra karane lge| jaba ve jAge, to unakI pahalI 76. saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTi pairoM ke pAsa khar3e rUkmaNI ke sevakoM para pdd'ii| una sevakoM se putra prApti kA samAcAra sunakara zrI kRSNa ne unheM apane zarIra ke AbhUSaNa bheMTa meM de diye| isa prakAra zrIkRSNa ne rUkmaNI ke putra ko pahale janmA mAna liyaa| tabhI bAda meM sirahAne khar3e satyabhAmA ke sevakoM ne bhI zrIkRSNa ko putra janma kI badhAI dii| zrIkRSNa ne unheM bhI puraskRta kiyaa| eka dina kabhI dhUmaketu nAma kA balavAna asura vimAna se kahIM jA rahA thA ki usakA vimAna rUkmaNI ke mahala ke Upara jAkara sthira ho gyaa| usa asura ne apane vibhaMgAvadhi jJAna se apane pUrva bhava ke bairI ko yahAM jAnakara, vimAna se utara kara sabhI ko nidrA magna kara rUkmaNI ke putra kA haraNa kara liyaa| jaba usakA vimAna eka aTavI se gujara rahA thA, to vaha nIce utarA va vahAM takSazilA ke nIce ziza ko rakhakara adRzya ho gyaa| usI samaya meghakUTa nagara nareza kAlasaMvara apanI patnI kanakamAlA ke sAtha vimAna se kahIM jA rahe the to usa zilA ke Upara unakA vimAna rUka gyaa| nIce utarane para unhoMne usa hilatI huI bhArI zilA ko dekhA va jaba usa zilA ko haTAyA; to unhoMne vahAM para eka sundara bAlaka ko paayaa| usa kAlasaMvara nAma ke vidyAdhara ne usa bAlaka ko uThAkara apanI niHsaMtAna patnI kanakamAlA kI goda meM de diyaa| para kanakamAlA ne apane hAtha khIMcate hue kahA ki Apake uttama kula meM 500 putra haiM; jaba ve isa ajJAta kula meM janme putra kI haMsI ur3AveMge, to maiM usa dRzya ko dekha nahIM skeNgii| taba kAlasaMvara ne kAna kA svarNa patra lekara- 'yaha yuvarAja hai' aisA kahakara paTTa bAMdha diyaa| taba kanakamAlA ne usa putra ko saharSa svIkAra kara liyA va vaha ati prasannatA ko prApta huii| bAda meM kAlasaMvara ne apane nagara jAkara prajAjanoM ko yaha batalA diyA ki gUDha garbha ko dhAraNa karane vAlI kanakamAlA ne isa putra ko janma diyA hai| usake bAda usane bar3I dhUmadhAma se usa putra kA janmotsava mnaayaa| nAmakaraNa saMskAra ke avasara para rUkmaNI ke isa putra kA samita jaina malayAta.n
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma pradyumna rakhA gayA / pradyumna dhIre-dhIre vahAM vRddhi ko prApta hone lgaa| jaba rUkmaNI ko putra ke haraNa kA patA calA to vaha ati vilApa karane lgii| isase mahaloM meM kolAhala maca gyaa| ise sunakara zrIkRSNa vahAM Aye va rUkmaNI ko DhAMDhasa baMdhAte hue bole ki maiM tere putra ko zIghra hI khoja luuNgaa| tabhI nArada vahAM pahu~ce va rUkamaNI ke putra haraNa kA samAcAra sunakara use DhAMDhasa baMdhAyA va bole ki aba avadhijJAnI atimuktaka muni zrI to mokSa jA cuke haiN| tIna jJAna ke dhArI neminAtha kucha boleMge nahIM; ataH maiM pUrva videha kI puSkalAvatI deza kI puMDarIkanI nagarI meM manuSya, sura va asuroM se sevita sImaMdhara jinendradeva se pUchakara tere putra kA patA lagAkara btaauuNgaa| ataH tuma zoka ko chor3akara dhairya dhAraNa kro| aisA kahakara nArada puMDarIkanI nagarI meM virAjamAna sImaMdhara svAmI ke samavazaraNa meM jA pahu~ce / vahAM kevalajJAna ke dhArI tIrthaMkara sImaMdhara svamI se yaha jAnakara ki 16vAM varSa Ane para 16 lAbhoM ko prApta karake vaha pradyumna nAma kA bAlaka apane mAtA-pitA se svataH punaH Akara milegaa| tIrthaMkara bhagavAna ke mukha se yaha sunakara AnaMda se bhare nArada una kevalI bhagavAna ko namaskAra kara zIghra hI meghakUTa nagara A gaye tathA vahAM rUkmaNI putra pradyumna ko dekhakara ve ati prasanna hue| vahAM kAlasaMvara Adi ne nArada kA sammAna kara unheM vidA kiyaa| vahAM se calakara nArada zIghra hI dvArikA A pahu~ce va vahAM kRSNa ke sAtha saMpUrNa yAdava narezoM ko pradyumna kI pUrI kathA kahakara sabako prasanna kara diyaa| unhoMne rUkmaNI ko bhI pUrA vRtAMta batalAkara khuza kiyA va kahA ki terA putra pradyumna 16veM varSa meM 16 lAbhoM ko prApta karake svataH Apake pAsa aavegaa| yaha sunakara putra moha ke kAraNa rUkmaNI ke stanoM se svata: dUdha jharane lgaa| bAda meM rUkmaNI ne nArada kA sammAna kara unheM Adara ke sAtha vidA kiyaa| zrIkRSNa kI dUsarI rAnI satyabhAmA ke putra kA nAma 78 # saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAnukumAra rakhA gyaa| eka bAra nArada ne kRSNa ko batalAyA ki vijayArdha parvata kI dakSiNa zreNI meM jambapara nagara meM jAmbaba vidyAdhara nareza kI patnI zivacaMdrA ke yahAM vizvasena nAma kA putra va jAmbavatI nAma kI kanyA ati rUpavAna va guNavAna haiN| vaha isa samaya gaMgA dvAra meM snAna kara rahI hai| nArada ke mukha se jAmbavatI ke rUpa va guNoM kI prazaMsA sunakara zrIkRSNa adhIra ho gaye va senA ke sAtha vahAM pahu~ca gye| vahAM donoM ne eka dUsare ko dekhA va paraspara Asakta ho gye| taba zrIkRSNa ne jAmbavatI kA AliMgana kiyA va usakA haraNa kara liyaa| yaha dekhakara jAmbavatI kI sakhiyAM rone lgii| yaha rudana sunakara jAmbavatI ke pitA zIghra hI AkAzamArga se vahAM pahu~ca gaye; kintu vahAM kA hAla dekhakara unheM vairAgya utpanna ho gyaa| bAda meM unhoMne apane putra vizvasena ko rAjya kA bhAra sauMpakara dIkSA grahaNa kara lii| vahIM kRSNa jAmbavatI ko lekara dvArikA cale gye| bAda meM zrIkRSNa ne siMhala dvIpa ke nareza kI putrI lakSmaNA kA haraNa kara usake sAtha vivAha kara liyaa| bAda meM zrIkRSNa ne surASTra deza ke nareza rASTrabardhana kI patnI vinayA kI putrI susImA kA haraNa kara usase bhI vivAha kiyaa| kucha samaya pazcAt siMdhu deza ke bItabhaya nagara ke ikSvAkuvaMsI nareza meru va unakI patnI caMdrAvatI kI putrI gaurI ke sAtha bhI vivAha kiyaa| bAda meM baladeva ke mAmA ariSTapura nareza rAjA hiraNyanAbha jinakI mahArAnI kA nAma zrIkAMtA thA- kI putrI padamAvatI kA svayaMvara maMDapa se haraNa kara va virodhI rAjAoM ko parAsta kara usake sAtha vivAha kiyaa| hiraNyanAbha ke bar3e bhAI raivata kI cAra kanyAoM kA vivAha baladeva ke sAtha pahale hI ho cukA thaa| tatpazcAta zrIkRSNa ne puSkalAvatI nagarI ke rAjA indragiri, jinakI mahArAnI kA nAma merusatI thA-kI putrI gAMdhArI-jo gaMdharva vidyA meM atyanta nipuNa thI; ke sAtha vivAha kiyaa| isa prakAra zrIkRSNa strI ratnoM se samRddhi ko prApta hue| saMkSipta jaina mahAbhArata.79
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAkSAgraha kA jalanA va pANDavoM kA bacakara nikalanA idhara hastinApura meM eka dina rAjyasabhA meM duryodhana ne IrSyAvaza kahA ki hama loga 100 bhAI hai va pAMDava kevala paaNc| taba ve Adhe rAjya.para adhikAra kaise rakha sakate haiN| ucita to yaha hai ki saMpUrNa rAjya ke 105 bhAga karake sabhI ko barAbara kA hissA de denA caahie| isa prakAra duryodhana paraspara ke premasUtra ko vicchinna karane para tula gyaa| duryodhana kI isa viSAkta yukti ko sunakara sabhAsada staMbhita raha gye| taba pAMDava jo vivekazIla, buddhimAna va dhairyazAlI the, zAMta rhe| para bhIma se duryodhana kI isa garvokti ko sunakara rahA nahIM gyaa| vaha bole-hamAre rahate ye nirUpAya dIna kaurava kucha nahIM kara skte| tabhI bhIma agraja yudhiSThara kI ora mukhAtiba hokara bole-'he mahArAja yadi Apa AjJA deM to maiM ina duSTa kauravoM ko uThAkara samudra meM pravAhita kara aauuN| duryodhana ne aise vacana kahane kA duHsAhasa kaise kiyaa| taba yudhiSThira ne apanI madhura vANI se bhIma ko zAMta kara diyaa| taba arjuna ne krodhAveza meM kahA ki ki jisa prakAra sahastroM kauoM kI bhIr3a ko bhagAne ke lie eka pASANa kA Tukar3A paryApta hotA hai| usI prakAra ina sau kauravoM ke lie merA eka bANa hI paryApta hogaa| taba punaH yudhiSThira ne zAMta vacanoM se arjuna ko bhI zAMta kara diyaa| tabhI nakula bole ki pataMgoM ke vinAza kA jaba samaya A jAtA hai taba unake paMkha nikala Ate haiN| jisase ve svayaM agni ke samIpa A jAte haiM aura usameM Ahuta hokara bhasma ho jAte haiN| sahadeva ne bhI apane kuThAra ko saMbhAlate hue yudhiSThira se kahA; yadi Apa AjJA deM to maiM isI kuThAra se ina kauravoM ke zIza kATakara dikapAloM ko bali car3hA duuN| taba yudhiSThira ne saumya va madhura vacanoM se inheM bhI zAMta kara diyaa| duryodhana sadaiva pAMDavoM ko apamAnita karane kI ciMtA meM 80 jita jaina malabhArata
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimagna rahatA thaa| eka bAra isa pApAtmA ne lAkha kA sundara bhavana banavAyA va usakA nAma lAkSAgRha rkhaa| kaI catura vAstu zilpiyoM ke nirdezana meM kapaTapUrvaka isa bhavana kA nirmANa karAyA gyaa| yaha kAma duryodhana ne gupta rIti se karavAyA thaa| bhavana pUrNa hone para duryodhana pitAmaha gAMgeya/ bhISma ke pAsa pahu~cA va bolA-maiMne eka abhinava rAjaprasAda nirmita karavAyA hai| usakI zobhA avarNanIya hai| merI dilI icchA hai ki bhrAtA yudhiSThira isameM sakuTumba nivAsa kareM va apane Alaukika pratApa ko dazoM dizAoM meM phailaayeN| taba svabhAva se sarala pitAmaha ne kahA-ki tuma sabhI kA eka sthAna para rahanA bairabhAva ko bar3hAtA hai| ataH tumane yaha acchA kArya kiyA hai| isake bAda bhISma pitAmaha ne pAMDavoM ko bulAyA va duryodhana kA prastAva batalAyA va kahA ki tuma loga isameM nivAsa karane ke lie prastuta ho jaao| taba pAMDavoM ne saharSa bhISma pitAmaha kI bAta ko svIkAra kara liyaa| isake bAda zubha dina va zubha muhUrta para pAMDavoM ne saparivAra mAtA kuntI ke sAtha isa rAjaprasAda meM praveza kiyA va vahIM AnaMda se rahane lge| sabhI pAMDava duryodhana ke isa kapaTa jAla se anabhijJa the| para duryodhana kI isa kuTila cAla kA bhAna kisI prakAra vidura ko ho gayA jo inake cAcA the| vidura mahAna vidvAna va dayAlu the| vidura ne yudhiSThira ko bulAkara samajhAyA ki ina durbuddhi kauravoM kA vizvAsa tamheM kadApi nahIM karanA caahie| unakA AcaraNa atyanta nidaMnIya hai| ve tuma sabakA vadha kara pAMDava vaMza ko nirmUla karane para tule haiN| mujhe vizvasta sUtroM se patA calA hai ki yaha bhavya prAsAda duryodhana ne kapaTapUrvaka lAkha se banavAyA hai| ataH isa mahala meM rAtri meM sote samaya bhI saceta rahA kro| taba vidura ne-jo dharmazIla hone ke kAraNa pAMDavoM se apAra sneha rakhate the-catura khanikoM ko bulAkara mahala ke nIce se vana kI ora eka suraMga nirmita karA dii| yaha kArya bar3I caturAI va gupta rUpa se krvaayaa| isake bAda vidura ne pAMDavoM ko bhI saMkSipta jaina mahAbhArata - 81
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa suraMga kA rahasya batA diyaa| para donoM ne hI isa suraMga ko . svayaM kabhI nahIM dekhA thaa| ___ taba kabhI samaya pAkara duryodhana ne apane vizvasta maMtrI se vicAra vimarza kara arkakIrti nAma ke koTapAla ko, jo usakA parama vizvAsapAtraM thA, se kahA ki tuma isa lAkSAgRha ko Aga ke havAle kara do| pAMDavoM ke bhasma hone para maiM tumhArI sabhI manokAmanAyeM pUrI kara duuNgaa| duryodhana kI yaha bAta sunakara koTapAla Azcarya se bhara gayA va usane aisA karane se manA kara diyaa| punaH duryodhana ke dhamakAne para vaha bolA ki cAhe Apa merA sira dhar3a se alaga kara deM, para maiM aisA jaghanya kArya nahIM kara sktaa| usakA yaha javAba sunakara duryodhana ne use kArAgAra meM DAla diyaa| isake bAda duryodhana ne apane dUsare vizvAsapAtra purohita ko isa kArya ke lie bulavA liyaa| duryodhana yaha bhalIbhAMti jAnatA thA ki lobhI pravRtti kA yaha purohita isa kArya ko manA nahIM kregaa| ataH usane use lobha va lAlaca dekara lAkSAgRha meM Aga lagAne kA dAyitva sauMpa diyaa| vipra lobha meM A gyaa| lobha samasta pApoM kA mUla kAraNa hai| usa lobhI ne pAMDavoM ke usa mahala meM rAtri meM cAroM ora se agni prajvalita kara dI, mAnoM usa vipra ne mahala ke sAtha hI manuSyatva evaM brAhmaNatva kI bhI agni meM Ahuti de dI ho| zIghra hI vaha vizAla lAkSAgRha dhU-dhU kara jalane lgaa| idhara mahala dhU-dhU kara jala rahA thA, udhara pAMDava rAtri meM usI mahala meM sUkhapUrvaka so rahe the| jaba Aga kI lapaTeM mahala ke aMta:prAMgaNa meM pahu~cI, taba jAkara pAMDavoM kI nIMda ttuuttii| taba taka dIvAreM Dhaha-Dhaha kara giranA prAraMbha ho gaI thiiN| jaba pAMDavoM ko bacane kA koI upAya na sUjhA, taba yudhiSThira jinendradeva kA dhyAna karane lge| tabhI kuntI bhI nidrA se jAga gaI va cAroM ora agni dekhakara cakarA gii| isa asAmayika vipatti ko dekhakara sabhI pAMDava ati vyAkula utthe| tabhI bhIma kI nigAha eka darAra para par3I; jisa para eka vizAla zilA rakhI huI thii| balazAlI bhIma ne usa 82 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilA ko jaise hI uThAyA to use eka suraMga dikhAI dii| taba sabhI pAMDava usa suraMga se nikalakara apanI mAtA ke sAtha usa mahala se bAhara nikala gye| yaha suraMga bAhara eka vana meM khulatI thii| isI bIca bhIma ne pAsa meM sthita eka zmasAna meM par3e zavoM meM se 6 zavoM ko uThAkara usa jalate hue lAkSAgRha meM DAla diyA, tAki duryodhana samajhe ki sabhI pAMDava va kuntI mahala meM jalakara mara gye| isake bAda sabhI pAMDava vahAM se nikala kara dezATana ko cale gye| isa ghaTanA se prajA duryodhana ke khilApha ho gii| prAtaH hone para yaha jAnakara ki sabhI pAMDava jalakara mara gae haiM, lokAcAra hetu dukha prakaTa karate hue duryodhana sabhI kaurava bhAiyoM ko sAtha lekara usa jale hue mahala ke pAsa phuNce| isa ghaTanA se hataprabha janatA bhI vilApa karane lagI va kahane lagI ki dekho yaha hastinApura aba kaisA ujAr3a sA dikha rahA hai| jaba isa ghaTanA kA patA bhISma pitAmaha ko calA, to ve yaha samAcAra sunakara mUrcchita ho gye| mUrchA dUra hone para ve vilApa karane lage va bole ki mujhe pUrNa saMdeha hai ki kisI ne kapaTa pUrvaka saumyamUrti pAMDavoM ko chala liyA hai| droNAcArya bhI yaha samAcAra sunakara mUrchita ho gye| ve bhI isa kAMDa ke pIche kauravoM kA hAtha hone kI socane lge| droNAcArya ne to kauravoM se spaSTa kaha bhI diyA ki tuma logoM ko isa taraha apane hI kula kA vinAza kara denA kyA ucita pratIta ho rahA hai| yaha sunakara kaurava nIcA muMha kara khar3e ho gye| isake bAda jale hue mahala kI agni ko zItala kiyA gyaa| taba usameM jale hue chaH zava mile| isase sabhI ko yaha pUrNa nizcaya ho gayA ki mAtA kuntI ke sAtha sabhI pAMDava vidagdha ho gaye haiN| yaha dekhakara hastinApura kA kaNa-kaNa zoka sAgara meM nimagna ho gyaa| para kauravoM kI jananI gAMdhArI ko isa samAcAra se hArdika prasannatA huii| usane apane sabhI putroM ko badhAI dI va isa upalakSya meM eka virATa utsava kA Ayojana bhI kara ddaalaa| sabhI kaurava pAMDavoM kA kriyAkAMDa kara nizcita ho gye| saMkSipta jaina mahAbhArata - 83
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba yaha samAcAra dvArikA pahu~cA to pAMDavoM ke prati kiye gaye ghora anyAya kA sabhI yAdavoM ne pratizodha cukAnA caahaa| isameM samudravijaya sahita dasoM bhAI, valabhadra va nArAyaNa bhI zAmila the| jaba ve apanI senA ko susajjita kara prasthAna karane lage to zrIkRSNa bole- jaba maiM hastinApura meM sasainya pahu~cUMgA taba kauravoM kA samasta abhiyAna dUra ho jaayegaa| isI bIca kisI vidvAna maMtrI ne kahA- kauravoM ke adhIna bhI samasta zastroM se susajjita caturaMgaNI senA hai, pracaMDa mahArathI haiM va sahAyaka nareza bhI haiN| kauravoM ko jarAsaMdha kA pUrNa sahayoga hai| ataH duryodhana Apase bhayabhIta nahIM hogaa| isa samaya duryodhana Apase bhaya nahIM khaayegaa| vaise hI hama sabhI guptavAsa kara rahe haiN| ataH isa samaya yuddha ke vicAra ko tyAga denA hI ucita hai| taba vicAra-vimarza kara tatkAla yuddha kI taiyArI roka dI gaI va ve sabhI zAMta ho gye| udhara pAMDava mAtA kuntI ke sAtha calate-calate gaMgA taTa para pahuMca gaye va eka dhIvara se nAva mAMgakara usameM savAra hokara gaMgA nadI pAra karane lge| parantu nAva bIca majhadhAra meM jAkara staMbhita ho gii| taba dhIvara ne pAMDavoM ko batalAyA ki yahAM tuDiMkA devI rahatI hai; ataH use mAnava bali kA upahAra bheMTa kara naukA ko mukta karavA liijiye| usane kahA zIghratA kIjiye anyathA anartha ho jaayegaa| yaha sunakara sabhI pAMDava binA paMka ke hI AkaMTha phaMsa gye| kAphI vicAra vimarza ke bAda yudhiSThira ne zAMta citta hokara prANapriya parijanoM kA saMkaTa mocana karane ke lie svayaM apanI bali dene kA vicAra kiyA va sabhI ko saMbodhita kara bali dene ko uddhata ho gye| yaha dekhakara kuntI mUrchita ho gii| tabhI bhIma bole-Apa aisA nahIM kara sakate, maiM hI apane prANoM kI bali detA huuN| yaha kahakara bhIma tuMDikA devI ko parAsta karane hetu gaMgA kI madhya dhArA meM kUda gye| bhIma ke kadate hI nAva mukta ho gaI va zeSa pAMDava mAtA kuntI ke sAtha gaMgA pAra jA phuNce| idhara bhIma ke gaMgA meM kUdate hI tuMDikA devI jaba magara kA rUpa dhAraNa kara bhIma kI ora bar3hI tabhI bhIma usa magara para jhapaTe 84. saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ va tuMDikA devI ko parAsta kara gaMgA ko taira kara pAra kara apane bhAiyoM ke sAtha ho lie| ___ gaMgA pAra kara sabhI pAMDavoM ne brAhmaNoM kA bheSa dhAraNa kara kauzikapurI nagarI meM praveza kiyaa| vahAM rAjA varNa kA zAsana thaa| prabhAvatI/prabhAkarI usakI mahArAnI thii| usake kamalA/komalA nAma kI sundara kanyA thii| eka bAra komalAMgI komalA vana krIr3A ko giiN| vahAM pAMDava bhI apanI mAtA kuntI ke sAtha upasthita the| ve snAna kara darzana pUjana kara rahe the; tabhI komalA kI dRSTi pAMDavoM meM jyeSTha yudhiSThira para par3I, vaha unheM dekhakara kAmajvara se pIDita ho gii| sabhI saheliyoM ke sAtha vaha apane mahala meM A to gaI kintu usakA mana yudhiSThira para hI banA rhaa| usakI yaha dazA dekhakara usakI mAtA ne usase isakA kAraNa pUchA; taba kamalA ne apane mana kI bAta apanI mAtA se kaha dii| kamalA kI mAtA ne yaha bAta apane pati rAjA varNa se kahI, taba maMtriyoM se parAmarza karane ke pazcAt rAjA ne pAMDavoM ko mahaloM meM bulavA liyA va unako Adara satkAra pUrvaka bhojana Adi karAkara yogya avasara pAkara apanI kanyA ke vivAha kA prastAva yudhiSThira ke sAtha rakha diyaa| mAtA kuntI ne zIghra hI yaha prastAva svIkAra kara donoM kA vivAha karA diyaa| yahAM kucha samaya rUkane ke bAda kamalA ko vahIM chor3a kara va dvArikA jAne kI kaha kara vahAM se calakara ve sabhI puNyadruma/ zleSamAMtaka vana meM sthita eka jinAlaya meM phuNce| unhoMne vahAM sthita munirAja va AryikA mAtA ke darzana kiye| AryikA mAtA ke pAsa hI eka sundara bAlA baiThI thii| jaba kuntI ne AryikA mAtA se usa bAlA ke bAre meM pUchA to unhoMne batAyA ki yaha kauzAmbI nagarI ke nareza vindhyasena va unakI rAnI vindhyasenA kI putrI basaMtasenA hai| rAjA ne apanI patrI kA vivAha pAMDava patra yadhiSThira se karane kA saMkalpa liyA thaa| para kauravoM ne pAMDavoM ko kapaTapUrvaka lAkSAgRha meM jalA diyaa| taba basaMtasenA jo pahale hI yudhiSThira ko apanA pati mAna cukI thii| usane kisI saMkSipta jaina mahAbhArata - 85
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura ko varaNa na karane kA dRr3ha nizcaya kara liyaa| aba vaha dIkSA lene ko tatpara hai| rAjA ne dIkSA pUrva zAstra jJAna ke lie use yahAM rakhA hai| isakA zIla va caritra nirdoSa va parama pavitra hai| vArtAlApa pUrNa ho jAne para basaMtamAlA ne pAMDavoM ke sAtha kI strI se unakA paricaya jAnanA cAhA; taba kuntI ne apanA chadma paricaya dekara apane ko brAhmaNa batalAyA va kahA ki he putrI isI prakAra zIla va dharma ke vratoM kA pAlana karatI rho| tumheM dIkSA ke vicAra kA parityAga kara apane citta ko zrAvaka dharma ke vratoM meM lagAnA zreyaskara hogaa| saMbhava hai ki tumhAre puNya pratApa se pAMDava gaNa vahAM se jIvita baca nikale hoN| aisA kahakara ve sabhI pAMDava vahAM se gamana kara tribhaMga nagara A phuNce| yahAM ke nagara ke nareza kA nAma caMDavAhana va usakI mahArAnI kA nAma vimalaprabhA thaa| inake guNaprabhA, suprabhA, hrIM, zrI, rati, padamA, indrIvarA, vizvA, AzcaryA va azokA nAma kI 10 sundara kanyAyeM thiiN| ye sabhI kanyAyeM rUpavatI, zIlavatI, guNavatI, suzikSita va viduSI thiiN| jaba rAjA ne nimittajJAnI se ina putriyoM ke vivAha ke bAre meM jAnanA cAhA to nimittajJAnI ne isa dasoM kanyAoM ke lie yogya vara pAMDu putra yudhiSThira ko hI batalAyA thaa| parantu pAMDavoM ke viSaya meM dukhada samAcAroM se sabhI dukhI the| isI nagara meM priyamitra patnI saumanI seTha ke bhI nayana sundarI nAma kI kanyA thii| nimitta jJAnI ne isakA pati bhI yudhiSThira batalAyA thaa| ve kanyAyeM aba virakti ke mArga kI ora agrasara thiiN| ve saMkalpAnusAra yudhiSThira ko hI apanA manonIta pati mAnakara saMyama vrata dhAraNa karatIM thiiN| unheM eka dina jinAlaya meM damatAri nAma ke munirAja ke darzana hue| jaba una kanyAoM ne dIkSA hetu unase anurodha kiyaa| taba munirAja ne unheM isa kama umra meM aisA kaThora nirNaya lene ke pUrva vicAra karane hetu khaa| taba sabhI 11 kanyAoM ne unheM apanI vyathA batAkara kahA ki jaba pAMDava hI nahIM haiM to vivAha kaisA? taba munirAja bole-rUko-thor3I hI dera meM pAMcoM pAMDava yahIM 86 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ A rahe haiN| unake Agamana ke bAda jo nirNaya tuma saba karogI; vaisA hogaa| ___ avadhijJAna se batalAyI ye bAteM cala hI rahI thIM, ki tabhI pAMcoM pAMDava vahAM aaye| unhoMne munirAja ko namaskAra kara unakI pUjA vaMdanA kii| pAMDavoM ko dekhakara ve ekadaza kumAriyAM ati prasannatA ko prApta ho gaI tathA ve nagara kI ora prasthAna kara giiN| rAjA caNDavAhana sUcanA milate hI dala-bala ke sAtha jinAlaya A pahu~cA va munirAja ke darzana kara pAMDavoM ko mAtA kuntI ke sAtha apane mahaloM meM livA laayaa| vahIM mAtA kuntI kI AjJA se yudhiSThira kA vivAha una gyAraha kanyAoM ke sAtha sampanna huaa| sabhI pAMDava mAtA kuntI ke sAtha akele hI Age bar3hakara eka jaMgala meM eka baTa vRkSa ke nIce phuNce| jahAM yudhiSThira Adi to so gaye para bhIma jAgate rhe| tabhI eka vidyAdhara vahAM eka suMdarI ko lekara AyA va bhIma se use apanI patnI rUpa meM svIkAra karane kI prArthanA karane lgaa| vaha bolA-yahIM pAsa meM eka saMdhyAkAra nAma kA nagara hai| jahAM rAjA siMhaghoSa kA zAsana hai| inakI rAnI kA nAma lakSmaNA/sudarzanA hai| yaha nareza hiDamba vaMzIya hai| unhIM kI ye kanyA hiDambA hRdayasundarI hai| eka nimittajJAnI ne yahAM ke rAjA ko batalAyA thA ki isakA vara vahIM hogA, jo pizAca vaTa ke tale nizciMtatApUrvaka jAgraha raha sakatA ho yA apane bAhubala se isa vRkSa meM nivAsa rata pizAca ko parAjita kara sakatA ho| Apa hameM isa vRkSa ke nIce jAgrata avasthA meM mile; ataH Apa hI isa rAja-kanyA ke yogya vara haiN| tabhI usa kanyA ne bhI nivedana kiyA ki Apa zIghratA kara merA varaNa kareM anyathA pizAca A jaayegaa| yahAM eka vidyAdhara bhI apanI vidyAoM kI punaH prApti ke lie sAdhanA karatA hai| vaha bhI bar3A bhayaMkara va duSTa hai| yaha sunate hI bhIma ne vizAla garjanA kara usa pizAca kA AhvAna kiyaa| yaha garjanA sunakara vaha pizAca bhIma ke sammukha yuddha hetu Akara khar3A ho gyaa| donoM meM vibhinna saMkSipta jaina mahAbhArata - 87
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra kA yuddha cala hI rahA thA ki vidyAdhara ne hiDambA kA hAtha pakar3akara kahA- he kAminI! mere rahate hue itanA sAhasa anya kisameM hai, jo tumase vivAha kara le| tabhI bhIma ne usa vidyAdhara ko eka hI coTa se dharAzAyI kara diyaa| jaba bhIma ne punaH pizAca para AkramaNa kiyA; tabhI dharAzAyI huA vaha vidyAdhara punaH caitanya hokara bolA- pizAcarAja tuma haTa jAo itanA kahakara vaha bhIma se phira bhir3a gyaa| taba bhIma use paTaka kara usakI pITha para paira rakhakara khar3A ho gyaa| jisase usa vidyAdhara kA mada sarvathA vinaSTa ho gayA va vaha bhIma se kSamA yAcanA kara tapasyA hetu ekAMta sthAna kI ora bhAga gyaa| pizAca bhI parAsta hokara bhAga gyaa| tabhI yudhiSThira Adi kI nIMda khula gii| sArA vRtAMta jAnakara yudhiSThira va kuntI ne bhIma se usa kanyA ke vivAha kI anumati de dii| pAMDava kucha dinoM taka rAjA siMhaghoSa ke mehamAna rhe| kucha samaya pazcAt bhIma va hRdayasundarI ko putra ratna kI prApti huii| bhIma ke putra kA nAma ghaTuka rakhA gyaa| hiDambA ko vahIM chor3akara pAMDava mAtA kuntI ke sAtha vahAM se calakara bhIma nAmaka vana meM phuNce| jahAM bhImAsura nAma kA eka deva nivAsa karatA thaa| vaha deva durjeya, mahAduSTa va uiMDa thaa| vaha pAMDavoM ko dekhakara bolA- Apane isa vana bhUmi ko apane pagoM se apavitra karane kA sAhasa kaise kiyA? yaha sunakara bhIma ne use lalakArA va usa deva ke mAna va abhimAna ko cUrNa kara use parAsta kara diyaa| taba vaha deva bhIma ko namaskAra kara vahAM se calA gyaa| pAMDava mAtA kuntI ke sAtha vihAra karate hue zrutapura nagara pahu~ce va vahAM jinadarzana kara eka vaizya ke ghara meM rUka gye| rAtri meM ghara ke aMdara se eka strI kI rone kI AvAja sunakara kuntI aMdara gii| to vahAM vaizya patnI ro rahI thii| ___kuntI ke pUchane para vaha bolI- yahAM kA rAjA mAMsa-bhakSI hai| eka dina jAnavara kA mAMsa na milane para rasoiye ne use zmazAna se uThakAra lAye gaye bacce kA mAMsa khilA diyaa| rAjA ko yaha bahuta pasaMda AyA va aisA hI mAMsa roja pakAne 88 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko rasoiye se khaa| taba rasoiyA rAjA kI AjJA pAkara niDara hokara nagara meM khelane gaye bAlakoM meM se pIche raha jAne vAle bAlaka ko pakar3akara usakA mAMsa rAjA ko khilAne lgaa| baccoM kI niraMtara ho rahI kamI se nagara meM azAMti phaila gaI va loga saMtarka ho gye| taba eka dina vaha rasoiyA nagaravAsiyoM kI sartakatA se eka bAlaka ke sAtha pakar3A gyaa| khulAsA hone para prajA ne rAjA ko rAjagaddI se utAra diyaa| paraMtu vaha bAhara vana meM jAkara rahane lagA va vahIM se zAsana calAkara logoM kI hatyA kara khAne lgaa| taba prajA ne upAya svarUpa pratidina eka vyakti ko use dene kA nizcaya kiyaa| Aja mere putra kI bArI hai, ataH maiM karuNa kraMdana kara rahI huuN| mere putra ko aba kauna bcaayegaa| merA yaha ikalautA putra hai| rAjA baka vigata 12 varSoM se aisA kara rahA hai| kuntI ko yaha saba jAnakara atyanta dukha huA va vaha bhI vaizya vadhU ke sAtha rone lagI va use samajhAne lagI ki tuma Daro mt| maiM tumhAre putra kI avazya rakSA kruuNgii| taba kuntI ne vApisa Akara apane putroM ko rAjA baka kA pUrA vRtAMta sunA diyA va kahA ki usake ikalaute putra kI rakSA hameM karanI cAhie va koI aisA upAya bhI socanA cAhie tAki vaha narabhakSI hamezA hamezA ke lie mAMsAhAra tyAga de| hameM isa vaizya ke ghara rUkane kA RNa bhI cukAnA hai| yaha carcA cala hI rahI thI ki tabhI nagara koTavAla vaizya putra ko lene A gyaa| tabhI bhIma bole-Aja vaha bAlaka nahIM, maiM svayaM baka ke pAsa jAUMgA va apanI bali dekara use prasanna kruuNgaa| jaba bhIma baka ke pAsa pahu~cA to usane apane sAthiyoM ke sAtha ghanaghora ninAda kiyA va bhIma se bhir3a gyaa| taba bhIma ne use uThAkara bhUmi para paTakakara muSTi se prahAra kiyA va phira use uThAkara cakarI kI bhAMti ghumAne lgaa| bhIma baka ko ghumA ghumAkara paTakanA hI cAhatA thA ki tabhI vaha bhIma se kSamA mAMgane lgaa| taba bhIma ne usase vacana liyA ki vaha jIvana meM kabhI bhI nara mAMsa kA bhakSaNa nahIM karegA va usakI AjJA kA hamezA pAlana kregaa| baka ne ghabarAkara saMkSipta jaina mahAbhArata.89
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhIma kI ina zartoM ko svIkAra kara liyaa| taba bhIma ne rAjA baka ko prANadAna de diyaa| isa ghaTanA se nagara kI prajA ati prasanna ho gaI va bhIma ko gajarAja para biThAkara prajA ne usako sammAna diyaa| pAMDavoM ne yahIM rukakara apanA varSAkAla pUrNa kiyaa| bAda meM ve sabhI vahAM se vihAra kara gye| vihAra kara ve sabhI caMpApurI nagarI phuNce| isa nagarI kA rAjA karNa thaa| pAMDava vahAM eka kumhAra ke ghara ruuke| eka dina rAjA karNa kA eka hAthI unmatta hokara bastI meM ghusakara vinAza karane lgaa| bhIma ne usa bigaDaila hAthI ko zIghra hI vaza meM kara liyaa| yahAM se sabhI pAMDava gamana kara vaidezikapura nagara phuceN| yahAM kA rAjA vRSadhvaja thaa| usakI mahArAnI kA nAma dizAvalI thaa| dizAnaMdI usakI ati guNavAna va rUpavAna kanyA thii| eka dina jaba bhIma bhojana sAmagrI ekatra karane mahala ke pAsa se gujare, to rAjaputrI use dekhakara mohita ho gii| rAjA ko vidita hone para unhoMne bhIma ko mahaloM meM bulA liyaa| rAjA ne usa brAhmaNa ko bhikSArthI samajhakara apanI kanyA use dAna meM denI cAhI, para bhIma ke yaha kahane para ki isa viSaya meM maiM svataMtra nahIM huuN| mere abhibhAvaka va agraja kI AjJA ke binA maiM ise svIkAra nahIM kara sktaa| taba bhIma ke aisA kahane para rAjA pAMDavoM ke nivAsa para gaye va unheM apane mahaloM meM AmaMtrita kara una sabhI kA satkAra kiyA va bhojana kraayaa| isake bAda rAjA ne apanI abhilASA prakaTa kii| jise mAtA kuntI va yudhiSThira ne saharSa svIkAra kara liyA va bhIma ke sAtha dizAnaMdI kA vivAha sampanna karA diyaa| isake bAda sabhI pAMDava mAtA kuntI ke sAtha vahAM se calakara narmadA nadI ko pAra kara viMdhyAcala parvata ke zikhara para sthita jinAlaya phuNce| yahAM bhIma ne jinAlaya ke paTa khole va sabhI ne maMdira meM vidhipUrvaka pUjA arcanA kii| tabhI maNibhadra nAma ke deva vahAM pahu~ce va bole-eka yogIrAja ne bhaviSyavANI kI thI ki jo koI isa jinAlaya ke baMda paTa khelegA, vaha parama pratApI va parAkramI mahApuruSa hogaa| Apane 90 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa baMda par3e jinAlaya ke paTa khole haiN| ataH maiM Apako prasanna hokara zatru vighAtanI nAma kI eka vizAla gadA pradAna karatA huuN| usane ratnoM kI varSA bhI kI tathA vastrAbhUSaNoM se pAMDavoM kA svAgata kiyaa| usane pAMDavoM ko uttama vidyAyeM bhI pradAna kii| taba vipulodara bhIma ke sAtha pAMDavoM ne sukhapUrvaka vahAM kucha dina vyatIta kiye| yudhiSThira ne maNibhadra deva se jaba pUchA ki Apane ye gadA bhIma ko hI kyoM dii| taba maNibhadra deva ne batalAyA ki vijayArdha parvata kI dakSiNa zreNI meM rathanupUra nagara nareza meghavAhana the, unakI dharmapriyA patnI kA nAma prItimatI thA, inake aghavAhana nAma kA putra bhI thaa| eka bAra nareza meghavAhana ne gadA prApti kI icchA se viMdhyA parvata para sAdhanA kii| sAdhanA saphala hone para inheM gadA kI prApti ho gii| tabhI meghavAhana ne AkAza mArga se devoM ko kahIM jAte dekhA va unase pUchA, Apa saba devatA kahAM jA rahe haiN| taba unhoMne kahA ki isI parvata para kSamAdhara mahArAja ko kevalajJAna kI prApti huI hai ataH unake kevalajJAna utsava ko manAne va unakI dezanA sunane jA rahe haiN| taba meghavAhana bhI gadA ke sAtha vahAM jA pahu~cA va unakI divya dhvani sunakara virAgI hokara apane putra aghavAhana ko rAjya sauMpakara dIkSA hetu jAne lgaa| taba gadA ke kahane para ki aba merA kyA hogaa| maiM to apane sthAna se cyUta hokara Apake pAsa AI thii| taba unhIM yogIrAja ne gadA se kahA ki yahIM pAMDu putra bhIma aaveNge| ve maMdira ke baMda kapATa kholeMge, unhIM ke pAsa Apa rhnaa| maNibhadra deva bole-tabhI se maiM usa kSaNa kI pratIkSA kara isa gadA kI rakSA kara rahA huuN| aba bhIma ne cUMki baMda kapATa khole the, ataH ve hI isa gadA ke pAtra haiN| aisA kahakara maNibhadra deva vahAM se apane sthAna ko calA gyaa| isake bAda pAMDava mAtA kuntI ke sAtha dakSiNAtya pradezoM meM vihAra karate hue hastinApura ko lakSya kara lauTe va mAkaMdI nAma kI nagarI phuNce| yahAM phira ve eka kumhAra ke ghara ruuke| isa nagarI ke rAjA drupada the| inakI dharmaparAyaNA mahArAnI kA saMkSipta jaina mahAbhArata.91
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma bhogavatI thaa| inake kaI putra the| jinameM se eka kA nAma draSTadyumna thaa| unakI eka komalAMgI putrI draupadI bhI thii| vaha rUpa, guNa, buddhi, vaya va svabhAva meM advitIya thii| usakI maMda-maMda cAla se haMsa bhI lajjita thaa| apanI putrI ke vivAha hetu usane svayaMvara racakara duryodhana Adi rAjAoM ko bhI nimaMtrita kiyA thaa| karNa, samudravijaya Adi ke sAtha saiMkar3oM rAjA va rAjaputra bhI isa svayaMvara meM Aye the| vahIM khagAcala parvata para vidyAdhara nareza sureMdravardhana bhI rahatA thaa| usake pAsa gAMDIva dhanuSa thaa| eka nimitta jJAnI ne use batalAyA thA ki jo vIra mAkaMdI purI meM Akara tumhAre vizAla va uttama gAMDIva dhanuSa ko car3hAyegA, vahI tumhArI putrI kA vara hogaa| yaha jAnakara vaha apanI putrI va gAMDIva dhanuSa ke sAtha mAkaMdIpurI AyA va vaha dhanuSa drupada ko sauMpa diyaa| taba nareza sureMdravardhana ne svayaMvara kI ghoSaNA kara kahA ki jo gAMDIva dhanuSa ko car3hAkara lakSya ko bheda karegA; vahIM donoM kanyAoM kA varaNa kregaa| isa svayaMvara maMDapa meM upasthita nareza va rAjaputra aneka prakAra kI bhAva vyaMjaka ceSTAoM dvArA apane manobhAva vyakta kara rahe the| ayodhyA nareza va duryodhana vIratA dikhAne ke bAda bhI pasta par3a gaye the| isI svayaMvara maMDapa meM pAMDava bhI brAhmaNa veza meM eka sthAna para zAMta bhAva se baiThe the| sabhI narezoM ko parAjita hotA dekhakara yudhiSThira ne arjuna se gAMDIva car3hAne ko khaa| anumati pAkara siddha bhagavaMtoM kA smaraNa kara va agrajoM ko namaskAra kara arjuna uThe / arjuna ko dekhate hI draupadI bhI Izvara se prArthanA karane lagI ki he bhagavan ! yaha vIra dhanuSa ko car3hAve / anAyAsa hI vahAM jAkara arjuna ne gAMDIva ko uThA liyA va eka gaMbhIra TaMkAra kiyaa| tabhI vahAM upasthita droNAcArya ke mukha se sahasA nikala gayA ki kyA svargavAsI arjuna punaH jIvita ho gayA hai| tabhI arjuna ne lakSya / rAdhA kI nAsikA ke muktA ko eka hI tIra se eka hI bAra meM nibaddha kara diyaa| taba sabhI ne mukta kaMTha se isa sAhasI vIra kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| drupada atyanta prasanna ho gye| draupadI varamAlA pahanAne jA rahI 92 # saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahI thI ki saMyogavaza vAyu ke jhoMke se vaha TUTa gaI va usake puSpa arjuna ke pAsa baiThe sabhI bhAiyoM para jA gire| darzakoM ne samajhA ki draupadI ne pAMcoM pAMDavoM kA eka sAtha varaNa kara liyA hai| tabhI se yaha daMta kathA cala par3I para isameM satyatA nahIM hai| ___isake bAda draupadI jAkara arjuna ke samIpa khar3I ho gaI va bAda meM mAtA kuntI ke pAsa jAkara baiTha gii| tabhI duryodhana krodha se tamatamAkara bolA- hama bar3e-bar3e rAjAoM kI upasthiti ke bIca isa nirdhana brAhmaNa ko svayaMvara maMDapa meM kisane praveza karane diyaa| isane hama sabhI rAjAoM kA apamAna kiyA hai| tabhI duryodhana ne eka dUta ko drupada nareza ke pAsa bhejakara kahalavAyA ki ApakI kanyA ne bar3e-bar3e rAjAoM ke rahate eka ajJAta nirdhana brAhmaNa ko pati cunakara bar3A anyAya kiyA hai| ataH brAhmaNa ko kucha dAna dekara saMtuSTa kara deM va draupadI ko kisI yogya nRpati ko sauMpa deN| anyathA yuddha ko taiyAra ho jaaveN| dUta ke vacana sunakara drupada ne aisA karane se manA kara diyA va apanI senAoM ko mitra rAjAoM sahita taiyAra rahane kA Adeza de diyaa| taba donoM ora kI senAoM meM yuddha prAraMbha ho| isake pUrva una brAhmaNoM ne rAjA drupada se pAMca ratha zastroM sahita dene ko khaa| una rathoM para savAra hokara va dRSTadyumna ko draupadI kI rakSA kA bhAra sauMpakara sabhI pAMDava yuddha-sthala ko ravAnA ho gye| yuddha-sthala meM bhIma zatru pakSa ke sainikoM ko vidhvasta karatA huA niraMtara Age bar3ha rahA thaa| tabhI duryodhana svayaM yuddha kSetra meM A gyaa| karNa bhI usake sAtha thaa| arjuna ke bANa karNa ke bANoM ko naSTa kara hI rahe the ki tabhI karNa ne pUcha liyA ki he dvija zreSTha Apa kauna haiM? taba arjuna bole he karNa, mujhe tuma brAhmaNa hI smjho| taba kucha hI dera meM arjuna ne karNa kI patAkA, chatra va kavaca ko chinna-bhinna kara diyaa| kaurava senA dhvasta vidhvasta ho rahI thii| yaha dekhakara gAMgeya/bhISma pitAmaha yuddha bhUmi meM A gaye, tabhI arjuna ne bANoM se unakA rAstA roka diyaa| droNAcArya bhI yaha dekhakara saMkSipta jaina mahAbhArata - 93
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Azcarya meM par3a gaye evaM kaha uThe-pAMDava hI isa samara bhUmi meM hamAre virUddha vIratApUrNa yuddha kara rahe haiN| aisA raNa-kauzala anya meM ho hI nahIM sktaa| yaha merI aMtarAtmA kaha rahI hai| ve lAkSAgRha se baca nikale hoNge| yaha sunate hI duryodhana bhayabhIta ho gayA va droNAcArya se kahane lagA ki varSoM pUrva mRta loga bhI kyA jIvita ho sakate haiM? taba droNAcArya svayaM yuddha meM zAmila ho gye| guru droNa ko sAmane dekhakara arjuna UhApoha meM par3a gayA, para aMta meM sAta kadama Age bar3hakara guru droNAcArya ko namana kara bANa meM lagAkara eka patra bhejaa| jisameM usane svIkAra kiyA ki vaha kuntI putra arjuna hI hai aura ApakA parama ziSya hai| kauravoM ne to hameM naSTa karane kA pUrA prayAsa kiyA para daivayoga se hama logoM kA kucha nahIM bigAr3a ske| Apase anurodha hai ki Apa yuddha se alaga hokara kevala yuddha dekheM va kauravoM ko apane kiye kA phala bhugatane deN| 94. saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaurava pANDavoM kA punarmilana tathA abhimanyu-janma yaha patra par3ha kara guru droNa se nahIM rahA gayA aura ve patra lekara duryodhana va karNa ke samIpa gye| karNa to yaha samAcAra sunakara ati prasanna huA para duryodhana isa samAcAra se bajrAhata sA stabdha raha gyaa| taba droNAcArya jAkara pAMDavoM se mile| sabhI pAMDavoM ne natamastaka hokara guru droNa ko praNAma kiyaa| yuddha roka diyA gyaa| phira gAMgeya, karNa va kaurava gaNa bhI pAMDavoM ke pAsa jA pahu~ce va ve sabhI paraspara gale mile isa ghaTanA se kaurava apane Apako kAphI lajjita mahasUsa kara rahe the| phira sabhI loga kumhAra ke ghara jAkara mAtA kuntI se mile| kuntI ne kauravoM ko unake jaghanya kRtya ke lie dhikkArA, parantu kauravoM ke kSamA mAMgane para kuntI ne unheM mApha kara diyaa| rAjA drupada yaha jAnakara ati prasanna hue ki ve brAhmaNa veza meM pANDava hI haiN| isaliye unhoMne zIghra hI arjuna ke sAtha draupadI va vidyAdhara kI putrI kA vivAha sampanna kara diyaa| phira sabhI pAMDava va kaurava ikaTThe hokara mA~ kuntI, gAMgeya va droNAcArya ke sAtha hastinApura A gye| hastinApura pahu~cane para vahAM kI prajA ne khuzI-khuzI pAMDavoM kA AtmIya svAgata kiyaa| hastinApura Ane para kauravoM va pAMDavoM ne punaH rAjya ko AdhA-AdhA bAMTa liyA va ve sabhI sukhapUrvaka vahAM rAjya karane lge| pAMDavoM ne apane rAjya ke pAMca bhAga kara pratyeka bhAI ko eka-eka bhAga de diyaa| yudhiSThira indraprastha meM, bhIma nityapatha meM, arjuna sunapata meM, nakula jalapatha meM va sahadeva vaNikapatha meM rahakara apane-apane rAjyoM kI bAgaDora saMbhAlane lge| pANDavoM kA hRdaya vizAla thaa| ve sabhI yudhiSThira kI AjJA kA pAlana karate the| bhISma pitAmaha ko sabhI pAMDava atyanta zraddhA kI dRSTi se dekhate the| eka bAra zrIkRSNa ne arjuna ko krIr3A hetu giranAra para AmaMtrita kiyaa| unake AmaMtraNa para arjuna giranAra pahu~ca saMkSipta jaina mahAbhArata - 95
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ gye| vahAM para kRSNa va arjuna ne vibhinna prakAra kI krIr3AyeM kii| tatpazcAta zrIkRSNa arjuna ko dvArikA le gye| vahAM arjuna ne ati rUpasI yuvatI ko dekhA, jisase vaha usa para mohita ho gye| taba jijJAsAvasa arjuna ne kRSNa se hI usa yuvA sundarI ke bAre meM pUcha liyaa| taba kRSNa ne arjuna ko batalAyA ki yaha merI sahodarA subhadrA hai| taba pArtha arjuna ne zrIkRSNa se nivedana kiyA ki ye mere mAmA kI putrI hai, maiM isase vivAha karanA cAhatA hU~, taba kRSNa ne arjuna kA yaha prastAva svIkAra kara liyaa| phira zrIkRSNa ke Adeza se eka ratha maMgavAyA gyaa| isa ratha para arjuna savAra ho gaye va kRSNa va subhadrA kI anumati se usI ratha para arjuna ne subhadrA ko biThAyA va pavana gati se ve vahAM se cale gye| turaMta subhadrA haraNa kI sUcanA cAroM ora phaila gaI, pariNAmasvarUpa turaMta samudravijaya, baladeva Adi samasta yAdava gaNa subhadrA ko DhUMDhane nikala pdd'e| zrIkRSNa bhI muskurAte hue sabake sAtha ho gye| unhoMne apanA pAMcajanya zaMkha phUMka diyA, parantu pArtha arjuna va subhadrA kisI ko bhI nahIM mile| taba zrIkRSNa bole ki jo honA thA so ho gyaa| lAMchana se bacane ke lie yaha hI uttama hogA ki hama arjuna ke sAtha hI subhadrA kA vivAha kara deN| sabhI kI sahamati ho jAne para zrIkRSNa ne subhadrA ko lAne hetu sunapata nagara ko arjuna ke pAsa isa vizeSa saMdeza ke sAtha eka dUta bhejA, jo zIghra hI subhadrA ko lekara vApisa A gyaa| taba vidhi-vidhAna pUrvaka rAjasI ThATa-bATa se sabhI pAMDavoM ko vivAha hetu AmaMtrita kiyA gayA va arjuna ke sAtha subhadrA kA vivAha kara diyA gyaa| dvArAvatI meM hI bhIma ne lakSmIvatI va zeSavatI ke sAtha, nakula ne vijayA ke sAtha va sahadeva ne surati ke sAtha pANigrahaNa kara vivAha kiye| kAlAMtara meM subhadrA ne eka yazasvI putra ko janma diyA, jisakA nAma abhimanyu rakhA gyaa| 96 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ dyUta-krIDA meM pANDavoM kI hAra tathA draupadI cIraharaNa eka bAra duHzIla duryodhana ne pAMDavoM ko apane yahAM AmaMtrita kara una sabhI kA yathocita satkAra kiyA va sneha pUrvaka kahA ki Aiye- merA mana asthira ho rahA hai| ataH kucha samaya ke lie dyUta krIr3A kI jaae| yudhiSThira duryodhana ke kapaTa ko samajha nahIM pAye va dyUta krIr3A hetu baiTha gye| pAMseM pheMke jAne lage, parantu pAMseM kevala kauravoM ke hI pakSa meM par3a rahe the| taba bhIma jijJAsu hokara pAMsoM ko dekhane lgaa| jisase aba pAMseM kabhI-kabhI yudhiSThira ke anukUla bhI par3ane lge| kauravoM ne apanI parAjaya hotI dekhakara bhIma ko isakA kAraNa mAnakara kisI bahAne use bAhara bheja diyaa| taba kucha hI kSaNa meM kapaTa se kauravoM ne yudhiSThira ko harA diyA va unase unakA saba kucha chIna liyaa| yudhiSThira cUta krIr3A (jueM) meM apanA sabhI rAjapATa taka hAra gye| isake bAda yudhiSThira ne apanI mahiSiyoM va bhrAtAoM ko bhI dAMva para lagA diyaa| tabhI bhIma punaH vahAM A gayA va apane bar3e bhAI se nivedana kiyA ki yaha vyasana sarvanAza karane vAlA hai| dyUta krIr3A se bar3hakara pAtakI vyasana saMsAra meM dUsarA nahIM hai| yaha saba anarthoM kA mUla hai| para isI bIca kauravoM ne pAMse pheMke va yudhiSThira svayaM ke sAtha apanI mahiSiyoM va bhAiyoM ko bhI hAra gyaa| sarvasva hAra cukane ke bAda dyUtakrIr3A samApta ho gaI va yudhiSThira apane mahaloM meM cale gye| ___tabhI duryodhana ke dUta ne yudhiSThira ke pAsa Akara kahA ki Apa apanA sarvasva hAra gaye haiN| ataH vacanAnusAra Apa sabhI pAMDava bAraha varSa ke lie apanA rAjapATa chor3akara apane-apane rAjyoM se bAhara jAkara vana meM vAsa kreN| vahAM bhI Apako chadama veza meM rahanA hogaa| yadi isa avadhi meM Apako kisI ne pahacAna liyA, to punaH Apako bAraha varSa aura vanavAsa/ajJAtavAsa meM rahanA pdd'egaa| ataH Apa zIghra hI ajJAtavAsa kreN| jaba pAMDava ajJAtavAsa kI taiyArI kara rahe the tabhI akasmAt saMkSipta jaina mahAbhArata - 97
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ duHzAsana vahAM AyA va ata:pura meM praveza kara balAta draupadI ko bAhara khIMcane lgaa| draupadI ke virodha karane para vaha usake bAla pakar3a kara bAhara khIMca laayaa| taba bhIma ne yaha dekhakara duHzAsana ko lalakArA va kAphI burA bhalA khaa| tabhI sAhasa juTAkara draupadI ne sabhI pAMDavoM ke pauruSa ko lalakAra diyaa| jisase bhIma va arjuna kA pauruSa jAga gyaa| ve duHzAsana kI ora daur3e para yudhiSThira kI AjJA na milane va yudhiSThira ke yaha kahane para ki samaya abhI ThIka nahIM hai| hama isa ghaTanA kA pratizodha avazya leNge| aisA kahakara bhIma va arjuna ko zAMta kara diyaa| isake bAda sabhI pAMDavoM ne mAtA kuntI ko apane kAkA vidura ke saMrakSaNa meM chor3a diyA va sabhI pAMDava draupadI ke sAtha vana gamana kara gye| sabhI pAMDava aneka vanoM, upavanoM, parvatoM, giri, guhAoM va girizRMgoM para nirbhIka vicaraNa karate hue kucha samaya bAda kAliMjara vana meM A gye| yahAM Akara ve eka prAcIna vaTa vRkSa ke nIce baiTha gaye va socane lage ki dyUta krIr3A sarvathA dhikkAra ke yogya hai| yaha nitAMta avyAvahArika va pUrNataH tyAjya hai| kucha samaya bAda usI baTa vRkSa ke nIce eka muni saMgha aayaa| muni saMgha ne sabhI pAMDavoM ko sAMtvanAyukta utsAhavardhaka vacanoM se protsAhita kiyA va ve vahAM se cale gye| pAMDava loga dIrghakAla taka isa kAliMjara vana meM rhe| eka dina arjuna kautukavaza samIpa hI sthita manohara nAma ke parvata para car3ha gye| jahAM unheM eka bhaviSyavANI sunAI dI ki bharata kSetra sthita vaitADhaya parvata para jAne para tumheM vijaya lakSmI prApta hogI tathA vahIM eka zataka ziSya bhI tumheM prApta hoNge| kintu vahAM tumheM 5 varSa bhI vyatIta karane hoNge| yahIM se tuma sabhI pAMDavoM kA abhyudaya prAraMbha ho jaayegaa| yaha bhaviSyavANI sunakara arjuna vahIM eka zilA para baiTha ge| tabhI vahAM eka vizAlakAya bhIla AyA, usa bhIla ne arjuna ko lalakArA va usase aneka prakAra se yuddha karane lgaa| para jaba arjuna ne use apane hAthoM se uThAkara aura havA meM ghumAkara jamIna para paTakanA cAhA; to usI kSaNa vaha bhIla vastrAbhUSaNoM se susajjita eka divya puruSa ke rUpa meM badala 98 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayA va arjuna se kucha mAMgane ko khaa| taba arjuna ne usase usakA sArathI bana jAne ke lie nivedana kiyA va usa divya puruSa se usakA paricaya jAnanA cAhA; taba vaha bolA ki maiM vijayA parvata kI dakSiNa zreNI ke indra kA sevaka huuN| mere pitA kA nAma vizAlAkSa hai va merA nAma caMdrazekhara hai| hamAre pAlaka indra ko zatru satAne lage the; ataH eka nimitta jJAnI ne mujhe batAyA thA ki jo vyakti kAliMjara ke pAsa sthita manohara nAma ke parvata para tumheM yuddha meM parAsta kara degaa| vahI indra ke zatruoM kA nAza karane meM samartha hogaa| Aja puNya yoga se aisA ho gayA hai; ataH Apa mere sAtha vijayArdha parvata kI dakSiNa zreNI sthita hamAre mAlika va rathanupUra nareza indra ke pAsa calakara unakA upakAra karane kA kaSTa kreN| divya puruSa kA rUpa dhAraNa kie usa caMdrazekhara ke nivedana para pArtha arjuna usa vidyAdhara ke vimAna para savAra hokara usake sAtha rathanUpura A gye| yahAM para indra ne ina donoM kA rAjakIya sammAna ke sAtha svAgata kiyA va arjuna ko sasammAna apane mahaloM meM rUkA liyaa| kucha samaya bAda indra ke zatruoM ne indra para AkramaNa kara diyaa| zatru kA sAmanA karane ke lie arjuna ne indra ko sArathI bnaayaa| vaha ratha para savAra hokara zatru dala kI senA para TUTa par3A tathA apane divya astroM kI sahAyatA se arjuna ne zIghra hI zatru dala ko parAsta kara diyA va indra ko zatruoM se rahita kara diyaa| bAda meM vidyAdharoM ke anurodha para arjuna vahAM 5 varSa taka rahe; yahIM citrAMgada Adi 100 ziSyoM ko arjuna ne sneha pUrvaka prazikSaNa diyA va una sabako apanA parama bhakta banA liyaa| isa bIca zeSa pAMDava va draupadI arjuna ke viyoga meM kAphI dukhI rahe va arjuna kI talAza meM bhaTakate rhe| para arjuna 5 varSa rathanUpura meM vyatIta kara jaba apane zeSa bhAiyoM se Akara mile, to sabhI ati prasannatA ko prApta hue| arjana va draupadI kA 5 varSa bAda punarmilana huaa| eka dina duryodhana ko apane jAsUsoM se mAlUma calA ki pAMDava baMdhu sahAya vana meM Thahare haiN| taba duryodhana ne kapaTa pUrvaka pAMDavoM ko mArane kI socii| tabhI nArada arjuna ke ziSya saMkSipta jaina mahAbhArata.99
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ citrAMgada ke pAsa Ae va usase bole ki aba tumhArI ziSyatva kI parIkSA hai| kaurava aba gAMgeya / bhISma pitAmaha kI bhI AjJA nahIM mAnate haiN| ataH tumheM yuddha meM sAvadhAna rahanA hogA va kauravoM ko yuddha meM parAsta karanA hogaa| duryodhana apanI senA ke sAtha zIghra hI sahAya vana meM A pahu~cA va vahAM donoM pakSoM meM ghora yuddha hone lgaa| yuddha meM duryodhana ke kamajora par3ane para duHzAsana, zalya, vizalya jaise yoddhA duryodhana kI sahAyatA hetu A gaye para vidyAdhara citrAMgada ne sabhI ko yuddha meM parAsta kara diyaa| vidyAdhara ne apane mohana vANa kI sahAyatA se duryodhana kI senA ko mUrchita kara diyaa| kevala duryodhana hI amUrchita avasthA meM raha gye| taba duryodhana va citrAMgada ke bIca bhISaNa yuddha huA / citrAMgada ne duryodhana kA ratha naSTa kara diyA va use apane nAzapAza meM bAMdha liyaa| yaha dRzya dekhakara sabhI citrAMgada ke raNa kauzala kI prazaMsA karane lge| tabhI duryodhana kI patnI bhAnumati yuddha kSetra meM Akara gAMgeya se apane pati kI mukti kI prArthanA karane lgii| taba gAMgeya ne bhAnumati se yudhiSThira ke pAsa jAne ko khaa| jisase bhAnumati rUdana karatI huI yudhiSThira ke pAsa gaI va unase apane patideva ko mukta karane kI prArthanA karane lgii| vaha yudhiSThira se gir3agir3Akara bolI- Apa dAtA haiN| maiM Apake sAmane apane patideva kI mukti kI bhIkha Apase mAMgatI hU~ / bhAnumati kI aisI bAteM sunakara yudhiSThira ko usake Upara dayA A gaI va unhoMne arjuna ko Adeza diyA ki Apa zIghra hI vidyAdharoM se duryodhana ko chur3Ane kI vyavasthA kro| bhAI kA saMdeza lekara jaba arjuna vidyAdharoM ke pAsa pahu~cA, to unhoMne duryodhana ko mukta karane kI bAta ko asvIkAra kara diyA tathA ve apane gurU arjuna se hI yuddha ko tatpara ho gye| para arjuna ne unheM zIghra hI parAsta kara diyaa| taba sabhI vidyAdharoM ne arjuna kI bhUri-bhUri prazaMsA kara unase kSamA mAMgI va duryodhana ko arjuna ke hAthoM meM sauMpa diyaa| arjuna duryodhana ko lekara apane agraja yudhiSThira ke pAsa gaye; jahAM yudhiSThira ne use baMdhanamukta kara diyaa| isa udAratA ke liye duryodhana ne yudhiSThira ko 100 saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNAma kara unake prati kRtajJatA prakaTa kii| isa bhISaNa parAjaya se duryodhana ke mana meM apane mAna-bhaMga kI zalya ghara kara gii| apanI isa zalya ko pUrNa karane hetu duryodhana ne ghoSaNA kI ki jo koI bhI pAMDavoM kA vadha kara degA, use AdhA rAjya puraskAra meM diyA jaayegaa| isa ghoSaNA ko sunakara eka durbuddhi vyavasAyI kanakadhvaja ne duryodhana ke sAmane aisA kara dikhAne kI pratijJA kI ki maiM yA to sAta dina ke aMdara pAMDavoM ko naSTa kara dUMgA anyathA prajvalita agni meM jalakara apane prANa tyAga duuNgaa| isa uddezya kI pUrti ke lie kanakadhvaja 'kRtyAvidyA' kI siddhi ke lie sAdhanA hetu vana meM jA phuNcaa| taba nArada ne isakI sUcanA pAMDavoM ko dekara unheM sAvadhAna kara diyaa| tabhI eka mAyAvI deva draupadI ko hara le gyaa| usakA pIchA karate sabhI pAMDava eka jalAzaya para pahu~ce va apanI tRSA ko zAMta karane hetu usa jalAzaya kA jala pI gye| jisase sabhI pAMDava vahIM mUrchita hokara gira pdd'e| isI samaya kanakadhvaja ko kRtyA sAdhanA rUpI vidyA siddha ho gii| taba vaha vidyA bolI- mujhe AjJA deN| taba kanakadhvaja ne usa vidyA ko sabhI pAMDavoM ko mArane kI AjJA de dii| kintu jaba vaha vidyA pAMDavoM kI khoja karate-karate usa jalAzaya ke nikaTa pahuMcI, to usane sabhI pAMDavoM ko mRtaprAya dekhaa| tabhI vaha mAyAvI deva jo draupadI ko le bhAgA thA usa vidyA se bolA- kanakadhvaja ne tumheM vyartha hI kaSTa diyA hai| ve pAMDava to svataH hI nihata ho cuke haiN| ataH tuma jAkara usI nIca kanakadhvaja kA vadha kara ddaalo| vidyA ko yaha ukti ThIka lagI va vaha lauTakara kanakadhvaja kA vadhakara apane sthAna ko calI gii| taba usa deva ne pAMDavoM ke zarIra para gaMdhodaka kI bUMdeM chir3akakara unheM punarjIvita kara diyaa| vAstava meM yaha deva saudharma indra kA sneha pAtra thA; jo pAMDavoM kI dharmArAdhanA se prabhAvita hokara unakI sahAyatA karane AyA thaa| taba usa deva ne draupadI ko bhI pAMDavoM ko sauMpa diyA va vahAM se gamana kara gyaa| saMkSipta jaina mahAbhArata - 101
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMDavoM kA ajJAtavAsa va kIcaka-maraNa sabhI pAMDava idhara-udhara bhramaNa karate-karate virATa nagara A gye| vanavAsa ke bAraha varSa bIta cuke the, aba aMtima varSa ajJAtavAsa kA thaa| ataH sabhI pAMDava apanA veSa badala kara yahAM ke nareza virATa ke yahAM naukarI karane lge| yudhiSThira rAjasabhA ke kAryoM meM hAtha baMTAne lge| bhIma pAkazAlA meM va arjuna vRhanalalA bana kara ranavAsa meM nRtya gAyana sikhAne meM, nakula azva-rakSaNa meM va sahadeva gau rakSA meM kArya karane lge| draupadI keza vinyAsa zrRMgAra hetu dAsI bana gaI va zIghra hI virATa nareza kI mahArAnI sudarzanA kI vizvAsa pAtra bhI bana gii| eka bAra sadarzanA kA bhAI kIcaka apanI bahana se milane aayaa| vaha draupadI kA rUpa sauMdarya dekhakara use cAhane lgaa| draupadI ne kIcaka ko aneka bAra samajhAne kA prayAsa kiyA va usase yahAM taka kahA ki usake rakSaka pAMca mahA balazAlI gaMdharva haiM; ataH vaha usase dUra hI rhe| phira bhI kIcaka nahIM mAnA va eka dina avasara pAkara draupadI kA hAtha pakar3a liyaa| jaba draupadI ne kIcaka kI zikAyata bhIma se kI taba bhIma ne draupadI se kahA ki vaha kIcaka ko ekAMta meM bulA leN| draupadI ne aisA hI kiyaa| kAmAMdha kIcaka ne nATyazAlA meM milane kA prastAva rakhA, jise draupadI ne svIkAra kara liyaa| draupadI ne isa yojanA ke bAre meM bhIma ko batalA diyaa| taba bhIma veSa badala kara rAtri meM auratoM jaisI sajjA kara draupadI kI jagaha svayaM nATayazAlA meM pahu~ca gyaa| yahAM jaba kIcaka ne draupadI samajha kara bhIma kA hAtha thAmA, to use kucha zaMkA huii| taba bhIma apane asalI rUpa meM A gyaa| isake pazcAt bhIma va kIcaka ke bIca bhISaNa yuddha huaa| jisameM bhIma ne muSTi prahAra se kIcaka ko mAra ddaalaa| vidyuta kI taraha yaha samAcAra ki draupadI ke rakSaka gaMdharva ne kIcaka ko mAra DAlA, sarvatra phaila gyaa| isake bAda kIcaka ke kriyAkarma ke samaya kIcaka ke sAthiyoM ne draupadI ko kIcaka ke sAtha citAgni meM balAta DAlane kA prayAsa 102 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyaa| parantu vahAM bhI bhIma rUpI gaMdharva ne apanA bhISaNa rUpa dikhAkara kIcaka ke sAthiyoM ko yA to mAra DAlA yA vahAM se khader3a diyaa| isa ghaTanA ke bAda yudhiSThira ne sabhI bhAiyoM se kahA ki aba hamAre ajJAtavAsa ke mAtra tIna dina zeSa bace haiN| ataH aba hama sabhI kA dhairya ke sAtha zAMta rahanA hI ucita hai| yaha sunakara sabhI pAMDavoM va draupadI ne mauna dhAraNa kara apane agraja kI AjJA svIkAra kara lii| udhara duryodhana ne pAMDavoM kI khoja meM apane dUtoM ko sabhI dizAoM va dezoM meM bhejA, para ve sabhI asaphala hokara vApisa A gye| taba gAMgeya/bhISma pitAmaha ne duryodhana ko phira se samajhAne kA prayAsa kiyA ki tuma pAMDavoM kA burA socanA chor3a do; kyoMki tumhAre burA cAhane para bhI sabhI pAMDava va draupadI acchI taraha se haiM va jIvita haiN| phira gAMgeya ne rAjyasabhA meM droNAcArya se Akara kahA ki kucha hI dinoM meM pAMDavoM ke yahAM Ane kI AzA kI jAtI hai| tabhI bIca meM rAjA jalaMdhara ne kahA ki maiMne sunA hai, virATa nagara meM apane hitaiSI kIcaka ko kisI gaMdharva ne mAra DAlA hai, ataH maiM apane mitra kI sahAyatA karane va unake godhana kA haraNa karane ke uddezya se senA sahita vahAM jA rahA huuN| jisane bhI mere se rAjA ke godhana ko chur3Ane kA prayAsa kiyA, bhale hI ve chadmavezI pAMDava hI kyoM na hoM; maiM unheM yamapurI pahu~cA duuNgaa| rAjA jaladhara ke ina vacanoM ko sunakara duryodhana kAphI prasanna ho gayA va usane zIghra hI jalaMdhara ko senA ke sAtha virATa nagara jAne kI AjJA de dii| rAjA jalaMdhara zIghra hI apanI vizAla senA ke sAtha virATa nagara jA pahu~cA va vahAM jAkara usane rAjA virATa ke godhana kA haraNa kara liyaa| yaha suna va dekhakara rAjA virATa bhI apanI caturaMgaNI senA lekara apane gauvaMza ko chur3Ane hetu yuddha-sthala jA phuNce| yuddha prAraMbha hone ke kucha dera bAda rAjA jalaMdhara rAjA virATa kI senA ke agrima zreNI ke yoddhAoM ko parAsta karatA huA virATa nareza ke pAsa pahu~cane meM saphala ho gayA va vaha bijalI kI bhAMti virATa nareza para jhapaTa pdd'aa| saMkSipta jaina mahAbhArata - 103
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ usane zIghra hI rAjA virATa ke sArathI ko nihata kara diyA tathA vaha virATa nareza ke ratha para A cddh'aa| usane zIghra hI virATa nareza ko baMdI banA liyaa| kintu tabhI agraja yudhiSThira ke kahane para bhIma ne eka vizAla vRkSa ko ukhAr3a liyA va rAjA virATa kI sahAyatA hetu vaha zIghra hI rAjA jalaMdhara kI senA meM ghusa gyaa| usa bhayaMkara yuddha meM bhIma ne 1100 rathoM ko naSTa kara diyaa| arjuna ne bhI yuddha kSetra meM 900 azvoM ko naSTa kara diyaa| nakula ke ghanAghATa se zatruoM kI rakSA paMkti naSTa ho gii| sahadeva ne bhI vIratApUrvaka yuddha kara jalaMdhara kI senA meM apharA tapharI macA dii| taba apanI senA kA manobala girate dekhakara rAjA jalaMdhara bhIma kI ora bar3hA; para bhIma ne zIghra hI rAjA jalaMdhara ke sArathI ko mArakara usake ratha para car3ha kara jalaMdhara nareza ko baMdI banA liyA va virATa nareza ko usase chur3Akara unheM mukta karA liyaa| pAMDavoM ne rAjA virATa ke saMpUrNa godhana ko bhI senA se mukta karA liyaa| kintu kabhI apane guptacaroM se jalaMdhara nareza kI hAra kA samAcAra sunakara duryodhana zIghra hI apanI vizAla senA ke sAtha virATa nagara ke yuddha-sthala pahu~ca gayA va usane yuddha kara punaH virATa nareza ke godhana kA haraNa kara liyaa| isI bIca draupadI ne virATa putra ko sAMtvanA dekara arjuna kI ora izArA kara virATa putra ko yuddha meM zAmila hone ko khaa| arjuna eka ratha meM savAra hokara punaH yuddha kSetra meM pahu~ca gaye, parantu isI bIca duryodhana kI vizAla senA ko dekhakara virATa nareza kA putra ghabar3A gayA va pIche lauTane lgaa| tabhI arjuna ne virATa nareza ke putra ko samajhAyA ki yuddha kSetra meM pITha dikhalAnA vIroM kA kAma nahIM hai| tumhAre puNya ke pratApa se maiM tumhArA sArathI huuN| ataH nirbhaya hokara Age bar3hakara yuddha kro| parantu arjuna ke yaha kahane para bhI virATa putra uttara yuddha ke lie sAhasa nahIM juTA skaa| taba arjuna ne virATa putra uttara ko apanA sArathI banAyA va kahA ki maiM hI arjuna huuN| itanA kahakara ve yuddha karane lge| isI samaya jvalaMta nAma ke deva ne arjuna ko eka deva pradatta ratha pradAna kiyaa| 104 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ - isI ratha meM savAra hokara arjuna ne duryodhana kI senA ke sAtha bhISaNa yuddha prAraMbha kara diyaa| isI samaya gAMgeya ne duryodhana ko yuddha na karane va virATa nareza se saMdhi karane hetu bahuta samajhAyA para duryodhana va karNa donoM ne hI aisA karane se manA kara diyaa| taba majabUra hokara duryodhana ke sAtha gAMgeya va droNacArya bhI yuddha karane lge| taba arjuna ne apane nAma likhe aneka bANa gAMgeya ke pAsa bhijvaaye| gAMgeya ne ye bANa kauravoM ko dikhaaye| jinheM dekhakara kaurava bhayabhIta ho ge| phira bhI duryodhana nahIM mAnA va usane apanI senA ko arjuna ke sAmane dIvAra kI taraha khar3A kara diyaa| isI bIca arjuna kA sArathI uttara kauravoM ke vANoM se Ahata ho gyaa| yaha dekhakara arjuna ne Agneya vANa chor3akara kauravoM kI senA ko dagdha kara apanA gAMDIva uThA liyA va karNa ke ratha ko dhvasta kara diyA aura duryodhana ke bhAI zatrujaya ko yamaloka pahu~cA diyaa| isake bAda arjuna ne karNa ke bhAI vikarNa ko bhI parAjita kara diyaa| isI bIca vIbhatsa nAma ke dhanurdhArI ne vikarNa kA mastaka bhI cheda diyaa| yaha dekhakara karNa ne bhI pArtha ke sArathI, usake ratha evaM dhvajA ko cheda ddaalaa| para karNa arjuna ke sAmane dera taka nahIM Tika skaa| arjuna ne yuddha meM karNa ko dharAzAyI kara use mUrchita kara diyaa| tabhI duHzAsana yuddha hetu Age A gyaa| jise pArtha ne apane 25 vANoM ke prahAra se ardhamRta tulya kara diyaa| isI bIca bhISma pitAmaha arjuna ke sAmane yuddha ko A gye| arjuna ke vinamra anurodha ko bhI na mAnakara ve arjuna se yuddha karane lge| parantu arjuna ne zIghra hI unake ratha va sArathI ko viddha kara diyaa| taba gAMgeya ne mohana, mAraNa va staMbhana vANoM kA prayoga kara arjuna ko yuddha meM lalakArA, parantu pArtha ke Age ve saba bekAra siddha hue| gAMgeya ko kamajora samajha kara droNAcArya arjuna ke sAmane A gye| para arjuna ne unase yuddha meM na utarane kA vinamra anurodha kiyaa| para droNAcArya arjuna se bole, pArtha pahalA prahAra Apa kiijiye| para pArtha ne nivedana kara kahA ki Apa hI prathama prahAra kreN| taba lAkhoM bANa eka saMkSipta jaina mahAbhArata - 105
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha chor3akara donoM ke madhya yuddha chir3a gyaa| aMta meM droNAcArya ko parAjita hokara yuddha-sthala kA parityAga karanA pdd'aa| taba droNa putra azvatthAmA pArtha se bhir3a gyaa| isI bIca vIbhatsa ne Akara azvatthAmA ke ratha ke ghor3oM ko yamaloka pahu~cA diyaa| para zIghra hI azvatthAmA ne pArtha ke gAMDIva kI pratyaMcA chinna-bhinna kara dI jisase krodhita hokara pArtha ne aisA bANa chor3A ki azvatthAmA mUrchita hokara pRthvI para gira pdd'aa| taba pArtha va rAja biMdu ke bIca bhISaNa yuddha huA va pArtha ne rAja biMdu ke hastI, azva, ratha sahita usakI sArI senA ko dhvasta kara diyaa| isa vIbhatsa narasaMhAra ke dRzya ko dekhakara pArtha ko atIva viSAda huA, usane socA ki aba kisI bhI prakAra kI koI hiMsA yogya nahIM hai| ataH usane kaurava senA ke Upara sammohana bANa claayaa| isa bANa se kaurava dala kI senA saMjJA zUnya hokara mUrchita ho gaI evaM dharAzAyI ho gii| pArtha ko vijaya zrI hAtha lgii| jaba yaha sUcanA virATa nareza ke pAsa pahu~cI to virATa nagara meM utsava kA mAhaula ho gayA va nagara meM vijaya utsava manAyA gyaa| jaba kauravoM va unakI senA ko hoza AyA to ve lajjita hokara hastinApura ko vApisa ho gye| yahAM rAjA virATa pAMDavoM ko pahacAna gaye va pAMDavoM se naukaroM jaisA kAma lene ke lie unase kSamA yAcanA karane lge| bAda meM rAjA virATa ne apanI putrI kA vivAha arjuna se karane kA nivedana kiyaa| kintu arjuna ne kahA ki Apa hamAre zikSA guru haiM, ataH mere lie ApakI putrI se vivAha karanA ucita nahIM hai| taba sabhI kI sahamati se dhArmika anuSThAna va rAjakIya samAroha pUrvaka rAja- kanyA kA vivAha arjuna putra abhimanyu se kara diyA gyaa| isa vivAha samAroha meM balabhadra, nArAyaNa, bhAnu, draSTadyumna, zikhaMDI Adi mahApuruSa bhI virATa nagara padhAre the| vivAha pazcAt virATa nareza ne yathocita satkAra, mAna-sammAna kara rAjakIya bahumUlya bheMToM ke sAtha sabhI ko vidA kiyaa| bAda meM sabhI pAMDava zrIkRSNa va baladeva ke sAtha dvArikApurI A gye| 106. saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ udhara vijayArdha parvata para kalA rUpI guNoM se pradyumna vRddhi ko prApta hone lgaa| vidyAdhara putra pradyumna ne zIghra hI AkAzagAminI vidyA ke sAtha vidyAdharoM kI sabhI vidyAoM ko sIkha liyaa| yauvana ko prApta hote hI vaha sabhI astra-zastra vidyAoM meM bhI kuzala ho gye| manmatha, madana, kAma, kAmadeva va manobhAva Adi pradyumna ke sArthaka nAma the| ve kAmadeva pada ke dhArI the| usane kAlasaMvara ke 500 putroM ko parAjita karane vAle siMharatha ko jItakara kAlasaMvara ke Age DAla diyaa| isa ghaTanA se khuza hokara kAlasaMvara ne pradyumna ko yuvarAja pada se vibhUSita kiyaa| isa ghaTanA se kAlasaMvara ke 500 putra nArAja ho gaye tathA ve pradyumna ke nAza kA upAya socane lge| eka bAra ve use siddhAyatana ke gopura le gaye va dveSa bhAva se use gopura ke agrabhAga para car3hA diyaa| pradyumna vahAM ke nivAsI deva se vidyAoM kA khajAnA va mukuTa lekara vApisa A gye| yaha dekhakara ve 500 bhAI Azcarya cakita raha gye| phira unhoMne eka bAra bar3e vega se pradyumna ko mahAkAla nAmaka guphA meM ghusA diyaa| jahAM se vaha aneka astra-zastra lekara bAhara A gyaa| phira una bhAiyoM ne pradyumna ko nAgaguhA meM ghusA diyaa| jahAM se vaha pAdapITha, nAgazaiyA, vINA, Asana Adi lekara surikSata bAhara A gyaa| phira unhoMne pradyumna ko eka vApikA meM dhakela diyaa| vahAM se bhI vaha makara cinha kI dhvajA lekara surakSita vApisa A gyaa| eka anya upAya ke rUpa meM una bhAiyoM ne pradyumna ko agni kuMDa meM praveza karane ko kahA, kintu vahAM se bhI vaha agni se zuddha do vastra le AyA phira unhoMne usase meghAkRti parvata meM praveza karane ko kahA; jahAM se vaha karNa-kuMDala lekara vApisa A gyaa| isa prakAra una 500 putroM ne pradyumna ko mArane kI aura bhI aneka ceSTAyeM kI, para ve saphala nahIM hue| unhoMne use pAMDuka vana meM praveza karAyA, kApithya vana meM praveza karAyA, vAlmIki vana tathA zUkara vana meM bhI praveza karAyA, zarAva parvata para cddh'aayaa| parantu pradyumna ina sthAnoM se bhI mukuTa, amRtamayI mAlA, vidyAmaya hAthI, kavaca, mudrikA, kaMThAvaraNa saMkSipta jaina mahAbhArata - 107
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi aneka AbhUSaNa, zaMkha va dhanuSa jaisI kImatI va durlabha vastuyeM prApta kara surakSita bAhara nikalA aayaa| ina ghaTanAoM se ve 500 putra zarmasAra ho gye| taba unhoMne pradyumna ko manovega vidyAdhara ke pAsa bhejaa| parantu pradyumna ne usa kIle gaye vidyAdhara ko AjAda kara diyA va usa vidyAdhara kI usake zatru se mitratA bhI karA dii| isake pariNAmasvarUpa unhoMne pradyumna ko hAra, indrajAla va kanyA bheMTa kara use vidA kara diyaa| isa prakAra ina solaha sthAnoM se aneka mahAlAbhoM ko prApta karane para tathA pradyumna ke jIvita rahane para saMvara Adi una 500 kumAroM ke citta Azcarya se bhara gye| taba ve sabhI pradyumna ke vazIbhUta hokara zAnti se unake sAtha rahane lge| eka bAra pradyumna kAlasaMvara ke darzana kara unakI mahArAnI kanakamAlA ke mahala kI ora gye| pradyumna ne unheM praNAma kara unakA AzIrvAda liyaa| kintu kanakamAlA kA mana pradyumna para mohita ho gyaa| vaha saba kAmakAja bhUla gii| jaba pradyumna ko isa bAta kA ahasAsa huA; taba usane savinaya nivedana karate hue kanaMkamAlA ko kahA ki Apa merI mAtA ke samAna haiN| Apane hI mujhe pAlapoSa kara bar3hA kiyA hai| maiM ApakA putra huuN| taba kanakamAlA ne use batalAyA ki tU mujhe aTavI meM milA thaa| maiMne kevala terA lAlana-pAlana kiyA hai / mAtA kanakamAlA se aisI bAta sunakara pradyumna jinAlaya meM virAjamAna sAgaracaMdra munirAja ke pAsa satyatA kA patA lagAne gye| taba munizrI ne batalAyA ki kanakamAlA pUrvabhava meM caMdrAbhA thI va usase tujhe prajJapti vidyA milane vAlI hai| taba vApisa Akara pradyumna ne kanakamAlA se ina vidyAoM ke bAre meM puuchaa| taba kanakamAlA apane mana kI bAta javAna para lAkara bolI-yadi tU mujhe cAhatA hai, to maiM gaurI aura prajJapti nAma kI vidyA Apako de sakatI huuN| taba pradyumna ne kanakamAlA kA mana rakhane ke lie usase kahA. ki hAM, maiM tujhe cAhatA huuN| yaha sunate hI kanakamAlA ne ve donoM vidyAyeM pradyumna ko de dii| vidyA prApta ho jAne para atyanta prasanna 108 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ hokara pradyumna kanakamAlA se bolA- pahale Apane sujhe aTavI se lAkara merI rakSA kI, ataH prANa dAna diyaa| bAda meM pAlana-poSaNa kara bar3A kiyA va abhI-abhI Apane mujhe vidyA dAna bhI diyA hai| yaha kahakara pradyumna ne kanakamAlA kI pradakSiNA lagAI va usake sAmane hAtha jor3a kara khar3A hokara bolA ki yaha dAna dene se Apa merI guru mAtA haiN| putra ke lie jo ucita AjJA ho vaha mujhe diijie| yaha sunakara kanakamAlA sanna raha giiN| taba pradyumna vahAM se calA gyaa| pradyumna ke cale jAne ke bAda kanakamAlA yaha soca kara ki maiM chalI gaI hU~, usane krodha se apanA vakSa-stana Adi ko nakhoM se kharoMca DAlA va apane pati ke pAsa calI gaI aura bolI ki dekho pradyumna ne merA kyA hAla kiyA hai| apanI patnI kI bAtoM ko saccA mAna kara kAlasaMvara ne apane 500 putroM ko bulAkara kahA ki kisI bhI prakAra pradyumna ko mAra DAlA jaay| isake bAda dUsare dina ye pApI kumAra pradyumna ko mArane hetu kAlAmbu nAma kI vApikA para le gaye va pradyumna se jala krIr3A hetu kahane lge| usI samaya prajJapti vidyA ne pradyumna ko saba kucha batalA diyaa| taba pradyumna ne apane mUla zarIra ko kahIM chipA diyA va kRtrima zarIra se usa vApikA meM kUda gyaa| bAda meM pradyumna ne mAyA se eka ko chor3akara zeSa sabhI kumAroM ko Upara paira va nIce mukha kara kIla diyA va zeSa eka bace kumAra ko pAMca coTiyoM kA dhAraka banAkara kAlasaMvara ke pAsa khabara dene hetu bheja diyaa| yaha sunakara krodha se lAla hokara kAlasaMvara apanI samasta senA ke sAtha pradyumna ke pAsa AyA, para pradyumna ne bhI mAyAvI.senA banA kara usase yuddha kara kAlasaMvara ko yuddha meM parAsta kara diyaa| taba kAlasaMvara kanakamAlA ke pAsa prajJapti vidyA mAMgane gyaa| yaha sunakara kanakamAlA bolI ki maiM to vAlyakAla meM hI dUdha ke sAtha yaha vidyA pradyumna ko de cukI huuN| taba kAlasaMvara punaH pradyumna se lar3ane vahAM pahu~cA, para pradyumna ne zIghra hI use bAMdha kara eka zilA tala para rakha diyaa| saMkSipta jaina mahAbhArata. 109
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ tabhI nArada vahAM pahuMca gye| nArada ne kAlasaMvara ko kanakamAlA ke bAre meM batalAyA ki usane svayaM hI apanA vakSa Adi apane hI nakhoM se kharoMca liyA thaa| kyoMki pradyumna ne use cAhane se manA kara diyA thA va use mAtA kahA thaa| bAda meM pradyumna ne nArada kA sammAna kiyA va kAlasaMvara ko chor3a kara kahA ki mAtA kanakamAlA ne jo bhI kiyA hai; vaha pUrva karma ke vazIbhUta hokara kiyA hai| ataH use Apa kSamA kreN| usane kAlasaMvara ke 500 putroM ko bhI chor3a diyaa| tabhI nArada ke batalAne para ki kRSNa va rUkmaNI tere mAtA-pitA haiM; unake darzana ke lie pitA kAlasaMvara se AjJA maaNgii| taba nArada va pradyumna dvArikA ko cala diye| rAste meM hastinApura ke Age unheM eka bar3I senA jAte hue dikhAI dii| ise dekhakara pradyumna ne nArada se pUchA ki ye senA kahAM jA rahI hai| taba nArada ne kahA ki eka bAra hastinApura nareza duryodhana ne kRSNa se pratijJA kI thI ki yadi mere kanyA va tumhAre putra ho, to maiM Apake agraja putra ko apanI kanyA de duuNgaa| isake bAda kRSNa kI donoM rAniyoM-rUkmaNI va satyabhAmA ke eka sAtha hI putra utpanna hue| rUkmaNI ke tuma aura satyabhAmA ke bhaanukumaar| taba kRSNa ne sabase pahale tumhAre janma kA samAcAra jAnakara tumheM agraja va bhAnukumAra ko anuja ghoSita kiyA thaa| akasmAt dhUmaketu nAmaka asura tumhArA haraNa kara le gayA aura tumheM aTavI meM patthara ke nIce rakha kara bhAga gyaa| jahAM se kAlasaMvara apane parivAra ke sAtha vimAna meM baiThakara gujara rahA thaa| jaba usane vimAna se usa zilA ko hilate dekhA to vaha nIce utarA, jaba usane zilA ko uThAkara dekhA to tumheM uThAkara apane sAtha le gayA aura tumheM pAlaposa kara bar3A kiyaa| tumhAre haraNa ke pazcAt rUkmaNI kAphI du:khI huI va ApakA bhI koI samAcAra nahIM milA; taba maiMne hI rUkmaNI ko batalAyA thA ki ApakA putra aneka RddhiyoM siddhiyoM ke sAtha 16 varSa ke bAda svataH Apake pAsa aavegaa| duryodhana ne 110 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba apanI kanyA ke bar3e hone para use bhAnakamAra ko paraNAne ke lie isa pUrI senA ke sAtha dvArikA jAne ko bhejA hai| pradyumna ne jaba nArada ke mukha se yaha vRtAMta sunA to vaha nArada ko vimAna meM chor3akara va bhIla kA veSa banAkara duryodhana kI senA ke sAmane jAkara khar3A ho gayA va bolA ki kRSNa ne mujhe jo zulka denA nizcita kiyA hai| vaha dekara Age bddh'iye| taba senA pramukha bolA-batalAo ApakA zulka kyA hai? taba bhIla bane pradyumna ne kahA ki isa senA meM jo bhI sArabhUta vastu hai vaha mujhe diijiye| taba sAthiyoM ne kahA ki hamAre sAtha sArabhUta vastu to duryodhana kI putrI udadhi kumArI hI hai| para yaha to kRSNa kI putravadhU bnegii| ataH yaha hama tumheM kaise de sakate haiN| yaha sunakara pradyumna ne mAyAvI senA se duryodhana kI senA ko parAsta kara diyA aura udadhi kumArI ko lekara AkAza meM sthita nArada ke sAtha vimAna meM baiTha gyaa| phira usane apanA asalI rUpa prakaTa kara diyaa| tabhI nArada ne usa kanyA se kahA ki yaha kRSNa putra pradyumna hI hai; jo bhAnukumAra se bar3e haiN| udadhi kumArI nArada ke yaha vacana sunakara prasannatA ko prApta huii| saMkSipta jaina mahAbhArata - 111
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradyumna kI lIlAyeM nArada va pradyumna udadhi kumArI ko sAtha lekara zIghra hI dvArikA jA pahu~ce; jahAM bhAnu kumAra nagarI ke bAhara maidAna meM kisI kArya se AyA thaa| yaha dekhakara pradyumna vimAna se nIce utara kara eka vRddha kA rUpa dhAraNa kara va eka sundara ghor3A lekara bhAnu kumAra ke pAsa jA pahu~cA / bhAnukumAra usa ghor3e para savAra ho gyaa| kintu ghor3e ne bhAnukumAra ko kAphI taMga karane ke bAda use usI vRddha ke pAsa chor3a diyA; taba pradyumna rUpI vaha vRddha usI ghor3e para savAra huA va mAyAvI baMdaroM va ghor3oM kI sahAyatA se satyabhAmA ke upavana ko ujAr3ane lgaa| usane usa upavana meM sthita vApI kA jala sukhA diyaa| isI samaya zrIkRSNa nagara ke dvAra kI ora A rahe the| unheM dekhate hI pradyumna ne mAyAmayI makkhiyoM, DAMsa va maccharoM ko itanI adhika mAtrA meM chor3A ki zrIkRSNa yaha dekhakara vApisa ho gye| tatpazcAta pradyumna eka ratha para savAra hokara nagara kI ora bar3he, jahAM usane vibhinna prakAra kI krIr3AoM se nagara vAsiyoM kA mana moha liyaa| pradyumna ne tatpazcAta mahaloM meM praveza kiyA va sIdhe satyabhAmA ke mahala meM Ayojita brAhmaNa bhoja meM zAmila hone ke lie vahAM sabase Age ke Asana para jAkara baiTha gaye va brAhmaNoM ke virodha ke bAvajUda vahAM baiThakara saMpUrNa bhojana khA gye| jaba kucha bhI bhojana zeSa na bacA to usane satyabhAmA ko kRpaNa kahA va saMpUrNa bhojana kA vahIM para vamana kara diyaa| phira pradyumna ne eka chullaka kA veza dhAraNa kiyaa| ve sIdhe rUkmaNi ke mahaloM meM jA pahu~ceM; va vahAM bar3e prema se rUkmaNi ke diye hue laDDU khAye / usI samaya satyabhAmA kA AjJAkArI nAI rUkmaNi ke bAla lene A phuNcaa| taba pradyumna ne usa nAI kA khUba tiraskAra kiyA va use vahAM se bhagA diyaa| satyabhAmA kI zikAyata para jaba baladeva rUkmaNi ke mahaloM kI ora jAne lage, to pradyumna eka brAhmaNa kA rUpa dhAraNa kara rAste meM paira phailAkara baiTha gyaa| baladeva ne jaba 112 # saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa brAhmaNa kI TAMga pakar3akara use rAste se alaga karanA cAhA, to baladeva usa brAhmaNa kA paira bhI na hilA ske| isa prakAra pradyumna laMbe samaya taka vahAM krIr3A karate rahe va rUkmaNi kA dila jItane kA prayAsa karate rhe| usI samaya pradyumna ke vApisa Ane ke jo cinha nArada ne rUkmaNI ko batalAye the / ve cinha rUkmaNI ko pratyakSa dikhane lge| jisase usake stanoM se dUdha kI dhArA jharane lgii| usI samaya pradyumna ne apanA asalI rUpa prakaTa kara diyA aura mAtA rUkmaNi ke caraNoM meM leTa gyaa| apane putra ko isa rUpa meM dekhakara rUkmaNi bhAva vibhora ho gaI aura usakI AMkhoM se premAzru Tapakane lge| usane bhAvapUrNa AMsuoM se siMcita hokara apane putra ko uThAkara apanI chAtI se lagA liyA va bolIdhanya hai vaha kanakamAlA jisane terI bAla krIr3A dekhI hai| mAtA ke mukha se isa prakAra ke vacana sunakara pradyumna turaMta bAlaka bana gayA va mAtA ke sAtha bAlocita krIr3AyeM karane lgaa| jisase mAtA rUkmaNi kA hRdaya AnaMda se bhara gyaa| taba usane khela-khela meM hI mA~ rUkmaNi ko apanI bhujAoM se Upara uThA liyA va vimAna meM pahale hI baiThe nArada va udadhi kumArI ke pAsa bheja diyA va bolA ki dvArikA ke yAdavo ! maiM rUkmaNi kA haraNa kara le jA rahA huuN| kisI kI bhujAoM meM zakti ho to vaha roka le / taba rUkmaNi kA haraNa jAnakara samasta yAdava va bhArI yAdava senA yuddha hetu vahAM upasthita ho gii| yaha dekhakara pradyumna kI mAyAvI senA una bhArI yAdavoM kI senA meM bhir3a gii| pradyumna AkAza meM sthita kRSNa ke sAtha yuddha karane lgaa| para jaba kRSNa ke astra kauzala ko pradyumna ne parAsta kara diyAH to phira donoM ke bIca bhujAoM se yuddha hone lgaa| donoM ke bIca bhISaNa bAhubala yuddha huA / parantu isI bIca rUkmaNi ke dvArA prerita nArada ne donoM ko pitA-putra ke bIca kA yuddha batAkara yuddha meM upasthita logoM ko Azcarya meM DAla diyA aura donoM ke bIca ke yuddha ko roka diyaa| yaha jAnakara ki yahI merA agraja putra pradyumna hai, pradyumna ko apane sAmane saMkSipta jaina mahAbhArata 113
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekhakara kRSNa ne use gale lagA liyA / aura pradyumna ko AzIrvAda diyaa| taba pradyumna ne bhI isa ThiTholI ke lie pitA se kSamA mAMgI aura unake caraNa chuye| tatpazcAta sabhI baMdhujanoM ke sAtha bhArI samAroha pUrvaka kRSNa ne apane putra pradyumna ko dvArikA meM praveza kraayaa| bAda meM rUkmaNI va jAmabaMtI ne bhI pradyumna kA khUba satkAra kiyaa| phira sabhI ne pradyumna kA vivAha udadhi kumArI tathA dUsarI anyonya uttamottama kanyAoM se karavA diyaa| isake bAda jAmavaMtI ne zaMba nAmaka putra ko va satyabhAmA ne subhAnu nAmaka putra ko janma diyaa| kRSNa kI anya rAniyoM ke bhI aneka putra utpanna hue| saikar3oM kumAroM se sevita zaMba sabhI krIr3AoM meM subhAnu ko dabA detA thA va sAtizaya krIr3A karatA thaa| eka bAra zaMba va pradyumna bhIla ke bheSa meM jAkara rUkmaNi ke bhAI rUkmI kI putrI vaidarbhI kA haraNa kara lAye va pradyumna ne to usase zAdI bhI kara lii| zaMba ne bhI eka hI rAta meM 100 kanyAoM se vivAha kara apanI mAtA ko khuza kara diyaa| isI prakAra baladeva ke aneka putra the| jinameM pramukha the- unmuMDa, niSadha, prakRtiddhati, cArUdatta, dhruva, pITha, zakraMdamana, zrIdhvaja, naMdana, dhImAna, dazaratha, naradeva, prabhu, mahAdhanu Adi / kRSNa ke pramukha putroM ke nAma the- bhAnu, subhAnu, bhIma, mahAbhAnu, zubhAnuka, vRhadratha, agnizikha, viSNuMjaya, akaMpana, mahAsena, dhIra, gaMbhIra, udadhi, gautama, vasudharmA prasenajita, sUrya, caMdravarmA, cArUkRSNa, sucArU, devadatta, bharata, zaMkha, pradyumna, zaMba Adi / una mahA yazasvI yAdavoM ke putra, prapautra, buA ke lar3ake va bhAnaje hajAroM lAkhoM kI saMkhyA meM the| saba milAkara mahApratApI va kAmadeva se suMdara sAr3e tIna karor3a kumAra dvArikA meM krIr3A karate the| ata: dvArikA ati sundara pratIta hotI thii| athanaMtara yazodA putrI va kRSNa kI bahana atyanta rUpavatI va kalAoM meM nipuNa thii| kintu bacapana meM hI kaMsa ne usakI nAka dabAkara use capaTA kara diyA thaa| eka bAra baladeva ke lar3akoM ne Akara capaTI nAka vAlI kahakara use cir3hA diyA 114 # saMkSipta jaina mahAbhArata "
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaa| taba usa bAlA ne muni zrI ke caraNoM meM nivedana kara jAnanA cAhA ki usakI nAka capaTI kyoM hai? taba mahAmuni ne batalAyA ki pichale bhava meM tUne eka dhyAnastha muni para gAr3I car3hAI thii| usI kAraNa se isa bhava meM terI nAka capaTI hai ? yaha sunakara vaha suvrata nAma kI gaNanI ke pAsa jAkara AryikA bana gii| usane vrata, guNa, saMyama, upavAsa va acchI-acchI bhAvanAyeM bhAkara apane bhAvoM ko pavitra kiyaa| vaha hamezA tapa meM lIna rahatI thI va gaNinI ke sAtha tIrthakSetroM kI yAtrA bhI karatI thii| isake bAda vaha kabhI viMdhyAcala parvata para pahu~cI va vahAM pratimA yoga dhAraNa kara virAjamAna ho gii| tabhI vahAM bhIloM kI eka bar3I senA AI / unhoMne use vanadevI mAnakara namaskAra kiyA va bole ki Apake prasAda se nirUpadrava rahakara yadi hama loga dhana prApta kara sakeMge, to hama sabhI Apake dAsa hoNge| aisA kaha kara bhIla senA bar3ha gaI va unhoMne Age jA rahe yAtriyoM va vyApAriyoM ke jatthe se anAyAsa hI moTI rakama prApta kara lii| isI bIca eka siMha ne AryikA mAtA ke Upara ghora upasarga kara diyaa| taba AryikA mAtA ne samAdhimaraNa lekara maraNaparyaMta anazana kA niyama le liyaa| jisase vaha pratimAyoga se hI maraNa kara svarga calI gii| jaba bhIla vahAM vApisa lauTe; to unheM vahAM AryikA mAtA kI tIna aMguliyAM hI miliiN| taba bhIloM ne usa vanadevI / AryikA ko yahAM-vahAM khojA, para usakA kahIM patA na calane para una tIna aMguliyoM ko hI devatA ke rUpa meM virAjamAna kara diyA; aura vahAM jaMgalI jAnavaroM kI bali de DAlI; kyoMki unheM to bhAgyavaza lUTa meM betahAsA saMpatti milI thii| tabhI se vahAM usa sthAna kI prasiddhi durgA ke utpatti sthAna ke rUpa meM ho gii| jise Aja vindhyavAsinI devI ke rUpa meM pUjA jAtA hai| bAda meM yahAM devI pratimA virAjamAna kara dii| dekho to bhAgya kI viDambanA ki vaha sAdhvI to samAdhimaraNa kara svarga calI gii| para lobhI bhIloM Adi ne usa pavitra sthAna ko bali dekara apavitra kara diyaa| saMkSipta jaina mahAbhArata 115
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRSNa-dUta kA duryodhana ke pAsa jAnA va vidura kI muni dIkSA dvArikApurI meM rahate hue pAMDavoM ko aneka dina ho gaye; taba eka dina arjuna ne nItizAstra meM nipuNa zrIkRSNa se kahA ki kauravoM ne hameM lAkSAgRha meM rahane ko bhejA va bAda meM usameM Aga lamavAkara hama sabhI ko mArane kA prayAsa kiyaa| phira bharI sabhA meM draupadI ke keza pakar3akara balAta mahala se bahiSkRta kara diyA va hama sabakA ghora apamAna kiyaa| taba kRSNa ne pAMDavoM se salAha masavirA kara eka catura dUta ko hastinApura bhejaa| usa dUta ne duryodhana ke pAsa jAkara nivedana kiyA ki he mahArAja! maiM dvArikApurI se AyA huuN| pAMDava ajeya haiM; Apa unheM kyoM kaSTa de rahe haiN| Apako smaraNa rakhanA cAhie ki unake pakSa meM nArAyaNa, vizvavizruta mahArAjA virATa, drupada, vighnanivAraka pralaMba, dazArNa gaNa, pradyumna Adi bar3e-bar3e nRpati haiM, ataH Apa kaise sattA surakSita rakha skeNge| isalie Apa mAna-apamAna kA tyAga karake, kapaTa bhAva ko tilAMjali dekara pAMDavoM ke sAtha saMdhi kara leM va rAjya ko paraspara Adhe-Adhe bhAgoM meM bAMTakara zAntipUrvaka usakA upabhoga kreN| dUta ke ye vacana sunakara kauravoM ne mahAmaMtrI bidura se parAmarza maaNgaa| taba bidura ne duryodhana se kahA ki mahArAja! sukha dharma se prApta hotA hai| dharma AtmA kI vizuddhi ko kahate haiN| ataH krodha, lobha va garva kA tyAga karake pAMDavoM ko nimaMtrita karake unakA nyAyocita AdhA rAjya unheM de denA caahie| vidura ke ye vacana sunakara duryodhana bhar3aka uThA va bolA- Apa pAMDavoM kA pakSa lekara hamAre hI sAtha anyAya karanA cAhate haiN| duryodhana ne vidura se aisA kahakara kRSNa ke dUta ko bhagA diyaa| dUta ne vApisa Akara kRSNa va pAMDavoM se kahA-mahArAja kaurava bar3e krUra va pApI haiN| ve 116. saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kapaTI to haiM hI chudra bhI haiN| ve saMdhi ke lie kadApi prastuta nahIM haiN| dUta ke ye vacana sunakara mRdubhASI va nyAyapriya yudhiSThira ne kahA ki hamane Apako kevala isalie kauravoM ke pAsa bhejA thA ki hama apayaza ke bhAgI na bneN| rAjya punaruddhAra ke lie hameM kauravoM se yuddha karane meM aba koI doSa nahIM lgegaa| yaha socakara pANDavoM ne kRSNa ke sAtha milakara kauravoM para AkramaNa karane kI yojanA banAnI bhI prAraMbha kara dii| udhara duryodhana se apamAnita vidura ko virakti utpanna hone lgii| ve vicAra karane lage ki saMpatti, prabhutA, viSayavRtti Adi bhautika sukhoM ko dhikkAra hai; jinake kAraNa pitA-putra, mitra-mitra, bhrAtA-bhrAtA va nikaTa saMbaMdhiyoM meM bhI virodha utpanna ho jAtA hai| yaha socakara ve vipulamanA vidura vizvakIrti muni zrI ke pAsa gaye va unase dIkSA grahaNa karane ke bAda muni bana kara vihAra karane lge| saMkSipta jaina mahAbhArata - 117
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ kurUkSetra kA yuddha - mahAbhArata uttara purANa ke anusAra eka samaya kI ghaTanA hai ki magadha deza ke kucha vyApArI rAstA bhaTaka kara jala mArga ke rAste dvArAvatI nagarI pahu~ce va vahAM kA vaibhava dekhakara Azcarya meM par3a gye| unhoMne vahAM se aneka ratna kharIde va apane nagara rAjagRha ravAnA ho gye| parantu pAMDava purANa evaM harivaMza purANa ke anusAra dvArikA ke kucha vaNika bhagavAna neminAtha ke janmotsava ke pUrva indroM dvArA 15 mAha taka kI gaI daivIya ratnoM kI varSA ke kucha ratna lekara jarAsaMdha ke pAsa bheMTa karane jA phuNce| una vaNikoM ne jarAsaMdha kI bhUri-bhUri prazaMsA kara kahA ki vahAM nemiprabhu ke saMga nArAyANa zrIkRSNa rAjya karate haiN| unhoMne dvArikA ke yAdavoM, samudravijaya, zrIkRSNa, neminAtha Adi ke mahAtmya kI mahArAja jarAsaMdha se vistAra se carcA kI va zatruoM se alaMghya dvArAvati nagarI ke bAre meM vistAra se btlaayaa| ve bole- bAraha yojana laMbI va nau yojana caur3I dvArAvati nagarI samudra ke bIca meM sthita hai| isa nagarI kA vaibhava avarNanIya hai| _ apane prabala zatru yAdavoM kA utkarSa sunakara vaha apane ko saMyata na rakha sakA va krodhAyamAna hokara apane maMtriyoM se pUchA ki yAdava zatru Aja taka upekSita kaise rahe? hamAre guptacara Aja taka kyA karate rahe? yaha duSTa yAdava mere jamAI kaMsa va bhAI aparAjita ko mArakara kaise samRddhi ho prApta ho gye| taba maMtrI samUha ne eka svara se kahA ki saba kucha jAnate hue bhI hama isIlie cupa rahe kyoMki yAdava kula meM janmeM tIrthaMkara neminAtha, nArAyaNa zrIkRSNa va baladeva ko devatA bhI jItane meM samartha nahIM haiN| mahAtejasvI pAMDava va vivAha saMbaMdhoM ke kAraNa adhikAMza vidyAdhara unake pakSa meM haiN| tIna karor3a pacAsa lAkha yAdava kumAra mahA balavAna haiN| ataH hama socate rahe ki ve vahAM aura hama yahAM sukha se rheN| hAM, yadi Apake isa avasthA meM rahate hue bhI ve pratikAra kareM to hI unake sAtha yuddha karanA ucita hai| 118 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarAsaMdha kA krodha maMtriyoM kI ina bAtoM ko sunakara aura bhar3aka gyaa| usane ajitasena nAma ke eka dUta ko dvArikA bheja diyA aura cAroM dizAoM ke adhInastha rAjAoM ko apane-apane sainya daloM ke sAtha mahAyuddha ko taiyAra rahane kA saMdeza bhijavA diyaa| usane duryodhana ke pAsa bhI dUta bhejakara kahalavA bhejA ki dvArikA meM yAdavoM kA asIma vaibhava hai tathA pAMDava bhI vahIM jIvita rahakara vAsa karate haiM; ataH zIghra hI zUravIroM se yukta caturaMgaNI senA lekara yuddha kSetra kI ora kUca kro| yaha sunakara duryodhana ati prasanna huA va usane zIghra hI nagara meM raNabherI bajavA dii| usakI senA rAjamaMdira pura kI ora bar3ha clii| udhara jarAsaMdha kA dUta dvArikA pahu~ca gayA va usane yahAM yAdavoM, bhoja, pAMDavoM va vidyAdharoM se yukta zrIkRSNa kI sabhA meM praveza kara kahA ki Apa loga jarAsaMdha se itane bhayabhIta kyoM haiM? Apako jAkara unheM namaskAra karanA ucita hai| jarAsaMdha ko Apake yahAM chipe hone kI bAta mAlUma cala gaI hai| vaha yuddha hetu nikalane vAlA hai| dUta ke yaha vacana sunakara sabhA meM upasthita sabhI ne eka svara se usa dUta se kahA ki hama sabhI yuddha hetu utkaMThita haiN| yaha kahakara dUta ko vidA kara diyaa| yadyapi yuddha ke samAcAra se sabhI ko aprasannatA hotI hai; parantu akAraNa-yuddha AraMbha hotA dekhakara nArada khuzI se nAca uThA aura sIdhe zatru vinAzaka nArAyaNa zrIkRSNa ko jarAsaMdha ke krodhAndha hokara usake yuddha abhiyAna kA hAla kaha sunaayaa| nArada ke yaha vacana sunakara zrIkRSNa nemiprabhu ke samIpa cale gaye va unhoMne unase bhaviSya meM hone vAle yuddha ke saMbaMdha meM prazna kiyaa| kintu indroM se sevita neminAtha ne koI uttara na dekara kevala smita hAsya kiyaa| prabhu kI isa maMda muskAna ko zrIkRSNa ne apanI nizcita vijaya kA sUcaka samajhA va tatkAla senAoM ko yuddha hetu taiyAra hone kA Adeza de diyaa| jarAsaMdha ke dUta ke cale jAne para vimala, amala va zArdUla nAma ke nipuNa maMtriyoM ne rAjA samudravijaya se kahA saMkSipta jaina mahAbhArata - 119
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki sAma nIti donoM pakSoM ko zAnti kA kAraNa hotI hai; ataH isa nIti ke anusAra hameM bhI yuddha ke pUrva jarAsaMdha ke pAsa apane dUta ko bhejanA caahie| taba lohajaMga kumAra nAma ke vyakti ko kucha senA ke sAtha dUta banAkara jarAsaMdha ke pAsa bhejA gyaa| usane Age jAkara pUrva mAlava deza meM par3Ava ddaalaa| yahIM unhoMne mAsopavAsI va vana meM AhAra lene kI pratijJA karane vAle tilakAnaMda va naMdana nAma ke munirAjoM ko AhAra dAna diyaa| AhAra dAna ke pazcAt vahAM paMca-Azcarya hue| isase vaha sthala devAvatAra nAma kA tIrtha bana gyaa| lohajaMga dUta ne jarAsaMdha ke mahaloM meM pahu~cakara unase carcA kara jarAsaMdha ko 6 mAha taka saMdhi ke lie manA liyA va vaha dvArikA vApisa A gyaa| saMdhikAla bItane para jarAsaMdha apane mitroM kI senAoM ke sAtha kurukSetra ke maidAna meM yuddha hetu pahu~ca gyaa| vahIM duryodhana kI mahAsenA bhI kurukSetra pahu~ca kara jarAsaMdha kI senA meM ekameka ho gii| vyomamArga se Akara kucha vidyAdharoM ne bhI jarAsaMdha ko cAroM ora se gherakara surakSita kara liyaa| jarAsaMdha kI senA meM aba bhISma, droNa, karNa, zalya azvatthAmA, jayadratha, kRSa, citra, karma, rudhira, indrasena, hemaprabha, duryodhana, duHzAsana, kaliMga Adi bar3e-bar3e rAjAgaNa the| ve sabhI apanI-apanI senAoM ke sAtha kurukSetra meM jarAsaMdha ke sAtha Akara khar3e ho gaye the| dUsarI ora zrIkRSNa ke netRtva meM pAMDavoM kI senA ne bhI yAdavoM kI senA va mitra rAjAoM kI senA ke sAtha kurukSetra ke yuddha kSetra meM Akara apanA morcA samhAla liyaa| isa pakSa ke yoddhAoM meM adamya parAkramI baladeva, jayazIla, samudravijaya, vasudeva, anAvRSTi, pAMcoM pAMDava, pradyumna, dRSTadyumna, satyaka, jaya, bhUrizrava, bhUpa, sAraNa, hariNyagarbha, zaMba, akSomya, vibhadarUpa, bhojasiMdhu, parivajra, drupada, poMDra, bhUmati, nArada, vRSTi, kapila, kSemadhUrtaka, mahAnemi, padamaratha, akrUra, niSadha, durmukha, unmukha, kRtavarmA, virATa, cArU, kRSNaka, vijaya, yavana, bhAnu, zikhaMDI, somadattaka, vAnhika Adi mahArathI apanI-apanI senAoM ke sAtha yuddha ko tatpara the| samudravijaya kI eka akSohiNI 120 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ senA, ugrasena va ikSvAkuvaMzI merU kI eka-eka akSohiNI senA, rASTravardhana nareza siMhala deza va rAjA padamaratha kI AdhI-AdhI akSohiNI senA, zakuni ke bhAI cArUdatta kI cauthAI akSohiNI senAoM ke sAtha varvara, yamaNa, AbhIra, kAmboja va draviNa rAjAoM kI senAyeM zrIkRSNa ke pakSa meM thiiN| yAdavoM kI senA meM kucha atiratha, kucha mahAratha, kucha samaratha, kucha ardharatha va zeSa nareza rathI the| nemi, baladeva va zrIkRSNa atiratha the arthAt yoddhAoM meM sarvazreSTha the| samudravijaya, vasudeva, pAMcoM pAMDava, karNa, rUkmI, pradyumna, dRSTadyumna, zalya, hiraNyanAbha, sAraNa Adi mahArathI hone se ye sabhI zastravidyA va zAstrArtha meM nipuNa the| mahAzaktivAna va mahAdhairyazAlI the| samudravijaya va zeSa ATha bhAI, zaMba, bhoja, drupada, siMharAja, zalya, vajra, pauMDa, padamaratha, Adi yaha sabhI samarathI the| arthAt yuddha meM samAna zakti ke dhAraka the| mahAnemi, dhara, akrUra, niSadha, durmukha, kRtavarmA, virATa, yavana, bhAnu Adi ardharathI the va zeSa sabhI rAjA rathI the| aise rAjA-mahArAjA donoM pakSoM kI senAoM meM the| jarAsaMdha ke pAsa bhI aneka akSohiNI senA thii| tabhI zrIkRSNa ne karNa ke pAsa dUta bhejakara kahalavAyA ki ve Age niyama se cakravartI samrATa hoNge| jinendra prabhu kI aisI hI ukti hai| unakI vANI kadApi asatya nahIM ho sktii| Apa kuntI putra haiM va pAMDava Apake bhAI haiM; ataH Apa isa yuddha meM sahayoga na kareM va kurUjAMgala pradeza kA zAsana AnaMda se sNbhaaleN| pAMDava purANa meM isa prakAra kA kathana hai| kintu harivaMza purANa ke anusAra yuddha kSetra meM kantI ghabar3Ane para yudhiSThira Adi putroM se AjJA lekara kanyA avasthA ke putra karNa se milane gaI va use usake janma ke bAre meM pUrA vRtAMta btlaayaa| taba pahale se bhI ina bAtoM ke jJAtA karNa ko nizcaya ho gayA ki maiM kuntI aura pAMDu kA hI putra huuN| aisA jAnakara karNa ne sarvaprathama kuntI kI pUjA kI, taba kuntI ne karNa se apane bAMdhavoM ke pakSa meM calane kA saMkSipta jaina mahAbhArata - 12
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana kiyaa| para karNa ne gaMbhIra vicAra maMthana ke bAda apane svAmI duryodhana kA kArya chor3akara bhAiyoM ke kArya meM sahayoga ko nakAra diyaa| vaha bolA ki yuddha-sthala se haTanA kadApi ucita nahIM kahA jA sktaa| aisA karanA apane svAmI ke sAtha vizvAsaghAta hotA hai va nidaMnIya bhii| parantu hAM maiM yuddha ke pazcAt pAMDavoM ko unakA nyAyocita rAjyAdhikAra avazya kauravoM se dilavA duuNgaa| itanA kahakara karNa ne mA~ kuntI va dUta ko Adara ke sAtha vidA kara diyaa| tatpazcAta vaha dUta jarAsaMdha se zrIkRSNa kA saMdeza kahane lagA ki Apa yAdava narezoM ke prati atyAcAra kA nizcaya tyAga kara unake sAtha dRr3ha saMdhi kara leN| kyA Apako bhagavAna nemiprabhu kI vANI para vizvAsa nahIM ki isa yuddha meM Apa nizcita hI zrIkRSNa ke hAthoM, gAMgeya zikhaMDI ke hAthoM va guru droNAcArya arjuna ke hAthoM paraloka ko prApta kreNge| isa prakAra jarAsaMdha ko sAvadhAna kara vaha dUta zrIkRSNa ke pAsa calA gayA va unako batalAyA ki jarAsaMdha kI pUrI senA kurukSetra meM yuddha ko tatpara hai| ve saMdhi karane ko bilkula bhI rAjI nahIM haiN| udhara jarAsaMdha ko yuddha ke morce para jAte samaya parAjaya sUcaka aneka apazaguna hue, jisase duryodhana jaise vIra bhI thor3e vicalita se ho gye| para maMtriyoM se maMtraNA ke bAda sabhI ekajuTa hokara yuddha ko tatpara ho gye| taba zIghra hI jarAsaMdha ne yuddha ke lie raNabherI bajavA dii| jarAsaMdha kI senAoM ke kuzala rAjAoM ne eka vizAla cakravyUha kI racanA kI; jisameM gola AkAra meM 1000 Are the| pratyeka Are meM eka-eka nareza 200 hAthiyoM, 2000 rathoM, 5000 ghor3oM va 16000 pada sainikoM kA mAlika thaa| cakra kI dhurI ke pAsa 6000 rAjA senA sahita niyukta kiya gaye the; jisake madhya meM jarAsaMdha va karNa jaise 5000 balazAlI nareza sthita the| 50-50 nareza dhurA kI saMdhiyoM para niyukta kiye gaye the| vyUha ke bAhara bhI vyUha racanA kI gaI thii| jaba vasudeva ko patA calA ki jarAsaMdha ne cakravyUha kI 122 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanA kI hai| to vasudeva ne bhI isake bhedana hetu garur3a vyUha kI racanA apanI senA meM kara ddaalii| garur3a vyUha meM garur3a mukha para 50 lAkha yAdava sainika yAdava narezoM ke sAtha tainAta kiye gye| kRSNa va baladeva garur3a ke mastaka para niyukta kiya gaye the| mahArathiyoM ko mastaka ke AsapAsa cAroM ora va atirathoM ko pRSTharakSA hetu pIche niyukta kiyA gyaa| eka karor3a rathoM ke sAtha bhoja nareza garUNa racanA ke pRSTha bhAga para va inakI bhI pRSTharakSA hetu aneka raNavIra nareza niyukta kiye gye| samudravijaya ko garur3a racanA ke dAhine paMkha para niyukta kiyA gyaa| jinake AsapAsa paccIsa lAkha rathoM se yukta rAjA the| baladeva ke putra va pAMDavoM ko garUNa ke bAMye paMkha para niyukta kiyA gyaa| jinakI sahAyatA hetu yahAM bhI paccIsa lAkha rathoM se yukta rAjA the| isa garUNa vyUha kI rakSA hetu bhI rakSaka niyukta kiye gaye the| vasudeva ke zUravIra putra anAvRSTi ko senA kA senApati niyukta kiyA gyaa| vahIM jarAsaMdha ne hiraNyanAbha ko apanI senA kA senApati niyukta kiyaa| yuddha prAraMbha ho cukA thaa| hAthI hAthiyoM se, ratha rathoM se, ghoDe ghoDoM se va paidala paidala sainikoM para pila pdde| khar3agoM se ziraccheda kiye jA rahe the| bhAloM se vakSasthala viddha kiye jA rahe the evaM gadAoM se bhISaNa prahAra kiye jA rahe the| isa ghamAsAna yuddha meM jaba yAdava senA hatotsAhita hone lagI, to zrIkRSNa ke putra zaMbUkumAra ne Age bar3hakara sainikoM ko dhairya pradAna kiyaa| isa vIra se yuddha karane kSetraviddha nAma kA vidyAdhara Akara yuddha karane lgaa| para zaMbU kumAra ne zIghra hI use ratha vihIna kara diyaa| taba usake sthAna para eka anya vidyAdhara Akara yuddha karane lgaa| zaMbUkumAra ne usakI bhI yahI dazA kii| taba kAlasaMdara nAma kA eka mahAyoddhA zaMbUkumAra se yuddha karane A gyaa| taba pradyumna ne zaMbUkumAra ko alaga kara usase yuddha prAraMbha kara diyaa| avicchinna vANoM kI varSA hone lgii| pradyumna ne zIghra hI prajJapti nAma kI vidyA kA prayoga kara use baMdI banAkara apane ratha meM DAla liyaa| taba saMkSipta jaina mahAbhArata - 123
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ zalya nAmaka vidyAdhara pradyumna se yuddha ko udyata huaa| pradyumna ne zIghra hI zalya nAma ke vidyAdhara kA ratha naSTa kara diyaa| isI bIca-zizupAla ke laghu bhrAtA ne Akara pradyumna ke ratha ko naSTa kara use mUrchita kara diyaa| jisase pradyumna kA sArathI palAyana karane lgaa| para zIghra hI pradyumna ko caitanya lAbha ho gyaa| pradyumna ne sArathI ko palAyana kI ceSTA karate dekha dhikkArA va kahA ki yuddha-sthala se pRSTha pradarzana karanA ghora pApa hai| tujhe aisA karate lajjA nahIM aatii| yuddha ke lie hI to isa dehayaSTi kA uttama AhAra vihAra ke dvArA pAlana poSaNa kiyA jAtA hai| yaha kahakara pradyumna naye ratha para savAra hokara punaH usI se yuddha karane lgaa| para isI bIca zrIkRSNa una donoM ke bIca A gye| jise dekhakara jarAsaMdha ke pakSa se zalya nAmaka vidyAdhara vIra yuddhasthala meM A gyaa| usane bhISaNa bANa varSA kI, jisameM zrIkRSNa, unakA sArathI va ratha sabhI vaddha ho gye| tabhI raktaraMjita eka bhayAnaka mAyAvI vyakti zrIkRSNa se Akara kahane lagA ki jarAsaMdha ne yuddha meM sabhI pAMDavoM va yAdava vIroM kI ihalIlA samApta kara samudravijaya ko bhI yamaloka pahu~cAkara tumhArI dvArikApurI para kabjA kara liyA hai| ataH tuma vyartha meM hI apane prANoM kI Ahuti kyoM dete ho| ataH tumhArA bhalA isI meM hai ki tuma yuddha karanA chor3a do| yaha saba sunakara zrIkRSNa ko krodha A gyaa| taba ve tiraskAra va roSapUrNa zabdoM meM bole ki re duSTa- tere chala-kapaTa kA mujha para kiMcita bhI prabhAva nahIM par3ane vaalaa| kisameM itanI zakti hai jo mere rahate pAMDavoM va yAdavoM ko yamarAja ke yahAM bheja ske| zrIkRSNa kI yaha bhartsanA sunakara vaha mAyAvI zIghra hI vahAM se palAyana kara gyaa| jaba zrIkRSNa punaH dhanuSa bANa lekara yuddha ko tatpara hue to inake sammukha punaH eka bhayaMkara kapaTI rAkSasa Akara bolA- tuma yahAM yuddha meM vyasta ho aura udhara balarAma kI mRtyu ho gaI hai| isa dukhada samAcAra ko sunakara kRSNa pakSa ke sabhI vidyAdharoM ne yuddha karanA baMda kara diyaa| itanA kahakara usa rAkSasa ne kapaTapUrvaka zrIkRSNa ke 124 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ Upara eka vRkSa bANa chor3a diyaa| parantu dUradarzI zrIkRSNa ne agni bANa choDakara use mArga meM hI dhvasta kara diyaa| taba usane pASANa varSA hetu parvata bANa chodd'aa| jise zrIkRSNa ne bajra bANa chor3akara naSTa kara diyaa| zrIkRSNa ke isa raNa kauzala ko dekhakara vaha rAkSasa bhI vahAM se bhAga gyaa| zrIkRSNa ne apane yuddha kauzala se zIghra hI zalya ko parAsta kara diyaa| taba devoM ne AkAza se puSpa varSA kii| tabhI rathanemi, arjuna va anAvRSTi cakravyahUM ke bhedana hetu Age bar3he va unhoMne kramazaH indra pradatta zAMka, devadatta va valAhaka nAma ke zaMkha phuuNke| jisase virodhI senA meM khalabalI maca gii| taba zIghra hI anAvRSTi ne cakravyaha ke madhya bhAga ko bheda ddaalaa| rathanemi ne bhI cakravyUha ke dakSiNa bhAga kA bhedana kara diyaa| vIra arjuna ne cakravyUha ke pazcimottara bhAga ko naSTa kara diyaa| isa ghaTanA se mahAyuddha prAraMbha ho gyaa| nArada yaha yuddha dekhakara puSpavRSTi kara AsamAna meM nAca rahe the| hajAroM yoddhA yuddha meM kheta ho gye| apanI vyUha racanA ko dhvasta hote dekhakara jarAsaMdha krodha se bhara gayA va usane duryodhana Adi tIna vIroM ko yuddha karane ke lie bhejaa| duryodhana arjuna ke sAtha, virUpya rathanemi ke sAtha evaM hiraNyanAbha yudhiSThira ke sAtha yuddha karane lge| isa ghamAsAna yuddha meM donoM hI pakSoM ke bhArI mAtrA meM ratha, hastI, azva va sainika naSTa hue| isa bhISaNa yuddha ko dekhakara sAhasI yoddhA to umaMga ke sAtha yuddha karane meM rata the; para bhIrU puruSa samara kSetra tyAga kara palAyana karane lge| isI bIca duryodhana ne arjuna se kahA- he arjuna saubhAgyavaza tuma loga lAkSAgRha se surakSita nikala gye| para aba kyA vinAza kI icchA se prerita hokara phira tuma mere sAmane vIra yoddhA banakara khar3e ho| duryodhana ke yaha vacana sunakara arjuna ne kucha nahIM kahA, para pratyuttara meM vaha apanA dhanuSa bANa saMbhAla kara pralaya sUcaka ghana sadRzya garjanA karatA huA bhISaNa bANoM kI varSA karane lgaa| isa bANa varSA se duryodhana ratha sahita AcchAdita ho gayA aura usakA dhanuSa TUTa gyaa| taba duryodhana saMkSipta jaina mahAbhArata - 125
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI rakSA ke lie jalaMdhara Akara yuddha karane lgaa| jalaMdhara ke pazcAt rUpya kumAra ne Akara arjuna se yuddha kiyaa| taba arjuna ne usase kahA ki tuma zreSTha vIra puruSa hokara bhI anyAyI kA pakSa kyoM lete ho? taba rUpya kumAra ne kahA ki zrIkRSNa dUsaroM kI kanyAoM kA apaharaNa karatA hai to kyA tumane kabhI zrIkRSNa ke duSkRtyoM para bhI vicAra kiyA? taba arjuna ne yaha sunakara rUpya kumAra ko yuddha ke lie lalakArA va kahA ki maiM apane bANoM se abhI nyAya-anyAya kA nirNaya kiye detA huuN| aisA kahakara arjuna ne kSaNa bhara meM hI bANoM kI varSA kara rUpya kumAra ko adhIra kara diyaa| zatru pakSa kI cakravyUha racanA ko bhedakara arjuna Adi bahuta ullAsita the| yuddha meM unheM vijayazrI milI tathA ve apanI senA meM jA mile| kucha samaya pazcAt punaH yuddha prAraMbha hone para yudhiSThira ne jarAsaMdha ke pramukha yoddhA hiraNya ko tamAma sainikoM ke sAtha parAsta kara nihata kara diyaa| hiraNyanAbha kA vadha dekhakara mAno sUryadeva astAcala ko prayANa kara gye| tabhI rAtri Agamana para niyamAnusAra yuddha sthagita ho gyaa| yuddha meM nihata vIroM kA yathAyogya dAha-saMskAra kara saba apane-apane ziviroM meM cale gye| apane senApati ke mAre jAne para rAtri meM jarAsaMdha ne apane catura maMtriyoM ke sAtha parAmarza kara senApati ke pada para vIra sevaka ko niyukta kara diyaa| rAtri meM hI duryodhana ne pAMDavoM ke pAsa eka catura saMdezavAhaka dUta ke dvArA saMdeza bhejA ki tuma logoM ke guNoM va zAsana praNAlI kI sAmAnyajana jitanI prazaMsA kareM para maiMne tuma logoM ko jIvita na rahane dene kI pratijJA kara rakhI hai, usameM kadApi parivartana nahIM hogaa| taba usa dUta ke vacanoM ko sunakara pratyuttara meM vIra pAMDavoM ne kahA- apane svAmI se jAkara kaha do ki vaha yamapurI prasthAna karane ke lie prastuta ho jaaveN| jarAsaMdha ke sAtha vaha bhI yamarAja kA atithi hogaa| dUta ne pAMDavoM ke vacanoM ko jasa kA tasa jAkara kaha sunaayaa| sUryodaya huA, raNabheriyAM bajane lgiiN| samara bhUmi meM vIra yoddhA ekatrita hone lge| 126 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuddha-sthala meM pahu~cakara arjuna ne apane sArathI se virodhI yoddhAoM kA paricaya karavAne ko khaa| taba sArathI ne arjuna ko batalAyA ki he vIravara-tAla kI dhvajA vAle ratha meM pitAmaha bhISma virAjamAna haiN| unake ratha meM zrIkRSNa varNa ke ghor3e jute hue haiN| rakta varNa ke azvoM se yukta ratha droNAcArya kA hai jisameM kalaza cinhAMkita dhvajA lagI hai| duryodhana ke ratha meM nIle varNa ke azva jute hue haiN| unake ratha para nAgadhvajA pavana se spardhA kara rahI hai| duHzAsana kA ratha pIta varNa ke azvoM se cAlita hai| isa ratha para jAla kI dhvajA hai| azvatthAmA ke ratha meM zveta varNa ke azva ratha ko khIMceMge; inakI dhvajA meM vAnara cinha aMkita hai| rakta varNa ke azvoM vAlA ratha zalya kA hai| isa ratha meM sItA cinha kI dhvajA lagI hai| jayadratha nareza kA ratha bhI rakta varNa ke azvoM vAlA hai; kintu unakI dhvajA meM kola cinha aMkita hai| isa prakAra paricaya prApta karane ke bAda arjuna svayaM yuddha hetu raNAMgaNa ke madhya meM jA phuNcaa| udhara se bhISma pitAmaha A gye| bhISma pitAmaha ne Ate hI abhimanyu para AkramaNa kara diyaa| para abhimanyu ne bhI zIghra hI bhISma pitAmaha kI dhvajA ko chinna-bhinna kara diyaa| badale meM bhISma pitAmaha ne bhI abhimanyu ke ratha kI dhvajA ko kATa diyaa| apanI dhvajA ko kaTA dekhakara abhimanyu ne bhISma pitAmaha ke sArathI kI donoM bhujAoM ko zara se biddha kara diyaa| isa ghaTanA ko dekhakara upasthita loga Azcarya meM par3akara kahane lage ki vIra arjuna kA putra apane pitA se kisI bhI dRSTi se kama nahIM hai| bAda meM abhimanyu ne jaba zatAdhika vIra yoddhAoM ko parAsta kara diyA, to usake bhaya se kaurava senA meM vicchRkhalatA utpanna ho gii| udhara arjuna ke sahacara uttara kumAra ne zalya ko saMgrAma ke lie lalakArA, para zalya ne zIghra hI uttara kumAra kA chatra bhaMga kara diyaa| uttara kumAra bhI anyAnya bANoM se biddha hokara vahIM gira pdd'aa| apane jyeSTha bhrAtA kI yaha durgati dekhakara rAjA virATa kA kaniSTha putra zveta kumAra tvarita gati se yuddha saMkSipta jaina mahAbhArata - 127
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke lie AyA va Ate hI usane zalya kI dhvajA, chatra evaM usake astra-zastroM ko khaMDa-vikhaMDa kara zalya ko pRthvI para girA diyaa| yaha dekhakara kupita pitAmaha bhISma zveta kumAra kI ora agrasara hue| zveta kumAra ne bhISma pitAmaha ko yuddha se virata karane ke aneka prayAsa kiye, para jaba ve raMcamAtra bhI apratihata na ho sake, taba bAdhya hokara zveta kumAra ne ugra bANa varSA se unheM pUrNataH AcchAdita kara diyaa| pitAmaha bhISma ko bhayaMkara Apatti meM nibaddha dekhakara duryodhana cItkAra karatA huA zveta kumAra ke pIche daudd'aa| kintu tabhI jisa prakAra prajvalita agni ko vArida zAMta kara detA hai, usI prakAra arjuna ne duryodhana ko agrasara hone se rokakara taTastha kara diyaa| duryodhana ke sabhI prayAsa viphala ho gye| vaha agrasara na ho skaa| tabhI arjuna ne apanA gAMDIva saMbhAlA evaM duryodhana ko bANoM se AcchAdita kara diyaa| parantu duryodhana ko isase koI hAni nahIM huii| idhara arjuna va duryodhana ke bIca yuddha cala rahA thaa| udhara zveta kumAra bhISma pitAmaha ke sAtha yuddha kara rahA thaa| zveta kumAra ne bhISma pitAmaha ke dhanuSa, dhvajA, chatra Adi chinna-bhinna kara diye va unake vakSasthala para khar3aga se bhISaNa prahAra kiyaa| jisase saMpUrNa kaurava senA meM kolAhala maca gyaa| isI samaya AkAzavANI huI-he bhISma pitAmaha! dhairya dhAraNa karo, kAtara mata ho| vIratApUrvaka yuddha kara vIra yoddhAoM kA saMhAra karo-bhIrU hone kI Apako koI AvazyakatA nahIM hai| AkAzavANI ko sunakara bhISma pitAmaha ne sthira citta hokara satarkatA pUrvaka apane dhanuSa bANa ko dhAraNa kara eka sAtha unhoMne saiMkar3oM bANoM kA prahAra kiyaa| jisase zveta kumAra sadA ke lie dharAzAyI ho gyaa| kintu vIrocitta mRtyu prApta kara vaha svarga loga meM deva huaa| kucha hI kSaNa ke pazcAt sUryAsta hone para yuddha roka diyA gyaa| donoM pakSa ke sainika apane-apane skaMdhAvaroM meM jAkara vizrAma karane lge| jaba rAjA virATa ko apane putra ke yuddha meM mAre jAne kA patA calA to unhoMne pAMDavoM se kahA ki Apa jaise mahArathiyoM ke 128 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahate hue bhI mere putra kI rakSA na ho skii| yaha merA durbhAgya hai| taba virATa ko du:khI va vilApa karate dekhakara yudhiSThira ne pratijJA kI ki yadi Aja se satraha divasa ke aMdara zveta kumAra kI mRtyu ke lie nimitta bane zalya ko na mAra DAlUM to Apa logoM ke sAmane agnikaMDa meM nikSepa kara maiM apanI ihalIlA samApta kara duuNgaa| tabhI zikhaMDI ne bhI pratijJA kI ki maiM Aja se navameM divasa taka bhISma pitAmaha ko avazya mRtyu zaiyA para zAyita kara duuNgaa| aisA na karane para maiM bhI agni kuMDa meM apanI Ahuti de duuNgaa| prAta: hone para samayAnusAra phira raNabherI kA udghoSa huaa| rathiyoM ke sAtha rathI, azvArohiyoM ke sAtha azvArohI va hastI savAroM ke sAtha hastI savAra yuddha karane lge| arjuna kI bANa varSA se samasta zatra senA asta-vyasta ho gii| tabhI bhISma pitAmaha ne bIca meM Akara arjuna kI agragati ko pratihata kara diyaa| taba arjuna ne bhI apane eka hI bANa se bhISma pitAmaha ke samasta prayAsa naSTa kara diye aura aneka hastiyoM, azvoM va sainikoM ko hatAhata kara diyaa| apanI senA ke vinAza ko dekhakara duryodhana kSubdha hokara pitAmaha se bolA- he tAta! yadi Apa isa prakAra anyamanaska hokara yuddha kareMge; taba to hama logoM kI parAjaya nizcita hI hai| Apako to isa prakAra yuddha karanA cAhie jisase arjuna kA samasta parAkrama vyartha ho jaave| yadi Apa dRr3hatApUrvaka yuddha karane lage, to kisameM sAhasa hai ki Apake sammukha upasthita raha ske| duryodhana ke isa preraNAdAyaka udbodhana se protsAhita hokara bhISma pitAmaha prabalatApUrvaka yuddha karane ke lie agrasara hue aura ve sammukha khar3e arjuna se yuddha karane lge| tabhI arjuna ne bhISma pitAmaha se kahA ki he pitAmaha! kyA Apako hamase yuddha karanA ucita pratIta lagatA hai| yadi Apa ise yogya samajhate haiM, to phira pariNAma bhugatane ko tatpara rhiye| tabhI droNAcArya bhI yuddha kSetra meM upasthita hue va dRSTadyumna se yuddha karane lge| droNAcArya ne zIghra hI dRSTadyumna kI dhvajA va chatra ko naSTa kara diyaa| taba droNAcArya ne saMkSipta jaina mahAbhArata - 129
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTadyumna para zakti bANa kA nikSepaNa kiyA jise usane rAste meM hI naSTa kara diyaa| idhara ye loga yuddharata the, vahAM dUsarI ora bhIma apanI vizAla gadA ke prahAra se zatru senA kA saMhAra kara rahA thaa| usane yuddha meM zIghra hI kaliMga putra kA saMhAra kara diyaa| asaMkhya sainikoM ke sAtha bhIma ne zataka rathoM ko va hajAroM hAthiyoM ko bhI vinaSTa kara diyaa| udhara droNAcArya ne bhI dRSTadyumna ke khar3aga ko tor3a DAlA to vahIM abhimanyu ne bhI droNAcArya ke ratha ko naSTa kara diyaa| tabhI sahasA duryodhana kA putra sulakSaNa yuddha kSetra meM avatIrNa huA va usane abhimanyu ke dhanuSa ko khaMDita kara diyaa| tabhI abhimanyu ne dUsarA dhanuSa lekara yuddha karanA prAraMbha kara diyA / kintu usI samaya hajAroM yugapata vIroM ne abhimanyu ko caturdizAoM se AveSThita kara liyA, mAnoM aikAkI siMha zAvaka ko hAthiyoM ke samUha ne veSThita kara liyA ho| kintu tabhI gAMDIvadhArI arjuna vahAM pahu~ca gaye evaM unhoMne apane bhISaNa prahAroM ke dvArA saba vIroM ko chatra bhaMga kara diyaa| abhimanyu aba svacchaMda hokara punaH yuddha karane lgaa| isI prakAra 9 divasa taka yuddha calatA rhaa| navameM divasa ke Agamana para dRSTadyumna ne yuddha ke lie pitAmaha bhISma kA AhvAna kiyaa| tabhI arjuna ne apanA eka adbhuta bANa zikhaMDI ko dete hue kahA ki lo, mere isa bANa se tuma zatruoM kA nAza kro| isa bANa meM aneka prakAra kI adbhuta zaktiyAM nihita haiN| zikhaMDI usa bANa ko lekara yuddha karane lgaa| donoM ora se ghamAsAna yuddha huA; parantu phira bhI kisI kI jaya-parAjaya kA nirNaya nahIM ho skaa| yaha dekhakara dRSTadyumna ne zikhaMDI se kahA ki yadyapi tumane vikaTa rUpa se yuddha kiyA hai; para tuma pitAmaha bhISma kA kucha bhI aniSTa nahIM kara paaye| aise yuddha se kyA lAbha? aba maiM tumhArI sahAyatA ke lie A gayA hU~ / rAjA virATa bhI tumhArI sahAyatA ke lie tatpara haiN| yaha sunakara zikhaMDI dviguNita sAhasa ke sAtha yuddha karane lgaa| jisa prakAra meghamaMDala se vyoma vyApta ho jAtA hai; usI prakAra zikhaMDI ne pitAmaha ko 130 # saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane bANoM kI varSA se pUrNataH AcchAdita kara diyaa| yadyapi itanA hone para bhI pitAmaha ko kiMcita bhI AghAta nahIM lgaa| dUsarI ora dRSTadyumna ke bANa jinako bhI biddha karate the, unake vakSasthala meM bhayaMkara ghAva ho jAte the| idhara gAMgeya bhISma ke bANoM kA bhI zikhaMDI para koI aniSTakara prabhAva nahIM ho rahA thaa| pitAmaha bhISma ne jina-jina bANoM kA prayoga kiyA, ve saba bIca meM hI niSkriya kara diye gye| zikhaMDI ne pitAmaha bhISma ke dhanuSa ko naSTa kara diyaa| vaha pitAmaha bhISma ke kavaca ko bhI vicchinna karane meM samartha ho gyaa| isase zikhaMDI kA sAhasa uttarottara bar3hatA calA gayA va usane zIghra hI pitAmaha ke sArathI, unake ratha evaM dhvajA ko bhI naSTa kara diyaa| vAhanavihIna ho jAne para bhI bhISma pitAmaha hAtha meM khar3aga lekara yuddha karate rhe| kintu aMta meM zikhaMDI ne bhISma pitAmaha ke ekamAtra astra khar3aga ko bhI khaMDita kara diyA evaM unake vakSasthala ko bhI saroM se biddha kara diyaa| isa prakAra vaha parAkramI gAMgeya bhISma nirastra Ahata hokara dharAzAyI ho gye| parama AdaraNIya pitAmaha bhISma ko isa dayanIya avasthA meM bhUlunThita dekhakara sabhI yoddhAoM ne yuddha ko sthagita kara diyaa| donoM pakSoM ke sabhI yoddhA nirastra hokara pitAmaha ke samIpa ekatrita ho gaye evaM unake uttama anukaraNIya guNoM kI prazaMsA karane lge| tabhI apanA aMta sannikaTa samajhakara bhISma pitAmaha ne kauravoM aura pAMDavoM ko saMbodhita karate hue kahA- isa aMtima samaya meM tuma logoM se yahI AzA karUMgA ki pUrva baira ko bhulAkara isa yuddha ko sthagita kara do evaM paraspara mitratApUrvaka nivAsa kro| nau dina ke yuddha se kise kyA lAbha huA? hAM, itanA avazya huA ki kitane hI vIroM kI prANa hAni huii| unake Azrita parivAroM ke loga anAtha evaM asahAya ho gye| yuddha kI vibhISikA sabane dekha lI hai| tathApi jo honA thA so ho gyaa| aba bhI samaya hai ki saba loga saceta ho jAveM evaM dazalakSaNa dharma ko svIkAra kara leN| usI samaya haMsa va parama haMsa nAma ke do cAraNa RddhidhArI saMkSipta jaina mahAbhArata - 131
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ munizvara AkAza mArga se vahAM avatIrNa hue evaM bhISma pitAmaha ke samIpa jAkara unase kahane lage- 'he mahAbhAgya! tuma ucca koTi ke manISI evaM vIrAgraNI ho| tumhAre jaisA satpuruSa saMsAra meM koI anya dRSTigocara nahIM hotA hai|' yaha sunakara bhISma pitAmaha ne una sarvamAnya mahAmuniyoM ko zraddhApUrvaka praNAma kara kahA- he prabho! yadyapi maiM aMtima sAMsa grahaNa kara rahA hU~, parantu parama dharma kI zaraNa ko maiM aba taka prApta nahIM kara skaa| ise mere durbhAgya ke atirikta aura kyA kahA jA sakatA hai| aba maiM Apa logoM kI zaraNa meM AyA hU~; ataH uttama upadeza dekara mujhe bhavasAgara se uttIrNa hone kA mArga batalAne kA kaSTa kreN| yaha sunakara unameM se eka munizvara bole- he bhavya! tuma siddha bhagavaMtoM ko namaskAra karake cAra ArAdhanAoM ko datta citta hokara grahaNa kara lo- ve haiM 1. darzana ArAdhanA, 2. jJAna ArAdhanA 3. cAritra ArAdhanA, 4. tapa aaraadhnaa| jisameM samyaktva kI ArAdhanA kI jAtI hai; usa tatvArtha zraddhAna ko darzana ArAdhanA kahate haiN| jisameM jinadevabhASita bhAvanAoM ke jJAna kI ArAdhanA kI jAtI hai; AtmA ke usa nizcita jJAna ko jJAnArAdhanA kahate haiM; jisameM karmoM kI nivRti evaM AtmA meM pravRti kI ArAdhanA kI jAtI hai| usa caitanya svarUpa meM pravRti karane ko cAritrArAdhanA kahate haiM evaM jisameM AMtarika evaM bAhaya tapoM kA pAlana kiyA jAtA hai evaM do prakAra ke saMyama grahaNa kiye jAte haiM, unako tapArAdhanA karate haiN| ina uparyukta ArAdhanAoM meM nizcaya evaM vyavahAra kA saMbaMdha hai| isa prakAra ina ArAdhanAoM kI vidhi kA upadeza dekara ve munizvara vyoma mArga se prasthAna kara gye| bhISma pitAmaha ne ina cAroM ArAdhanAoM ko zraddhApUrvaka dhAraNa karake unakI sAdhanA AraMbha kara dii| ve caturvidhi AhAra evaM apanI deha se mamatva tyAga kara saMllekhanA grahaNa kara darzana caritra meM lIna ho gye| unhoMne saMpUrNa jIvoM se kSamA yAcanA kI evaM samasta prANiyoM ko kSamA bhI pradAna kii| isake pazcAt 'paMca namaskAra maMtra' kA smaraNa karate hue AkulatA 132. saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahita hokara apane pArthiva zarIra kA tyAga kara diyA evaM svarga meM jAkara Atmika sukhoM kA upabhoga karane lge| bhISma pitAmaha ke mahAprayANa se kaurava evaM pAMDava donoM hI zokAkula hue evaM unheM azrujala samarpita kiyaa| aisA pratIta hotA thA ki bhISma pitAmaha ke mahAprayANa kI sUcanAM pAkara zokAbhibhUta sUryadeva bhI saMpUrNa rAtrikAla meM azrudhArA pravAhita karate rhe| isIlie uSAkAla meM unake netra raktima ho rahe the| una pavitra AtmA bhISma pitAmaha kI jaya ho, jo Ajanma aTala brahmacArI rhe| jinakI buddhi sadaiva vizuddha rahI / jinhoMne dharma pAlana kI kaThora pratijJA meM apanI AtmA ko susaMyata banAyA aura aMta meM paMcama brahma svarga ko prApta kiyA / prAta:kAla huaa| sabhI subhaTa nitya karma se nivRta hokara samara kSetra meM ekatra ho gye| kauravoM ne bhISma pitAmaha kI aMtima sIkha para bhI dhyAna nahIM diyA aura unhoMne samaya para yuddha ghoSa kara diyaa| pAMDava pakSa ke loga bhI yaha ghoSa sunakara yuddha kSetra meM pahu~ca gye| zalya putra vizvasena ne Akara abhimanyu se yuddha karanA prAraMbha kara diyaa| kucha hI kSaNoM meM abhimanyu ne vizvasena ke sArathI ko nihita kara diyaa| isa para zalya putra svayaM ratha kA saMcAlana kara yuddha karane lgaa| parantu kucha hI samaya ke pazcAt abhimanyu ne zalya putra vizvasena kA bhI vadha kara diyaa| tatpazcAta eka anya vIra lakSmaNa Akara abhimanyu se yuddha karane lgaa| kintu vaha bhI abhimanyu ke hAthoM zIghra hI mArA gyaa| abhimanyu ne isa dina bhayAnaka bANa varSA kara caudaha hajAra sainikoM kA saMhAra kiyaa| abhimanyu kI sAmarika nipuNatA adbhuta thii| kaurava senA palAyana karane lgii| yaha dekhakara duryodhana ne Akara apane sainikoM ko Azvasta kara unheM protsAhita kiyaa| guru droNAcArya evaM karNa bhI saMgrAma meM pravRta ho gye| jisase kaurava senA kA manobala bar3ha gyaa| pariNAmasvarUpa donoM pakSoM kI senAyeM pUre joza ke sAtha Apasa meM yuddha karane lagIM / abhimanyu abhI bhI adbhuta raNakauzala pradarzita kara rahA thaa| saMkSipta jaina mahAbhArata 133
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ usane karNa ke abhimAna ko cUrNa vicUrNa kara diyA va kaliMga ke hastI ko mAra diyaa| guru droNAcArya bhI abhimanyu ke yuddha kauzala ko dekhakara staMbhita raha gye| tabhI vIra akSayakumAra yuddha kSetra meM abhimanyu ke sAmane AyA va usane dasa bhayaMkara bANoM ko nikSepa kara abhimanyu ko Ahata kara diyaa| kintu vaha zIghra hI punaH uThakara azvatthAmA se bhir3a gayA va use klAMta kara diyaa| abhimanyu ke isa adabhuta parAkrama ko dekhakara karNa ne guru droNAcArya se jijJAsA kI ki he prabho - yaha duddharSa vIra kisI ke dvArA parAsta ho sakatA hai yA nhiiN| taba droNAcArya bole- jisa vIra ne akele hI hajAroM vIra sainikoM kA saMhAra kara diyA, use bhalA kauna nihata kara sakatA hai| isa prakAra abhimanyu ke raNa kauzala kI prazaMsA karane ke pazcAt guru droNAcArya yaha kahate hue Age bar3he ki saba milakara balapUrvaka ise gherakara isake dhanuSa ko khaMDita kara niSkriya kara do| sAvadhAna! kahIM hamAre ghere se mukta hokara vaha vIra palAyana na karane pAve / pariNAma svarUpa eka cakravyUha banAkara sabhI ne abhimanyu ko cAroM ora se beSThita kara liyA evaM sAmUhika rUpa se usa para AkramaNa kara diyaa| usa samaya una logoM ne nyAya-anyAya kA kucha bhI dhyAna nahIM rakhA / una sabhI kA eka uddezya thA - abhimanyu kA saMhAra / kintu phira bhI abhimanyu sabakA AkramaNa pratihata karatA rahA / kintu zIghra hI usakI dhvajA vicchinna kara dI gaI evaM usake ratha ko naSTa kara diyA gyaa| abhimanyu kA sArathI bhI nihata ho gyaa| isa sabake bAvajUda abhimanyu hatAza nahIM huaa| usane padAtika sainika ke rUpa meM bajradaMDa dhAraNa kara una narAdhamoM ke AkramaNa ko pratihata kiyaa| kintu aMta meM jayAdri ne agaNita tIkSNa bANoM ke dvArA abhimanyu ko saroM se biddha kara DAlA; jisase abhimanyu prati AkramaNa karate-karate bhUluNThita ho gyaa| usake dharAzAyI hote hI devoM ke hAhAkAra se vyoma maMDala taka udvelita ho utthaa| taba sabhI ko nizcaya 134 # saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho gayA ki abhimanyu ke sAtha ghora anyAya kiyA gayA hai| bhalA eka vIra taruNa ke Upara itane bar3e-bar3e zUravIroM kA eka sAtha AkramaNa kyA kabhI ucita kahA jA sakatA hai? tabhI abhimanyu ko tRSA pIr3ita dekhakara karNa ne use zItala jala kA pAna kraayaa| para usa vIra ne yaha kahakara jalapAna ko asvIkAra kara diyA ki maiM aba upavAsa vrata karUMgA va paMca parameSThI kA smaraNa karate hue apane prANa visarjita kruuNgaa| yaha sunakara droNAcArya Adi kSamAzIla loga abhimanyu ko eka pavitra evaM nirjana sthAna meM le gye| vahAM pahuMcakara abhimanyu ne Atma-svarUpa kA ciMtavana karate hue sabase kSamA prArthanA kI evaM sabako kSamA pradAna kii| isa prakAra dveSa rahita hokara prANoM kA tyAga kara abhimanyu svarga loka calA gyaa| duryodhana Adi kaurava abhimanyu ke nidhana kA samAcAra sunakara ati prasanna hue| para sAMyakAla ho jAne ke kAraNa yuddha sthagita kara sabhI apane-apane skaMdhAvaroM meM cale gye| __ abhimanyu ke vadha ke samAcAra se zrIkRSNa pAMDavoM kI senA meM AtaMka phailakara zIghra hI zoka kA sAmrAjya chA gyaa| yudhiSThira ne jaba isa du:khada samAcAra ko sunA to vaha ukhar3e hue vRkSa kI bhAMti pRthvI para gira pdd'e| arjuna ko isa samAcAra se marmAntaka pIr3A huii| bhalA vaha kauna sA vajrahRdaya pitA hogA; jisakA aMta:karaNa abhimanyu samAna kuladIpaka putra kI mRtyu se dravIbhUta nahIM ho uThegA? vaha kaI bAra mUrchita hue| tabhI zrIkRSNa ne arjuna se Akara kahA ki Aja bar3A hI kheda kA viSaya hai ki Aja kevala tumhArA putra hI nihita nahIM huA pratyuta eka zUravIra senApati kA nidhana ho gyaa| isase hamArI senA anAtha sI ho gaI hai kintu hameM dhairyapUrvaka isa bhISaNa AghAta ko sahana kara lenA caahie| kyoMki hamAre vihvala hone se duzmana kI senA kA sAhasa bddh'egaa| hameM to aba sarvaprathama aisA kArya karanA cAhie, jisase ki abhimanyu ke haMtA ko isa duSkarma kA bhayaMkara pariNAma bhoganA pdd'e| abhimanyu kI mAtA subhadrA isa duHsaMvAda ko sunate hI gaMbhIra AghAta se vikSipta sI ho gii| zrIkRSNa va arjuna ne use saMkSipta jaina mahAbhArata - 135
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMtvanA dI; kintu apane bhAI zrIkRSNa va pati arjuna ko dekhakara vaha atyanta Arta svara meM vilApa karatI huI bolIkyA mere ekamAtra putra abhimanyu kI rakSA koI bhI na kara skaa| aba maiM bhI abhimanyu ke pAsa jaauuNgii| mere paraloka prasthAna kI vyavasthA kara do| mujhe itane parAkramiyoM ke hote hue bhI nitAMta anAtha kI bhAMti vilApa karanA par3a rahA hai| aisA kahakara vaha bAra-bAra vikSipta sI ho rahI thii| tabhI arjuna ne pratijJA kI ki jisa narAdhama jayAdri ne anyAya pUrvaka mere priya putra abhimanyu kA hanana kiyA hai; usako maiM kala avazya hI nihata kruuNgaa| yA to maiM usakA mastaka vichinna kara DAlUMgA, anyathA svayaM agni meM nikSepa kara prANAnta kara luuNgaa| isa taraha ke vacana kahakara arjuna ne subhadrA ko dhairya dhAraNa karane ke lie khaa| zrIkRSNa ne bhI usase dhairya dhAraNa karane kA nivedana kiyaa| jaba arjuna kI isa pratijJA kA patA jayAdri ko calA to vaha ghabar3A gayA va duryodhana ke pAsa gyaa| guru droNAcArya bhI vahIM the| taba sabhI ne use dhairya baMdhAte hae kahA ki hama cakravyUha kI racanA kara tumheM usameM zaraNa deNge| ataH tuma nirbhaya hokara yuddha kro| yadi arjuna zAma taka tumheM parAsta na kara sakA to vaha agni meM praveza kara jaayegaa| taba to jIta hamArI hI hogii| udhara arjuna vRkSa ke cabUtare para kuzAsana bichAkara sthiratApUrvaka zAsana devatA kI ArAdhanA karane lgaa| kucha hI samaya bAda zAsana devatA prakaTa ho gaye va bole- majhe kyA AjJA hai| jaba zrIkRSNa va arjuna ne apanI pratijJA ke bAre meM use batalAyA taba vaha devatA zrIkRSNa va arjuna ko sAtha lekara eka vApI para gayA va bolA isameM do bhayaMkara viSadhara rahate hai| unako pakar3a laao| taba zIghra hI arjuna ne vApI meM praveza kara unheM pakar3a liyaa| taba vaha devatA bolA ki ina viSadharoM meM se eka dhanuSa va dUsarA vANa ke rUpa meM kriyAzIla hokara anAyAsa hI Apako vijaya zrI dilA deNge| kintu isa bAta kA dhyAna rakhanA ki jayAdri kA 136 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitA vidyA sAdhana kI abhilASA se vana meM tapasyA kara rahA hai| jayAdri ke vichinna mastaka ko lekara usake pitA ke hAthoM meM rakha denA; to usakA pitA bhI tatkAla maraNa ko prApta ho jaayegaa| itanA kahakara zAsana devatA cale gye| prAtaH hone para donoM senAyeM Amane sAmane thiiN| guru droNAcArya jayAdri se bole tuma nizcita rho| tumhArI rakSA kA bhAra aba mere samartha kaMdhoM para hai| aisA kahakara guru droNAcArya ne jayAdri ko rakSA ke lie caudaha hajAra hAthiyoM ke surakSita ghere meM rakha diyaa| una hAthiyoM ke cahu~ora bhI tIna ghere the| pahalA azvoM kA, dUsarA sATha hajAra rathoM kA va tIsarA bIsa lAkha padAti sainikoM kaa| isa prakAra jayAdri kI rakSA kA uttama prabaMdha kara guru droNAcArya svayaM yuddha karane ke lie prastuta hue| udhara arjuna ne yudhiSThira ke sammukha upasthita hokara unheM praNAma kara harSita citta se yuddha kI AjJA maaNgii| jo yudhiSThira ne saharSa pradAna kara dii| yuddha prAraMbha ho gyaa| arjuna ke yuddha kauzala ko dekhakara kaurava senA palAyana kI avasthA meM pahu~ca gii| taba guru droNAcArya ne apanI senA meM sAhasa kA saMcAra kiyaa| tabhI arjuna ne gurU droNAcArya ke sAmane Akara praNAma kara kahA- he guruvara Apa kRpA kara yahAM se sthAnAMtaraNa kara jAiye tAki maiM zatru senA kA nAza kara skuu| taba gurU droNAcArya bole ki binA yuddha kiye maiM yahAM se kaise prasthAna kara sakatA huuN| yaha sunakara arjuna ne kruddha hokara gurU droNAcArya para nau bANa chor3e, para gurU droNAcArya ne unheM bIca meM hI naSTa kara diyaa| taba arjuna ne lakSAdhika bANoM kA prayoga kara gurU droNAcArya para chor3e, para gurU droNAcArya ne unheM bhI naSTa kara diyaa| yaha dekha zrIkRSNa ne arjuna se kahA ki isa samara bhUmi meM guru ziSya kA bANa nikSepa zobhanIya nahIM hai| isase hamane jo zatru nAza kI yojanA nizcita kI hai, vaha kriyAnvita nahIM ho pA rahI hai| yaha sunakara arjuna ne apane hAtha meM asi dhAraNa kara eka pAva se Age bar3hanA cAhA, tabhI gurU droNAcArya ne kahA ki udhara saMkSipta jaina mahAbhArata - 137
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahAM jA rahe ho| pahale mujhase yuddha kro| taba arjuna ne gurU droNAcArya se nivedana kiyA ki Apa pitA tulya haiN| kyA yaha ucita hogA ki maiM Apase yuddha kruuN| taba arjuna kI vinaya se prabhAvita hokara gurU droNAcArya anya dizA kI ora prasthAna kara gaye / taba arjuna ke vANoM se zatru senA saMhArita hone lagI / kauravoM kI senA trasta ho uThI evaM senA meM hAhAkara kA cItkAra uThane lgaa| tabhI arjuna ke sammukha zatAyudha yuddha karane lgaa| usane Ate hI zastrAstroM ke prayoga se arjuna va zrIkRSNa ko agrasara hone se roka diyaa| yaha arjuna ko asahaya lgaa| taba arjuna ne tIkSNa bANoM ke prayoga se zatAyudha ke azva, ratha va dhvajA ko naSTa-bhraSTa kara diyaa| jaba zatAyudha ke kara ke sabhI zastrAstra naSTa ho gaye, taba usane mana hI mana divya gadA kA smaraNa kiyaa| gadA kA smaraNa karate hI vaha usake hAthoM meM A gii| taba zrIkRSNa ne arjuna se kahA ki isa prakAra paga paga para tuma pratyeka vIra se yuddha karate rahoge, to lakSya siddha nahIM hogA; ataH apane buddhi bala se isakA nAza karake maiM agragati kA mArga prazasta karatA huuN| taba zrIkRSNa ne zatAyudha se gadA se prahAra karane ko khaa| kintu jaba zatAyudha ne gadA se zrIkRSNa para prahAra kiyA to vaha gadA zrIkRSNa ke puNyodaya se sugaMdhita puSpoM kI eka sundara mAlA bana gii| kucha kSaNa zrIkRSNa ke vakSasthala kI zobhA bar3hAne ke bAda vaha gadA punaH zatAyudha ke pAsa A gaI va usane use niSprANa kara diyaa| zatAyudha ke maraNa ke pazcAt arjuna nirdvanda hokara zatru senA kA saMhAra karatA huA niraMtara agrasara hotA gyaa| tabhI madhyAnha ho jAne para pArtha ne zrIkRSNa se kahA ki azva bahuta tRSNArta haiM, ataH padAtika sainya dvArA anavarata yuddha kiyA jaaveN| taba arjuna ne kahA ki maiM abhI agni deva ke divya bANa se kSaNa bhara meM hI cartudika jalamaya pradeza sthApita kiye detA huuN| aisA kahakara pArtha dvArA divyAstra kA nikSepaNa karate hI vahAM pRthvI tala se pavitra evaM nirmala jala kI 138 # saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavala dhArA phUTa pdd'ii| jisase saba apanI-apanI AvazyakatA anusAra usa punIta jala ko upayoga meM lene lge| yaha dekhakara vyoma se devoM ne kahA- ki jo mahApurUSa apane adbhuta parAkrama se kSaNa bhara meM pAtAla gaMgA ko bhUtala para lA sakatA hai, usake saMga yuddha karake vijaya kI kAmanA karanA mUrkhatA nahIM, to aura kyA hai? isake pazcAt ratha Age bar3he va punaH yuddha prAraMbha ho gyaa| isake sAtha hI kauravoM ke senA kI vinAza lIlA prAraMbha ho gii| tabhI palAyana karatI huI senA ko lakSya kara duryodhana ne kahA ki kyA yahI tumhArI vIratA hai? duryodhana kI isa bAta ko sunakara saMjayaMta ne kahA ki he rAjan! kyA Apane zrIkRSNa evaM pArtha kA pracaMDa rUpa nahIM dekhA hai| mahAna vIra bhI unake sammukha jAne kA sAhasa nahIM juTA pA rahe haiN| phira bhI Apa jAnanA cAhate haiM ki senA kyoM palAyana kara rahI hai| ye ajeya vIra haiN| pArtha kI prazaMsA sunakara duryodhana unmatta hokara guru droNa kA tiraskAra kara kahane lagA ki Apane yaha kyA kiyA? pArtha ko bAdhA rahita mArga pradAna kara Apane hamArI sainya zakti kA apamAna kiyA hai / samajha meM nahIM AtA ki ApakI buddhi ko yaha kyA ho gayA hai| duryodhana ke isa AkSepa pUrNa kathana ko sunakara droNAcArya khinna ho uThe va bole ki maiM pArtha ke samakakSa nahIM ho sakatA huuN| vaha mahAparAkramI vIra hai| tuma yaha kyoM nahIM socate ki eka yuvaka kA sAmanA eka vayovRddha vyakti kahAM taka kara skegaa| hAM, tuma usI ke samAna yuvaka ho, isalie pArtha kA sAmanA tumheM hI karanA caahie| guru droNa ke mukha se isa prakAra ke vacana sunakara duryodhana ne evamastu kahA va bolA ki aba Apa kevala darzaka banakara dekhate rhiye| aisA kahakara duryodhana pArtha se yuddha karane lgaa| vaha pArtha se bolA ki tumhArA gAMDIva dhanuSa aba taka kisI suyogya vIra ke sAmane nahIM par3A hai| yaha sunakara pArtha dviguNita utsAha ke sAtha duryodhana se yuddha karane lgaa| isI samaya zrIkRSNa ne apanA pAMcajanya zaMkha saMkSipta jaina mahAbhArata - 139
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanita kiyA; jisake ninAda ko sunakara jayAdri kA hRdaya bhayavihvala ho gayA tathA usakA mukhamaMDala niSteja ho gyaa| yuddha samApta hone kI AzaMkA se jaba jayAdri apane gupta sthAna se nikalakara bAhara AyA, to usane pArtha ko bar3I vIratA ke sAtha yuddha karate dekhA, usane dekhA ki pArtha ke cAroM ora vicchinna naramuMDa evaM pazu zava par3e hue the| usa divasa kauravoM kA aisA koI bhI sainika nahIM bacA thA, jo rakta snAta na ho gayA ho| tabhI arjuna kI dRSTi jayAdri para par3a gii| use dekhate hI arjuna krodhAMta ho uThA va usake netroM se agni varSA hone lgii| vaha jayAdri se bolA ki he nIca narAdhama! tumhIM ne anyAyapUrvaka vIra abhimanyu kA badha kiyA hai| prAtaHkAla se aba taka maiM terA hI anveSaNa kara rahA thaa| aisA kahakara arjuna ne jayAdri ke dhanuSa, ratha, azva evaM kavaca ko chinna-bhinna kara DAlA evaM zAsana devatA pradatta nAga rUpI dhanuSa bANa cAlakara kSaNa bhara meM hI jayAdri ke mastaka ko usakI deha se alaga kara diyaa| jayAdri kA chinna mastaka arjuna kI preraNA se AkAza meM ur3atA huA usake pitA ke kara meM jA girA, jisake avalokana mAtra se hI usake pitA kI bhI mRtyu ho gii| jayAdri ke nihata hote hI pAMDavoM kI senA meM jaya jayakara hone lagI va kauravoM kI senA meM hAhAkAra maca gyaa| jayAdri ke nihata hone se sarvAdhika dukha duryodhana ko huA, tabhI azvatthAmA ne Akara duryodhana ko sAMtvanA pradAna kI va kahA ki maiM Apake cira zatru pAMDavoM ko yuddha meM vinaSTa kiye detA huuN| aisA kahakara usane apane dhanuSa bANa se arjuna para AkramaNa kara diyaa| zIghra hI azvatthAmA ne arjuna ke dhanuSa kI DorI kATa dii| arjuna apane gurU putra kI vIratA ko dekhakara ati prasanna hue| yadi arjuna cAhatA to vaha aisI sthiti meM azvatthAmA ko bhI baMdI banA sakatA thA para gurU putra samajha kara arjuna ne use usa samaya kSamA kara diyaa| kintu aneka vIroM ko dharAzAyI avazya kara diyaa| isa prakAra yuddha karate-karate sUryAsta ho jAne ke 140 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa yuddha roka diyA gayA va senAyeM apane-apane ziviroM meM calI giiN| rAtri meM asthira citta duryodhana punaH gurU droNAcArya ke samIpa jA pahu~cA va unase punaH zikAyata kI ki Apa pArtha ko pUrva meM hI agrasara hone kA mArga pradAna nahIM karate; to hamAre sainikoM kI aisI durgati kadApi nahIM hotii| isa para gurU droNAcArya ne uttara diyA ki tumhArI yaha dhAraNA bhrAMta hai| arjuna ne to mujhe apanA gurU evaM vRddha brAhmaNa samajha kara merA vadha nahIM kiyA, anyathA anya sainikoM kI bhAMti vaha merI bhI durgati kara ddaaltaa| durAgrahavaza apane doSoM ko anya para Aropita karane kI ceSTA karanA kyA ucita hai? tuma bhI to yuddha ke lie gaye the| phira pArtha ko tumane kyoM mArga pradAna kiyaa| aba tumhArI jaisI icchA ho, vaisA kro| gurU droNAcArya ke isa uttara ko sunakara duryodhana vicalita ho uThA va phira namratA pUrvaka bolA-he gurUvara, mere aparAdhoM ko kSamA kro| aba anugraha pUrvaka koI aisA upAya kareM, jisase ki Aja rAtri meM hI pAMDavoM kA pUrNa vinAza ho jaave| karNa se bhI usane aisA hI parAmarza kiyaa| tatpazcAt rAtri ke aMdhakAra meM hI kauravoM kI senA ne pAMDavoM kI nidrita senA para AkramaNa kara diyaa| AkramaNa ke kolAhala se pAMDavoM kI senA kI nidrA bhaMga ho gii| pAMDavoM ke zastrAstra saMbhAlane ke pUrva hI kauravoM ne bANa varSA AraMbha kara dii| jisake phalasvarUpa bhIla, bhIma putra ghaTaka, nakula, sahadeva, arjuna, zikhaMDI, dRSTadyumna va zrIkRSNa Adi bANa viddha ho gye| aisI bhISaNa paristhitiyoM meM yudhiSThira yuddha karane ke lie agrasara hue, unhoMne zIghra hI anekAneka bANoM se duryodhana ko viddha kara ddaalaa| vaha mUrchita hokara pRthvI para gira pdd'aa| duryodhana kI isa dazA ko dekhakara gurU droNAcArya yuddha karate hue pAMDavoM kI senA meM praveza kara gye| pAMDavoM kI senA ko balazAlI gurU droNAcArya ne asta-vyasta kara diyaa| usI samaya prAta:kAla ho gyaa| apanI senA kA yaha hAla dekhakara ghAyala arjuna Age bar3hA saMkSipta jaina mahAbhArata - 141
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ va brahmAstra kA prayoga kara gurU droNAcArya ko pUrNa vivaza kara diyaa| gurU ko vivaza dekhakara pArtha gurU droNAcArya ke samIpa gaye evaM unase apane aparAdhoM ke lie kSamAyAcanA kii| pArtha ke sAmane apanI vivazatA dekhakara gurU droNAcArya lajjita hue evaM yuddha se udAsIna ho gye| isake pazcAt pArtha ne apane sArathI ko karNa, duryodhana evaM azvatthAmA Adi vIroM kI ora ratha saMcAlana kA Adeza diyaa| gurU droNAcArya kI durgati dekhakara duryodhana vicalita ho gyaa| taba karNa ne duryodhana ko sAMtvanA pradAna kI evaM svayaM arjuna se yuddha karane lgaa| donoM ke bIca ghamAsAna yuddha huaa| bANoM kI anavarata varSA se AkAza maMDala AcchAdita ho gyaa| parantu zIghra hI arjuna ne karNa ke ratha evaM dhanuSa ko naSTa kara diyaa| udhara ghAyala gurU droNAcArya dRSTadyumna se yuddharata the| unhoMne usake ratha, dhvajA, va azva ko naSTa kara diyA aura pAMDavoM ke bIsa hajAra kSatriya rAjAoM ko naSTa kara diyaa| unhoMne eka lAkha sainikoM, aneka hastiyoM, azvoM evaM rathoM ko bhI naSTa kara diyaa| tabhI AkAza vANI huIhe droNa! tuma isa prakAra apAra hiMsA dvArA pApArjana kyoM kara rahe ho| ina rAjAoM se tumhArA kyA virodha hai| tuma to vyartha hI isa vivAda meM par3e ho| hiMsA kA tyAga karo evaM apane hRdaya ko pavitra kara svarga kA Atithya svIkAra kro| yaha AkAzavANI sunakara bhIma ne bhI unheM yuddha kA tyAga karane ko khaa| taba gurU droNAcArya ne bhIma se kahA- aisA kadApi nahIM ho sktaa| jaba taka maiM jIvita hU~, taba taka kauravoM ke lie lar3atA rhuuNgaa| yaha kahakara droNAcArya punaH dRSTadyumna se yuddha karane lge| dUsarI ora azvatthAmA bhIma putra ghaTuka ke sAtha yuddha kara rahA thaa| azvatthAmA ne ghaTuka ko nihata kara pRthvI para girA diyaa| ghaTuka kI mRtyu se pAMDavoM meM zoka chA gyaa| parantu tabhI zrIkRSNa ne pAMDavoM se kahA ki kahIM raNakSetra meM bhI zoka kiyA jAtA hai| zokamagna na hokara tumheM usakA pratizodha lenA caahie| 142 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ tabhI bhIma azvatthAmA ko saMbodhita kara bolA ki pahale to hamane tumheM guru putra samajhakara anAhata mukta kara diyA thA, para aba terI rakSA ho pAnA asaMbhava hai| aisA kahakara bhIma ne azvatthAmA para gadA se tIvra prahAra kiyA; jisase azvatthAmA vahIM mUrchita hokara gira pdd'aa| bhIma ne usake hastI kA bhI saMhAra kara diyaa| isI samaya kucha logoM ne yudhiSThira ke pAsa jAkara nivedana kiyA ki droNAcArya ne Aja hamArI senA kA kAphI saMhAra kiyA hai; ataH unake avarodha kA koI upAya karanA caahie| hamArI dRSTi meM eka upAya hai| gurU droNa apane putra azvatthAmA se atyadhika sneha karate haiN| yadi hama pracArita kara deM ki azvatthAmA nihata ho gayA, to nizcita hI gurU droNa yuddha sthagita kara deMge va isa taraha apanI senA kI rakSA ho jAyegI / yaha bAta sunakara yudhiSThira ne kahA ki tuma loga mujhe asatya kahane ke lie prerita kara rahe ho, yaha asaMbhava hai| mithyA kathana karanA mahAna pApa hotA hai| isase karmoM kA baMdha hokara dukha kI hI prApti hotI hai| kintu svajanoM ke atyadhika Agraha karane para aMta meM vivaza hokara yudhiSThira ne guru droNa ke pAsa jAkara kahA ki azvatthAmA nihata ho gayA hai| vaha kucha Age kahate ki isake pahale hI droNAcArya kA dhairya vilIna ho gyaa| unake hAtha se dhanuSa chUTa gayA va netroM se azrudhArA baha niklii| tabhI yudhiSThira ne apanI bAta ko Age bar3hAte hue kahA ki jo azvatthAmA nihata huA hai; vaha manuSya nahIM hastI hai| isa hastI kA nAma bhI azvatthAmA thaa| yaha sunakara guru droNa kucha zAMta hue| itane meM avasara pAkara dRSTadyumna ne khar3aga ke prahAra se droNAcArya kA mastaka vicchinna kara diyA, jisase ve mahAprayANa kara gye| droNAcArya ke nihata hone se donoM pakSoM meM udAsI chA gaI evaM sabhI ko gahana viSAda huaa| arjuna ko to isa ghaTanA kA isalie bhArI kheda huA ki usake hI pakSa ke eka yoddhA ne anyAyapUrvaka guru droNAcArya kI ihalIlA samApta kara dii| kintu isa bar3I ghaTanA ke bAda bhI yuddha saMkSipta jaina mahAbhArata 143
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ anavarata calatA rhaa| yudhiSThira va zalya ke bIca yuddha cala rahA thaa| aMta meM yudhiSThira zalya ke mastaka ko dhar3a se vicchinna karane meM samartha hue| udhara arjuna ne bhI kaI prakhyAta yoddhA rAjAoM ko nihata kara diyaa| aba yaha bhISaNa yuddha aharniza calane lgaa| jaba kisI ko nidrA kI prabala icchA hotI, to vaha kucha kSaNa ke lie tandrAlu hokara vizrAma karake lauTa aanaa| isa prakAra yuddha prAraMbha hue satraha divasa vyatIta ho gye| yuddha kA aThArahavAM dina prAraMbha hone para punaH donoM pakSoM meM ghamAsAna yuddha prAraMbha ho gyaa| isa bAra donoM pakSoM kI senAoM meM makara vyUha kI racanA huii| khar3aga camakane lage, narasaMhAra hone lgaa| sArA yuddha-sthala raktaraMjita ho rahA thaa| isI samaya bhIma apane ratha para savAra hokara AyA va kaurava senA kA vidhvaMsa karane lgaa| eka ora arjuna va karNa ke bIca yuddha cala rahA thaa| jahAM arjuna ne karNa ke dhanuSa ko bhaMga kara diyA thaa| karNa bhI kama nahIM thaa| ataH usane bhI pUrNa zakti se arjuna kA pratirodha kiyA evaM usake chatra ko naSTa kara diyaa| tabhI arjuna ne karNa se kahA ki tuma kuntI putra hone ke nAte mere jyeSTha bhrAtA ho, isa tathya ko samasta saMsAra jAnatA hai| lekina yuddha meM paraspara sahodara kA koI saMbaMdha nahIM hotaa| ataH aba tuma dhairya pUrvaka mere bhISaNa prahAroM kA pratirodha kro| maiMne isake pUrva tumheM kisI prakAra kI hAni nahIM pahu~cAI kintu Aja maiM tumheM niSkRti nahIM duuNgaa| isIlie yA to yuddha ke lie prastuta ho jAo, nahIM to raNakSetra ko tyAga kara pRSTha pradarzana kro| taba karNa ne bhI pArtha ko aisA hI kaTu uttara diyA va kahA ki svayaM apane mukha se apanA guNagAna kyA zobhanIya hai| kyoM vyartha vivAda kara rahe ho| aba mere kaThora prahAroM ko sahana karane ke lie prastuta ho jaao| isI samaya zrIkRSNa ne karNa ko Akara sUcanA dI ki usakA putra vizvasena yamapura ko prasthAna kara gayA hai| isa dukhada samAcAra ko sunate hI karNa zokAkula ho uThA va 144 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAra karane lagA ki yaha kaisA anartha hai ki tuccha rAjya ke lie bhrAtAgaNa eka dUsare ke lie yamadUta siddha ho rahe haiN| karNa ko zokamagna dekhakara duryodhana ne Akara use sAMtvanA pradAna kI va kahA ki yaha zoka prakaTa karane kA samaya nahIM hai| hameM dhairya dhAraNa kara arjuna ko nihata kara svapakSa kI vijaya kA mArga prazasta karanA hai| yaha sunakara karNa sAhasa pUrvaka punaH pArtha se yuddha karane lgaa| donoM dhanurdharoM kI anavarata bANa varSA se samasta vyoma maMDala AcchAdita ho gyaa| yuddha kI vibhISikA ko dekhakara zrIkRSNa ne arjuna ko protsAhita kiyaa| taba pArtha ne dviguNita utsAha se yuddha kara karNa ke dhanuSa bANa ko naSTa kara diyaa| isake pazcAt pArtha ne apane dhanuSa para eka divyAstra kA sthApana kiyA evaM usa divyAstra ke rakSaka deva kA smaraNa kara use karNa ke Upara nikSepita kara diyA jisase karNa kA mastaka bhUluNThita ho gayA evaM kSaNa bhara meM hI karNa kA mahAprasthAna ho gyaa| caMpA nagarI ke nRpati, amita parAkramI, mahArathI vIra karNa ke nihata hone kA samAcAra jaba kauravoM ke pAsa pahuMcA to unake netroM tale aMdherA chA gyaa| sabhI zoka meM vihvala hokara vilApa karane lage va socane lage ki isa yuddha meM bhISma pitAmaha, gurU droNAcArya, zalya va karNa jaise yoddhAoM ke mAre jAne ke bAda aba hameM yuddha kI bAgaDora apane hAthoM meM le lenI caahie| isake pazcAt du:zAsana Adi kaurava samara bhUmi meM upasthita hokara yuddha karane lge| kintu ekAkI bhIma ne hI una saba vIroM kA pratikAra kiyA evaM sabako nihata kara yamapura kA atithi banA diyaa| bhIma ke isa bhISaNa raNa tAMDava ko dekhakara darzakagaNa Azcarya cakita raha gaye the| jaba duryodhana ko yaha sUcanA milI ki bhIma ne usake anujoM kA vadha kara DAlA hai, to vaha stabdha raha gayA, mAnoM usa para vajrapAta ho gayA ho| cahu~ora use aMdhakAra hI aMdhakAra anubhUta ho rahA thaa| rathArUr3ha hokara usane usa saMkSipta jaina mahAbhArata - 145
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAna kI ora gamana kiyA, jahAM usake mRta bhrAtAoM ke zava luMThita the| unakI vIbhatsa sthiti ko dekhakara usako romAMca ho aayaa| taba duryodhana ke sArathI ne karabaddha prArthanA kara kahA-he mahArAja! aba yuddha karanA ucita nahIM hai| Apa vaimanasya ke bhAva kA parityAga kara apane nagara lauTa cliye| sArathI ke isa parAmarza ko sunakara duryodhana ko krodha A gayA va vaha sArathI se roSa pUrNa svara meM bolA-kAyara! yaha kyA anargala pralApa kara rahA hai| isa para sArathI ne uttejita hokara kahA-Apane hI pAMDavoM se zatrutA kara isa Apatti ko AmaMtrita kiyA hai| samasta kula ke sarvanAza kA kAraNa Apa hI haiN| zatAdhika bhrAtAoM kA prANa nAza ho gayA hai| itanI vizAla senA vinaSTa ho gaI hai| sabhI bar3e-bar3e vIra yoddhA kAla kavalita ho gaye haiN| Apa durAgraha kyoM nahIM tyaagte| taba duryodhana ne spardhA pUrvaka kahA- to phira aba dekha maiM kyA karatA huuN| maiM akelA hI pAMDavoM kA vinAza kara duuNgaa| yaha nizcita hai| yaha kahakara duryodhana svayaM pAMDavoM se yuddha karane lgaa| prabala utsAha se donoM ora kI senAyeM yuddha karane lgiiN| sainika paraspara zastrAstroM se prahAra karane lge| yudhiSThira bhadra nareza ke sAtha evaM bhIma duryodhana se yuddha karane lgaa| nakula karNa ke tIna putroM ke sAtha yuddha karane lgaa| isI bIca duryodhana ne bhImasena ke dhanuSa ko naSTa kara diyaa| taba bhImasena ne zakti dhAraNa kara usI zakti se duryodhana ke vakSasthala para aisA pracaMDa AghAta kiyA ki duryodhana vahIM mUrchita hokara gira pdd'aa| jaba use puna: caitanyatA prApta huI, to vaha atyanta kruddha hokara bhImasena para prabala bANa varSA karane lagA evaM usane bhIma ke kavaca ko vichinna kara diyaa| apanI durgati hote dekhakara bhIma ko krodha A gyaa| usane ghamAsAna yuddha kara kucha hI samaya meM bIsa hajAra sainika, ATha hajAra ratha, ATha hajAra hastI evaM hajAroM azva naSTa kara diye| yaha dekhakara usake bhaya se zatru kAMpane lge| tabhI duryodhana ko sammukha dekhakara yudhiSThira ne usase kahA 146 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki kyoM vyartha meM hajAroM sainikoM ko hatAhata karane para tule hue ho| ucita to yaha hai ki merI adhInatA svIkAra kara mujhase saMdhi kara lo evaM pUrvavata rAjA banakara sukha pUrvaka AnaMdopabhoga kro| aisA karane se tumhArA apayaza bhI nahIM hogA evaM tumhArI kIrti meM bhI vRddhi hogii| taba duryodhana krodhita hokara yudhiSThira se bolA ki aisA kadApi nahIM ho sakatA hai| maiM akelA hI tuma sabako naSTa karane meM samartha huuN| isalie vyartha kA vArtAlApa na kara raNasthala meM padArpaNa kro| aisA kahakara duryodhana ne yudhiSThira para khar3aga se prahAra kiyA; kintu yudhiSThira ne usakA yogyatA pUrvaka pratikAra kiyaa| usI samaya bhIma vahAM pahu~ca gyaa| usakI gadA vidyuta kiraNa kI taraha camaka rahI thii| yogya avasara pAkara bhIma ne duryodhana ke mastaka para usa gadA se sazakta prahAra kara diyA; jisase duryodhana AmUla vichinna vRkSa kI bhAMti vahIM pRthvI para dharAsAyI ho gyaa| taba duryodhana jIvana se hatAza hokara kSINa svara meM bolA-'kyA kauravoM kI senA meM aba aisA eka bhI vIra nahIM zeSa rahA jo pAMDavoM kA sarvanAza karane meM samartha ho| taba samIpa khar3e eka sainika ne duryodhana se kahA-'kyoM nahIM, gurU droNAcArya kA vIra putra azvatthAmA abhI jIvita hai| yaha pAMDavoM kA vinAza kara sakatA hai| apane pitA kI bhAMti vaha mahAparAkramI va ajeya hai|' azvatthAmA ne jaba sunA ki duryodhana mRtyu zaiyA para aMtima kSaNa kI pratIkSA kara rahA hai| taba use mArmika pIr3A huii| vaha jarAsaMdha ke pAsa gayA va bolA ki Aja duryodhana bhI apane dasa hajAra sainikoM ke sAtha dharAzAyI ho gayA hai| jarAsaMdha yaha sunakara vyAkula ho uThA, kintu yaha socakara ki yaha zoka karane kA samaya nahIM hai, usane azvatthAmA ko pAMDavoM ke sAtha yuddha karane kA Adeza diyaa| jarAsaMdha kI AjJA pAkara vaha ghAyala duryodhana ke pAsa gayA va bolA-'he vIra ziromaNi Apake abhAva meM mujhe samasta saMsAra zUnvayata pratIta ho rahA hai| ApakI udAratA ke kAraNa saMkSipta jaina mahAbhArata - 147
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI brAhmaNagaNa svacchaMdatA pUrvaka rAjya sukhoM kA upabhoga kiyA karate the| parantu aba hamArA bhalA kauna sammAna karegA? yaha sunakara duryodhana ne azvatthAmA se kahA- maiM tumhAre mastaka para vIra paTTaka bAMdha rahA huuN| tuma phira yuddha kSetra meM jAkara zatru sainya kA saMhAra kara sabako yamarAja ke ghara bhijavAne kI vyavasthA kara do| udhara jarAsaMdha ne bhI rAjA madhu ke mastaka para vIra paTTaka bAMdha kara use pAMDavoM se yuddha karane bhejaa| taba donoM vIroM ne ati utsAhita hokara pAMDavoM kI senA ko ghera liyaa| tabhI azvatthAmA ne mAhezvarI vidyA kA smaraNa kiyaa| jaba vaha vidyA hAtha meM trizUla dhAraNa kiye hue AI, to usake prakhara prabhAva ko pAMDavoM kI senA meM koI sahana nahIM kara skaa| samasta pAMDava senA asta-vyasta ho gii| azvatthAmA ne bhI bar3I saMkhyA meM pAMDavoM kI senA ke hastI, azvoM, rathoM evaM padAtika sainikoM ko naSTa kara diyA aura aMta meM pAMcAla deza ke rAjA kA mastaka vicchinna kara diyA evaM use duryodhana ke pAsa le gyaa| pAMcAla rAjA ke mastaka ko dekhakara duryodhana kucha saMtuSTa huA, phira vaha bolA- kyA saMsAra meM aisA koI zAktizAlI nahIM jo pAMDavoM ko nihata kara ske| jaba taka krUra pAMDava jIvita haiM, taba taka anya rAjAoM ke saMhAra se koI vizeSa lAbha nahIM hai| saMhAra to pAMDavoM kA honA cAhie jo samasta anartha kI jar3a haiN| jaba pAMDavoM ko pAMcAla senA ke nareza va pAMcAla senA ko azvatthAmA ke dvArA nihata ho jAne kA samAcAra milA, to unheM gaMbhIra viSAda huaa| taba zrIkRSNa ne kahA ki hameM zokamagna hokara samaya ko vyartha naSTa nahIM karanA caahie| yadi pAMcAla nareza paraloka gamana kara gaye to kyA huA, hama sabhI to abhI jIvita haiM abhI jarAsaMdha ko nihata karanA hai| hama yuddha rUpI mahAsAgara ko uttIrNa kara taTa para pahu~cane hI vAle haiN| udhara jarAsaMdha va idhara yAdavoM va pAMDavoM kI senAyeM apanI-apanI vyUha racanAoM ke sAtha Amane-sAmane thiiN| usI samaya AkAza sthita devoM ne zrIkRSNa ko saMbodhita 148 saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ karate hue kahA-'he kezava! aba Apa logoM ko kiMcita bhI vilaMba karanA ucita nahIM hai| pratipakSI narezoM meM aba kevala magadha samrATa jarAsaMdha hI to jIvita hai| usakI bhI bhavalIlA samApta kara ddaaliye| Apake utkarSa kA yogya avasara upasthita ho gayA hai|' isa AkAzavANI ko sunakara zrIkRSNa ne jarAsaMdha kA yuddha ke lie AhvAna kiyaa| tabhI jarAsaMdha ne apane eka catura senAnAyaka se yuddha ke lie samAgata vIroM kA use paricaya dene ko kahA-taba vaha jarAsaMdha se bolA-yaha garUNa dhvaja vAle zveta ghor3oM ke sAtha zrIkRSNa kA ratha hai| baila kI patAkA vAlA ratha nemi kA hai| isameM hare raMga ke ghor3e jute hue hai| rIThA ke samAna varNa vAle ghor3oM se jutA ratha jisa para tAlakI dhvajA hai, vaha baladeva kA hai| vAnara dhvajA vAlA kRSNa varNa ke ghor3oM se jutA ratha senApati kA hai| nIle gardana vAle ghor3oM kA ratha yudhiSThira kA hai| zveta va vegavatI ghor3oM vAlA hAthI kI dhvajA sahita ratha arjuna kA hai| nIle ghor3oM kA ratha bhIma kA hai va senA ke bIca lAla raMga ke ghor3oM va siMhadhvaja vAlA ratha samudravijaya kA hai| isa prakAra virodhI sainya bala kA paricaya prApta kara jarAsaMdha ne apanA ratha yAdava senA kI ora modd'aa| jarAsaMdha ke sabhI putra usake sAtha the| jarAsaMdha kA bar3A beTA kAlayavana malaya hAthI para savAra hokara yuddha karane lgaa| kAlayavana ne kitane hI vIroM ko yuddha kSetra meM mAra giraayaa| yaha dekhakara sAraNa ne krodhita hokara eka hI prahAra se kAlayavana kA mastaka cheda kara use mAra ddaalaa| jarAsaMdha ke zeSa putroM ko zrIkRSNa ne yamaloka pahu~cA diyaa| tabhI zrIkRSNa va jarAsaMdha Amane-sAmane Akara yuddha karane lge| zrIkRSNa ne eka agni bANa kA prayoga kara jarAsaMdha kI samasta senA meM agni dAha utpanna kara diyaa| taba ardhacakrI jarAsaMdha ne agnibANa ke prabhAva ko naSTa karane ke lie jalada bANa prayoga kiyA evaM agni ko nirvApita kara apanI senA ko Apatti se mukta kara diyaa| jaba jarAsaMdha ne saMkSipta jaina mahAbhArata - 149
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgapAsa kA prayoga kiyA, to zrIkRSNa ne garuNAstra kA prayoga kara usake prabhAva ko vinaSTa kara diyaa| isake pazcAt jarAsaMdha ne bahurupiNI, staMbhanI, cakriNI evaM zUlA Adi bahuta sI vidyAoM kA smaraNa kara evaM unake Agamana para unheM zrIkRSNa kI senA meM praveza karAkara saMpUrNa zatru senA ko cetanAhIna karA diyaa| taba zrIkRSNa ne NamokAra mahAmaMtra ke prabhAva se una vidyAoM ke prabhAva ko naSTa kara diyaa| jaba jarAsaMdha ne bhayaMkara varSA karane vAle saMvartaka astra ko chor3A, to zrIkRSNa ne usakA nivAraNa mahAzvasana nAmaka astra ko chor3akara kara diyaa| jaba jarAsaMdha ne vAyavya astra chor3A, to zrIkRSNa ne aMtarikSa astra se usakA nivAraNa kara diyaa| jaba jarAsaMdha ne Agneya bANa chor3A to zrIkRSNa ne vAruNAstra se use niSkriya kara diyaa| jaba jarAsaMdha ne vairocana astra chor3A, to zrIkRSNa ne usake prabhAva ko mAhendra astra se niSkriya kara diyaa| isI prakAra jarAsaMdha ke rAkSasa bANa ko zrIkRSNa ne nArAyaNa astra se, usake tAmasa astra ko bhAskara astra se tathA usake azvagrIva astra ko apane brahma zirasa astra se usakA nirAkaraNa kara diyaa| jaba jarAsaMdha ke sabhI prayAsa viphala ho gaye to usane apanA dhanuSa pheMka diyA evaM yakSoM dvArA rakSita cakraratna kA citavana kiyaa| cakra ratna tatkSaNa hI jarAsaMdha ke hAthoM meM A gyaa| vaha cakraratna sUrya ke samAna tejasvI thaa| usase caturdika prakAzamayI kiraNeM vikIrNa ho rahI thiiN| jarAsaMdha ne usake Agamana para sarvaprathama usakI pUjA kI evaM tatpazcAta usako zrIkRSNa ke Upara calA diyaa| usa cakraratna kI prakhara kiraNoM ko koI sahana nahIM kara sakatA thaa| phalataH sabhI bhayabhIta hokara palAyana karane lge| isake pahale use naSTa karane ke lie zrIkRSNa ke pakSa ke rAjAoM ne aneka cakra chor3e para saba niSphala hue| taba vahAM neminAtha tIna jJAna ke dhArI nizcala rUpa se zrIkRSNa ke pAsa khaDe rhe| jaba cakraratna binA rUke dhIre-dhIre zrIkRSNa va nemi prabhu kI 150 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ ora AyA, to usa cakraratna ne nemi prabhu ke sAtha-sAtha zrIkRSNa kI parikramA dI evaM bAda meM zrIkRSNa ke dAhine hAtha meM sthita ho gyaa| usI samaya AkAza meM duMdubhi bajane lagI evaM AkAza se puSpavRSTi hone lagI va devatA kahane lage ki yaha zrIkRSNa ke rUpa meM nauvAM nArAyaNa prakaTa huA hai| yaha saba dekhakara yAdavoM kI senA ne harSollAsa ke sAtha jaya-jaya dhvani kii| taba yaha saba dekhakara jarAsaMdha vicAra magna hokara socane lagA ki Aja merA paurUSa khaMDita ho gyaa| taba yaha saba kahakara vaha lakSmI ko dhikkArane lgaa| tabhI jarAsaMdha ne zrIkRSNa se cakra calAne ko khaa| taba zrIkRSNa ne jarAsaMdha se kahA- he jarAsaMdha! yadi tuma cAho to maiM aba bhI tumheM kSamA kara sakatA huuN| apanI parAjaya svIkAra kara lo to paraspara saMdhi sthApita ho jaayegii| tumhAre rAjya sukha meM kisI prakAra kA pratibaMdha nahIM lagAyA jaayegaa| zrIkRSNa ke ye marmabhedI vacana sunakara jarAsaMdha ne garvokti pUrvaka kahA- tuma yaha tathya kyoM bhUla rahe ho ki tuma eka gopAlaka ho evaM maiM eka rAjA huuN| svayaM mujhe namaskAra karane ke viparIta tuma mujhe hI namaskAra karane ko kahate ho| yaha sarvathA asaMbhava hai| kyA huA, jo mere dvArA nikSipta cakraratna tumhAre hastagata ho gyaa| usakA upayoga karanA tuma kyA jaano| cakrI to kumhAra bhI kahalAtA hai| parantu yuddha meM usa cakra kI kyA sArthakatA ho sakatI hai| maiM tumheM sabhI yAdavoM, cakra va rAjAoM ke sAtha zIghra hI samudra meM pheMkatA huuN| taba zrIkRSNa ne jarAsaMdha kA cakra jarAsaMdha ke Upara hI calA diyaa| jisane zIghra hI jarAsaMdha ke mastaka ko vichinna kara diyA va usake vakSasthala ko cIra ddaalaa| yaha dekhakara devoM ne AkAza se jayadhvani kara puSpa varSA kii| tabhI zrIkRSNa ne pAMcajanya zaMkha phuuNkaa| neminAtha, senApati va arjuna Adi ne bhI apane-apane zaMkha phUkakara yuddha meM vijayazrI kI ghoSaNa kii| taba sabhI virodhI senA zrIkRSNa kI AjJAkArI ho gii| saMkSipta jaina mahAbhArata. 151
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ duryodhana bhI vahIM eka sthAna para dharAzAyI thA evaM usakA aMtima kSaNa sannikaTa thaa| use aisI vipannAvasthA meM dekhakara zrIkRSNa ne duryodhana se kahA - ' he baMdhu ! tumhAre jIvana kA yaha aMtima muhUrta hai aba dayAmayI jainadharma kA smaraNa karo, dveSa kI bhAvanA ko tyAga kara apane hRdaya ko pavitra kara lo| dharma ke hI prabhAva se janma-janmAMtara meM jIvoM ko sukha prApta hotA hai| isalie dharma kI ora apanI pravRtti unmukha kro| isI mArga kA anusaraNa kro| isI mArga kA anusaraNa karane se tumhArA kalyANa hogaa| parantu durAtmA duryodhana ko zrIkRSNa ke ye vacana karNapriya nahIM lge| vaha bolA- 'tuma merI isa prakAra durgati ko dekhakara praphullita mata honaa| merA maraNa ho hI nahIM sktaa| tuma nizcita samajha lo ki tuma sabhI kA sarvanAza mere hI dvArA hogaa| tuma mujhe cAhe jitanA bhI parAmarza do, maiM tumheM kSamA nahIM kara sktaa|' duryodhana ke isa apriya uttara ko sunakara zrIkRSNa ne nizcita kara liyA ki yaha ghora pApAtmA hai| tabhI to jIvana ke aMtakAla meM bhI dharma kA upadeza ise rUcikara pratIta nahIM ho rahA hai| isake pazcAt duryodhana ne azubha lezyA se mRtyu kA AliMgana kiyA evaM pApa baMdha ke kAraNa durgati ko prApta huaa| aisA pAMDava purANa kathana karatA hai| kintu vahIM dUsarI ora harivaMza purANa likhatA hai ki duryodhana, karNa, guru droNAcArya evaM duHzAsana hI yuddha meM jIvita bace the| una sabhI ne yuddha ke pazcAt prAyazcita rUpa saMsAra se virakta hokara vidura munirAja ke pAsa dIkSA grahaNa kara lI thii| ve sabhI muni bana kara tapasyA karane lage the| karNa ne bhI sudarzana udyAna meM virAjamAna damavara munirAja ke pAsa jAkara dIkSA le lI thii| dUsare dina subhaToM ke ghAva ThIka kiye gaye va jarAsaMdha Adi sabhI mRta vyaktiyoM kI caMdana, agurU Adi suMgadhita dravyoM se dAha kriyA sampanna huii| jarAsaMdha Adi kA bhI sammAnapUrvaka dAha saMskAra kiyA gyaa| eka dina jaba zrIkRSNa sabhA maMDapa meM baiThe the, tabhI aneka vidyAdhAriyAM vegavatI 152 saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgakumArI ke sAtha vahAM pahu~ca kara kahane lagI ki Apa logoM ko gurujanoM ne jo AzIrvAda diye the, ve saba Aja saphala ho gye| idhara Apa logoM ne jarAsaMdha para to udhara vasudeva ne sabhI vidyAdharoM para vijaya prApta kI hai| ataH vasudeva ne jyeSTha janoM ke caraNoM meM praNAma va putroM ke prati AliMgana kA saMdeza kahA hai| itanA kahate hI vasudeva vijita vidyAdharoM ne AkAza mArga se Akara baladeva va zrIkRSNa ko namaskAra kiyA va aneka upahAra unheM bheMTa kiye| jarAsaMdha ke mAre jAne para yAdavoM ne jahAM khuzI se nRtya kiyA thA, usa sthAna ko AnaMdapura kahA jAne lgaa| isake bAda yahAM aneka jaina maMdira bhI nirmita kiye gye| __tadanaMtara zrIkRSNa ne zeSa bharata kSetra ko jItA tathA ve koTizilA kI ora gye| koTizilA se karor3oM muni mokSa gaye the, isIlie use koTizilA kahate haiN| zrIkRSNa ne vahAM koTizilA kI pUjA kI va usa zilA ko cAra aMgula Upara utthaayaa| tatpazcAta zrIkRSNa tIna khaMDa ke adhipati hokara rAjakIya utsava va samAroha ke sAtha ullAsapUrvaka apanI senA sahita dvArikApurI meM praviSTha hue| vahAM sabhI rAjAoM ne zrIkRSNa kA abhiSeka kiyaa| tabhI jarAsaMdha ke eka maMtrI ne jarAsaMdha ke dUsare putra sahadeva ko zrIkRSNa kI zaraNa meM sauMpa diyaa| taba zrIkRSNa ne apanI mahattA pradarzita kara udAratA se kArya kiyA va sahadeva ko usake rAja siMhAsana para abhisikta kara use magadha deza kA rAjA banA diyaa| satpuruSoM meM zatrutA kI bhAvanA tabhI taka rahatI hai, jaba taka ki unakA zatru namra nahIM ho jaataa| zatru ke namra hote hI zatrutA svayaM samApta ho jAtI hai| vIra puruSa pAMDavoM ke lie zrIkRSNa ne unakA priya rAjya hastinApura de diyaa| rAjA rudhira ke nAtI rukmanAbha ko unhoMne kauzala nareza banA diyaa| apane zeSa sAthiyoM ko bhI unhoMne yathAyogya sthAnoM kA rAjA banAkara sabako khuzI-khuzI vidA kara diyaa| sudarzana cakra, sAraMga dhanuSa, saunaMdana khar3aga, kaumudI saMkSipta jaina mahAbhArata - 153
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadA, amoghamUla zakti, pAMcajanya zaMkha, kaustubha maNi ye zrIkRSNa ke sAta ratna the| zrIkRSNa kI Ayu 1000 varSa kI thii| unake zarIra kA utsedha 10 dhanuSa thaa| unake zarIra kA varNa nIla kamala sadRzya thaa| unake sAta ratnoM kI devatA rakSA karate the| rUkmaNi, satyabhAmA, jAmbavatI, susImA, lakSmaNA, gAMdhArI, gaurI evaM priyA padmAvatI ye unakI ATha paTarAniyAM thiiN| zrIkRSNa kI kula 16000 rAniyAM thiiN| 16000 nareza unakI sevA karate the| vahIM baladeva ke aparAjita nAmaka divya hala, divya gadA, divya mUsala, divya zakti va divya mAlA ye pAMca ratna the| baladeva ke 8000 rAniyAM thiiN| pAMDavagaNa apanI senA ke sAtha hastinApura cale gye| jahAM vahAM kI prajA ne unakA AtmIya svAgata kiyaa| ve rAjyasiMhAsana para ArUr3ha hokara dharmapUrvaka prajA kA pAlana karane lge| ve sarvarUpeNa vaibhava se sampanna evaM parama Anandita the| vahAM kI prajA zIghra hI duryodhana ko bhUla gii| jina pAMDavoM ne zatruoM kA vinAza kara vijaya yaza prApta kiyA, va indra ke samatulya aizvaryazAlI hue| saMsAra ke lie bhayanAzaka siddha hue evaM dharma ke dhAraka hue, una pAMDavoM kI jaya ho| 14. saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ draupadI kA haraNa va vApisI eka bAra hastinApura meM rAjya sabhA ke daurAna nArada jI pdhaare| yudhiSThira nArada jI ko aMtaHpura kI ora le gaye / usa samaya draupadI zRMgAra karane meM lIna thii| usane nArada jI ko namaskAra nahIM kiyaa| nArada jI ise apanA tiraskAra samajha kara vahAM se cale gye| ve pratizodha lene kI socakara draupadI ko dukhita karane ke nirNaya para phuNce| jaba nArada jI ko saMpUrNa jambUdvIpa meM koI parastrI rata rAjA nahIM milA, taba ve ghAtakIkhaMDa dvIpa kI amarakaMkApurI ke rAjA padmanAbha ke pAsa phuNce| yaha rAjA strI lampaTa thaa| rAjA padmanAbha ne nArada jI ko apanA ranivAsa dikhAkara pUchA ki kyA isase bhI sundara striyAM kahIM para ho sakatIM haiN| taba nArada jI ne draupadI kA eka sundara citra usa rAjA ko upahAra svarUpa bheMTa kiyA va draupadI ke rUpa - lAvaNya kA varNana vistAra se kiyaa| isase rAjA padmanAbha ke mana meM draupadI ke prati lAlasA jAga gii| taba rAjA padmanAbha ne nArada jI se nivedana kiyA ki vaha mujhe kaise prApta hogI? itanA sunakara nArada jI vahAM se cale gaye / taba padmanAbha ne pahale draupadI prApti kI icchA se saMgama nAmaka deva ko siddha kiyaa| jaba vaha saMgama deva prakaTa ho gayA, taba rAjA ne usase draupadI ko lAne ko khaa| vaha deva zIghra hI vyoma mArga se hastinApura A gayA va supta avasthA meM draupadI kA haraNa kara nidritAvasthA meM hI use padmanAbha ke mahaloM meM le aayaa| use nidrita avasthA se bAhara lAne ke lie rAjA padmanAbha ne draupadI se kahA- ki he vizvasundarI ! nidrA tyAga kara apane zarIra ko vastroM se Dhaka lo| vaha draupadI ke apratima sauMdarya ko dekhakara madahoza sA ho gayA thaa| draupadI ne jaba punaH sone kA prayAsa kiyA, to rAjA padmanAbha draupadI se punaH bolA- maiM yahAM kA rAjA padmanAbha hU~, ApakI prApti ke lie ghora dukha sahana kara Apako prApta kiyA hai| aba Apa prasanna hoveM va yahIM sukhapUrvaka raheM va merI kAmapIr3A ko zAMta karane kA kaSTa kreN| saMkSipta jaina mahAbhArata 155
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ draupadI usa rAjA kI ina bAtoM ko sunakara apane ko asahAya samajhakara rone lagI va socane lagI ki yadi mujhe apane satItva kI rakSA ke lie prANa bhI denA par3eM, to maiM saharSa de duuNgii| para maiM isa pApI ke sAtha nahIM rhuuNgii| taba draupadI ne sAhasa baTorakara usa padmanAbha se kahA- 're adhama! kyA tujhe nahIM mAlUma ki mere rakSaka pAMca zUravIra pAMDava haiN| baladeva va zrIkRSNa mere bhAI haiN| dhanurdhArI arjuna mere patideva haiN| devara bhIma atizaya vIra haiM va nakula va sahadeva yamarAja ke samAna haiN| samasta pRthvI para thala va jala kI bAdhA binA unake ratha vicaraNa karate haiN| isalie terA bhalA isI meM hai ki tU mujhe pAMDavoM ke pAsa vApisa bhijavA de| anyathA tumhArA kyA hogA? tuma kalpanA bhI nahIM kara skte| jaba itanA kahane para bhI padmanAbha vahAM se nahIM gayA, to draupadI ne kahA- ki he rAjan! yadi mere svajana eka mAha ke bhItara yahAM nahIM Ate haiM? to phira tuma apanI icchAnusAra kArya krnaa| itanA kahane ke bAda draupadI ne arjuna ke darzana na hone taka AhAra kA tyAga kara diyaa| draupadI ke yaha vacana sunane ke bAda padmanAbha vahAM se calA gyaa| phira draupadI nizciMta hokara rahane lagI va apane pati kI pratIkSA karane lgii| udhara prAta:kAla hone para draupadI haraNa kI sUcanA se saMpUrNa hastinApura meM khalabalI gaca gii| isI bIca eka aparicita vyakti ne dvArikA meM zrIkRSNa ko draupadI haraNa kI sUcanA dii| taba zrIkRSNa ne senA ko yuddha ke lie taiyAra kara liyaa| tabhI nArada draupadI kI hAlata se duHkhI hokara pazcAtApa karane lage va sIdhe dvArikA zrIkRSNa ke pAsa phuNce| unhoMne zrIkRSNa ko draupadI haraNa kA sArA vRtAMta vistAra se batA diyA va phira zrIkRSNa se bole ki senA ko taiyAra karanA vyartha hai| ghAtakIkhaMDa dvIpa yahAM se pahu~cA hI nahIM jA sktaa| taba zrIkRSNa ne hastinApura jAkara vistAra se draupadI ke haraNa kI ghaTanA se unheM avagata karAyA aura batalAyA ki draupadI ghAtakIkhaMDa dvIpa kI amarakaMkApurI nagarI meM rAjA padmanAbha ke yahAM haiN| vaha vahAM atyanta duHkhI hai va usane zIlavata 156 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAraNa kara bhojana kA bhI tyAga kara diyA hai| isake pazcAt zrIkRSNa va pAMDava sAgara taTa para pahu~ce va vahAM tIna upavAsa kA vrata rakhakara vratodyApana dvArA samudrAdhipati svastika deva ko prasanna kara liyaa| usa deva ne zrIkRSNa va pAMDavoM ko samudrI jala para calane vAle aneka ratha pradAna kiye| ina rathoM para savAra hokara zrIkRSNa ke sAtha sabhI pAMDava mahAsamudra ko pAra kara zIghra hI amarakaMkApurI ke udyAna meM jA phuNce| taba rAjA padmanAbha ke dUta ne apane nareza ko jAkara batalAyA ki zrIkRSNa va pAMDava yahAM A pahu~ce haiM to usane apanI bhArI senA ko unake virUddha yuddha karane bheja diyaa| para vaha senA zrIkRSNa Adi se parAjita hokara zIghra hI apane nagara meM jA ghusii| taba padmanAbha nareza ne nagara ke kapATa baMda karavA diye tathA svayaM rAjamahala meM kahIM jAkara chipa gyaa| taba zrIkRSNa va pAMDavoM ne nagara ke koTa va dvAra ko bhaMga kara diyA tathA ve sabhI nagara meM praviSTa kara gye| yaha dekhakara rAjA padmanAbha apanA vinAza najadIka jAna kara draupadI kI zaraNa meM pahu~ca gayA va usase kSamA yAcanA karane lgaa| tabhI pAMDavoM sahita zrIkRSNa bhI vahAM pahu~ca gye| unheM dekhakara rAjA padmanAbha rakSa-rakSa kahatA huA zrIkRSNa va pAMDavoM kI zaraNa meM pahu~ca gayA evaM draupadI se kSamA yAcanA pUrvaka abhaya dAna le liyaa| pAMDavoM va zrIkRSNa ne bhI zaraNAgata ko kSamA dAna de diyaa| sabhI loga draupadI ko pAkara ati prasanna hue| taba sabhI ne milakara draupadI ko pAraNA kraayaa| sabhI pAMDava zrIkRSNa kA AbhAra mAnakara ghAtakIkhaMDa dvIpa se ravAnA hone hI vAle the ki tabhI zrIkRSNa ne pAMcajanya zaMkha kI gaMbhIra dhvani kii| taba samIpa sthita ghAtakIkhaMDa ke caMpApura ke nareza jo nArAyaNa bhI the evaM jinakA nAma kapila thA, ne samavaraNa meM virAjamAna munisuvrata svAmI se yaha jAnakara ki yaha zaMkha dhvani jaMbUdvIpa ke bharata kSetra ke nArAyaNa zrIkRSNa ne kI hai| to kapila ke mana meM zrIkRSNa se milane kI jijJAsA prakaTa huii| taba bhagavAna munisuvrata ne kapila ko batalAyA ki cakrI kA cakrI, nArAyaNa kA saMkSipta jaina mahAbhArata 157
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ nArAyaNa, tIrthaMkara kA tIrthaMkara evaM valabhadra kA valabhadra se Apasa meM milana nahIM hotA va ve eka dUsare ko dekha nahIM sakate, aisA niyama hai| taba donoM nArAyaNa Apasa meM donoM kI dhvajA ko dekhakara saMtuSTa hokara apane-apane sthAnoM ko gamana kara gye| pAMDava zrIkRSNa ke sAtha hastinApura A ge| para rAste meM yamunA pAra karate samaya bhIma ne zrIkRSNa kI naukA ko chipA diyaa| jisase zrIkRSNa ko apane bAhubala se yamunA nadI ko pAra karanA par3A thaa| isase zrIkRSNa rUSTa ho gye| ataH unhoMne hastinApura Ane para yahAM kA rAjya abhimanyu ke putra jo virATa kI putrI uttarA ke garbha se utpanna hue the evaM arjuna ke pautra the evaM jinakA nAma parIkSita thA, ko de diyaa| aura pAMDavoM se mathurA jAkara rahane ko kaha diyaa| taba sabhI pAMDava parivAra sahita mathurA jAkara basa gye| yahAM para harivaMza purANa meM ullekha hai ki zrIkRSNa kI AjJA se pAMDava dakSiNa kI ora jAkara eka mathurA nAma kI nagarI basAkara caMdana va lavaMga ke vRkSoM se ghire malayagiri ke AsapAsa rahane lge| 158 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAbalI neminAtha kA vairAgya harivaMza purANa meM ullekha hai ki - eka dina nemiprabhu va zrIkRSNa rAjya sabhA meM virAjamAna the, isa rAjyasabhA kA nAma kusumacitrA thaa| vahIM yaha carcA cala par3I ki neminAtha va zrIkRSNa meM kauna mahAbalI hai| taba sabhI upasthita sabhAsadoM ne zrIkRSNa ko adhika tAkatavara btlaayaa| usI samaya neminAtha ne apane hAtha ko zrIkRSNa kI goda meM rakha kara eka aMgulI ko Ter3hAkara zrIkRSNa se kahA ki isa aMgulI ko sIdhA kara do para zrIkRSNa usa aMgulI ko sIdhA na kara ske| taba neminAtha ne apanI bhujA Upara uThA lI, jisase zrIkRSNa unakI aMgulI para hI laTaka gye| neminAtha ke apAra bala ko dekhakara zrIkRSNa ne neminAtha se kahA ki he prabho! ApakA bala lokottara va AzcaryakArI hai| taba se zrIkRSNa neminAtha kI pUjA karane lge| kintu tabhI se unake mana meM yaha zaMkA bhI ghara kara gaI ki kyA inake rahate hamArA rAjya sthira raha sakegA / kintu neminAtha isa ghaTanA ke bAda se rAjya kAryoM se anyamanaska se rahane lge| vijayArdha parvata kI uttarI zreNI meM zrutazoNita nAma kA nagara hai| vahAM ke nareza kA nAma vANa thaa| vANa nareza kI eka atyanta sundara kanyA thii| usakA nAma USA thaa| vaha bacapana se hI pradyumna putra aniruddha para Asakta rahatI thii| eka dina jaba yaha bAta USA kI sakhI ko mAlUma calI to vaha sakhI anirUddha kA haraNa kara lAI va USA kA vivAha anirUddha se karA diyaa| jaba zrIkRSNa ko anirUddha ke haraNa kA patA calA to ve baladeva, zamba va pradyumna ko sAtha lekara zrutazoNita nagara jA pahu~ce va vahAM ke nareza bANa ko yuddha meM parAsta kara USA sahita anirUddha ko punaH dvArikA vApisa le Aye / eka samaya zarada Rtu meM sabhI yAdava nareza neminAtha ke sAtha apane aMta:pura ko sAtha lekara manohara nAma ke sarovara meM jala krIr3A hetu gye| jaba ve usa sarovara meM jala krIr3A kara rahe the, to vahIM jala uchAlate samaya neminAtha va satyabhAmA ke saMkSipta jaina mahAbhArata 159
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIca caturAI se bharA manohara vArtAlApa huaa| satyabhAmA ke yaha kahane para ki Apa mere sAtha apanI priyA ke samAna krIr3A kyoM karate haiN| isake uttara meM neminAtha bole ki kyA tuma merI priyA/iSTa nahIM ho| taba satyabhAmA ne prati uttara meM kahA ki yadi 'maiM ApakI priyA hU~, to Apake bhAI zrIkRSNa kisake pAsa jaayeNge| uttara meM neminAtha ne kahA ki ve kAminI ke sAtha jaayeNge| jaba satyabhAmA ne pUchA ki vaha kAminI kauna hai, taba neminAtha bole ki kyA Apa nahIM jaantiiN| taba satyabhAmA ne neminAtha se kahA ki Apako sabhI sIdhA kahate haiM, para Apa to bar3e kuTila haiN| vinoda karate-karate snAna ke pazcAt neminAtha ne satyabhAmA se kahA ki he nIla kamala se netroM vAlI- merA yaha snAna vastra le aura ise dho ddaal| taba satyabhAmA bolI ki maiM mahAna puruSa zrIkRSNa kI strI hU~, kisI kI dAsI nhiiN| jaba ve bhI mujhe aisA Adeza nahIM dete, to Apa mujhe ye Adeza kaise de sakate haiN| kyA Apa zrIkRSNa haiM? kyA ApameM una jaisA sAhasa hai? aisA ullekha uttara purANa meM hai| kintu isake viparIta harivaMza evaM pAMDava purANa ke anusAra yaha madhura carcA satyabhAmA ke sAtha nahIM, balki zrIkRSNa kI dUsarI patnI jAmbavatI ke sAtha huI thii| satyabhAmA/jAmbavatI ke ye kaTu vacana sunakara neminAtha sIdhe nagara kI ora gamana kara gye| ve sIdhe zrIkRSNa kI AyudhazAlA meM gaye va vahAM jAkara nAgazaiyA para car3ha gye| unhoMne unakA sAraMga nAma kA dhanuSa car3hA diyA va nAsikA se unake pAMcajanya zaMkha ko phUMka diyaa| taba sabhI ghabarA gye| zrIkRSNa ne apanI talavAra nikAla lI, kintu jaba ve apanI AyudhazAlA meM pahu~ce, to unhoMne neminAtha ko nAgazaiyA para car3hA dekhaa| yaha dekhakara zrIkRSNa ne neminAtha kA AliMgana kiyA va unheM praNAma kara unake bala-parAkrama kI prazaMsA karane lge| isake bAda, ghaTanA kA vistAra se patA karane para zrIkRSNa ko mAlUma calA ki neminAtha kA citta rAga se yukta huA hai| unheM kAmoddIpana huA hai, ataH aba neminAtha kA vivAha karanA caahie| unhoMne neminAtha se carcA kara unheM vivAha hetu taiyAra kara liyaa| 160 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkRSNa apane kucha vizvAsa pAtroM ko lekara neminAtha ke vivAha kA prastAva lekara bhojavaMzI nareza rAjA ugrasena jo jUnAgar3ha ke adhipati the evaM jinakI dharmaparAyaNA mahArAnI kA nAma jayAvatI thA, ke pAsa gaye aura unase neminAtha ke lie unakI putrI rAjula/rAjamatI kI yAcanA kii| rAjA ugrasena ne apanI patnI se carcA kara zrIkRSNa ko isakI svIkRti pradAna kara dI evaM unheM anyAnya kImatI upahAra dekara vidA kara diyaa| donoM pakSoM meM zAdiyoM kI taiyAriyAM hone lgiiN| neminAtha prabhu ke vivAhotsava meM pAMca prakAra ke ratnoM kA vivAha maMDapa banAyA gyaa| vivAha maMDapa ke bIca vedikA evaM cAroM ora motiyoM kI laTakane lagAIM giiN| phUloM kI mAlA bAMdhakara sone kI caukI para baiThakara nemikumAra ne rAjamati ke sAtha gIle cAvaloM para baiThane kA vivAha pUrva kA nega kiyaa| __ vara ke jaladhArA ke dina (dUsare dina) zrIkRSNa ko lobha AyA ki kahIM neminAtha hamArA rAjya na le leN| rAjya lolupatA ke kAraNa neminAtha ko saMsAra se virakta karAne ke uddezya se unhoMne bArAta ke mArga meM eka bADe meM mRgoM va anya pazuoM ko baMdhavA diyaa| jaba bArAta ke rAste meM neminAtha ne mUka pazuoM ko baMdhe va cItkAra karate hue sunA, to jijJAsAvaza unhoMne sArathI se pUcha liyA ki yaha nirIha pazu kyoM bAMdhe gaye haiN| taba rakSakoM ke yaha uttara dene para ki bArAta meM padhAre mAMsAhArI rAjAoM evaM mehamAnoM ke bhojana kI vyavasthA hetu inheM vadha hetu bAMdhA gayA hai| isa pApapUrNa uttara ko sunate hI nemiprabhu gRhastha jIvana se virakta ho gye| ve vicArane lage ki yaha niraparAdha tRNa khAkara jIne vAle, dUsaroM ko raMcamAtra bhI pIr3A na pahu~cAne vAle sIdhe-sAde pazuoM ko mere vivAha ke nimitta mAra diyA jaayegaa| prANI vadha kA phala to nizcita hI pApa kA baMdha hai| cAra prakAra ke baMdhoM se bhayabhIta hokara va apane purAne bhavoM kI yAda kara ve kAMpa gaye va unheM vairAgya utpanna hone lgaa| tabhI lokAMtika devoM ne Akara unase vairAgya hetu vairAgya vacana kahakara unake vairAgya ko dRr3hatama banA diyaa| nemiprabhu ne baMdhana yukta pazuoM ko chur3avA diyA va saMkSipta jaina mahAbhArata - 161
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjakumAroM ke sAtha nagara praveza kiyaa| taba indroM ne Akara unheM siMhAsana para virAjamAna kara unakA abhiSeka kara vastra AbhUSaNoM se vibhUSita kiyaa|- - isa samaya zrIkRSNa, valabhadra va aneka rAjA nemiprabhu ke siMhAsana ko cAroM ora se gherakara khar3e the| nemiprabhu ko zrIkRSNa, bhojavaMzI, yaduvaMzI Adi sabhI rAjAoM ne dIkSA lene se rokane kA prayAsa kiyA para sabhI asaphala rhe| taba nemiprabhu ne apane mAtA-pitA ko acchI taraha samajhAyA va unheM dhArmika udbodhana diyaa| tatpazcAta nemiprabhu devoM dvArA lAI gaI uttara kuru/devakuru nAmakI pAlakI meM savAra hokara giranAra parvata para pahu~ca gaye evaM sahastra vana meM jAkara telA kA niyama lekara eka zilA para virAjamAna ho gye| unhoMne vahAM pahuMcakara AbhUSaNa va vastra tyAga diye, paMcamuSTi kezalauMca kiyA va 1000 rAjAoM ke sAtha dIkSA grahaNa kara tapasyA meM lIna ho gye| indra ne unake kezoM ko kSIra sAgara meM kSepa diyaa| neminAtha prabhu ne zrAvaNa zuklA 6 ko sAyaMkAla kI belA meM muni dIkSA grahaNa kI thii| unheM dIkSA grahaNa karane ke turaMta pazcAt cauthe manaHparyaya jJAna kI prApti ho gii| udhara jaba rAjamatI/rAjula ko neminAtha ke vairAgya kA patA calA to vaha saMtApita hokara vilApa karane lgii| tadanaMtara tapa dhAraNa karane ke preraNAdAyaka guru vacanoM se jaba usakA zokabhAra kucha kama ho gayA, to usane bhI jIvana kI asAratA ko samajha kara saMyama dhAraNa karane kA nizcaya kara liyA tathA vaha bhI giranAra parvata kI prathama ToMka ke pAsa jAkara eka guphA meM tapa-lIna ho gii| usane AryikA dIkSA dhAraNa kara lii| giranAra kI prathama ToMka ke pAsa Aja bhI rAjula kI guphA meM unakI mUrti banI hai| isake pahale rAjula ko usake mAtA-pitA va riztedAroM ne rokane ke athaka prayAsa kiye, kintu usane dRDhatApUrvaka una sabhI ke anurAdha ko vinamratA pUrvaka asvIkAra kara diyaa| dIkSA ke pazcAt zrIkRSNa, baladeva, indra va devatAoM ne Akara neminAtha tIrthaMkara ke dIkSA kalyANaka kI pUjA kii| 162. saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara neminAtha ko kevalajJAna prApti va dharmopadeza SaSTopavAsa ke bAda tIrthaMkara neminAtha apanI prathama pAraNA hetu dvArAvatI nagarI pdhaare| vahAM rAjA pravara datta/varadatta ne unakA par3agAhana kara unheM navadhA bhakti pUrvaka AhAra dAna diyaa| jisake prabhAva se unake ghara paMca-Azcarya hue, 72 karor3a 50 lAkha ratnoM kI daivIya vRSTi huii| tatpazcAta vrata, gupti evaM samitioM se utkRSTatA ko prApta aura parISahoM ko sahana karane vAle neminAtha mahAmuni ratnatraya va tapa rUpI lakSmI se suzobhita hone lge| ve dharma-dhyAna va zukla-dhyAna dhAraNa karane ko udyata hue| tIrthaMkara neminAtha ne 56 dina chadamastha avasthA meM vyatIta kiye| Azvina zuklA pratipadA ke dina citrA nakSatra meM prAtaHkAla cAra ghAtiyA karmoM ke mahAvana ko jalAkara giranAra parvata para bAMsa ke vRkSa ke nIce unhoMne kevalajJAna prApta kiyaa| yaha kriyA giranAra parvata para sampanna huii| taba bhagavAna ke kevalajJAna ho jAne kI jAnakArI lagane para indra loka se indra va devatAoM kA samUha giranAra parvata para AyA va bhagavAna neminAtha ke kevalajJAna kI prApti kI unhoMne bhaktibhAva pUrvaka pUjA-arcanA kii| unhoMne giranAra parvata kI tIna pradakSiNAyeM bhI diiN| isI bIca indra kI AjJA se kubera ne giranAra parvata para vizAla evaM bhavya samavazaraNa kI racanA kii| unake samavazaraNa meM sura, asura, tiryaMca, manuSya sabhI ekatrita hue| gyAraha gaNadhara unake samavazaraNa meM virAjamAna the| varadatta unake pramukha gaNadhara the| zrIkRSNa Adi jagata prasiddha nRpatiyoM ne Akara prabhu kI vaMdanA, pUjA va arcanA kii| isa samavazaraNa ke madhya meM sthita gaMdhakuTI meM virAjamAna hokara bhagavAna neminAtha ne divya dhvani ke mAdhyama se saMsArI jIvoM ke kalyANa hetu apanA prathama dharmopadeza diyaa| unake samavazaraNa meM 400 pUrvadhArI, 11800 zikSaka, 1500 avadhijJAnI, 1500 saMkSipta jaina mahAbhArata - 163
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalajJAnI, 900 vipulamatI manaHparyayajJAnI, 800 vAdI, 1100 vikriyA RddhidhArI mahAmunirAja virAjamAna hokara dharma zravaNa karate the| pramukha gaNinI rAjamatI/rAjula ke sAtha 40000 AryikAyeM, yakSI, kAtyAyanI Adi deviyAM milakara 169000 zrAvaka va 336000 zrAvikAyeM dharmAmRta kA pAna kiyA karate the| asaMkhyAta devI-devatA bhI evaM saMkhyAta tiryaMca jIva bhI unakI dharmasabhA meM upasthita rahate the| bAraha sabhAoM se ghire sabhAmaMDapa ke madhya meM virAjamAna hokara bhagavAna neminAtha ne apanA prathama dharmopadeza diyA thaa| unhoMne apanI divya dhvani se batalAyA ki kathAyeM cAra prakAra kI hotI haiM- AkSepaNI, vikSepaNI, saMvedani evaM nirvednii| unhoMne batAyA ki yaha jIva svayaM karma karatA hai evaM usakA phala bhI svayaM bhogatA hai| svayaM hI saMsAra meM ghUmatA hai aura svayaM hI usase mukta hotA hai| avidyA va rAga se saMkliSTa hotA huA yaha jIva saMsAra sAgara meM bAra-bAra bhramaNa karatA hai aura vidyA tathA vairAgya se zuddha hokara siddha bhI ho jAtA hai| saMsAra ke jIvAdi samasta padArthoM ko prakAzita karane vAlI bhagavAna kI divya-dhvani logoM ke aMta:karaNa meM AvaraNa sahita jJAnAMdhakAra ko khaMDa-khaMDa kara rahI thii| unhoMne kahA ki pramANa, naya nikSepa, satasaMkhyA aura nirdeza Adi se saMsArI-jIva kA tathA anaMta jJAna Adi AtmaguNoM se muktajIva kA nizcaya karanA caahie| vastu ke aneka svarUpa haiN| unameM se kisI eka nizcita svarUpa ko grahaNa karane vAlA jJAna naya kahalAtA hai| naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta yaha sAta naya haiN| inameM se prAraMbha ke tIna naya dravyArthika naya ke bheda haiM va zeSa cAra paryAyArthika naya ke| dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudagala yaha pAMca ajIva tatva haiN| tathA samyagdarzana ke viSayabhUta haiN| mana, vacana va kAya kI kriyA ko yoga kahate haiN| yaha yoga hI Azrava kahalAtA hai| jo zubha va azubha ke bheda se do prakAra kA hotA hai| Azrava ke do svAmI haiM- sakaSAya aura akssaay| 164 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ Azrava ke do bheda haiM- sAMparAyika Azrava va IryApatha aashrv| mithyAdRSTi se lekara sUkSma kaSAya guNasthAna taka ke jIva sakaSAya haiM va ve sAMparAyika Azrava ke svAmI haiN| jabaki upazAMta kaSAya se lekara saMyoga kevalI taka ke jIva akaSAya haiM tathA ve IryApatha Azrava ke svAmI haiN| caudahaveM guNasthAnavartI ayoga kevalI bhI akaSAya haiN| para yoga ke abhAva se unheM Azrava nahIM hotaa| pAMca iMdriya, cAra kaSAya, pAMca avrata va paccIsa kriyAyeM sAMparAyika Azrava ke dvAra haiN| tabhI zrIkRSNa ne jIva tatva ke bAre meM jijJAsA prakaTa kii| taba divya dhvani se nemiprabhu ne batalAyA ki jIva utpAda, vyaya, dhrauvya rUpa guNavAna, sUkSma, jJAtA, dRSTA, kartA, bhoktA, grahaNa kiye zarIra ke barAbara sukha du:kha kA saMvedana karane vAlA karmabaddha hokara cAroM yoniyoM meM bhramaNa karane vAlA bhI hai| yahI jIva apane guNoM va tatpazcaraNa se aSTa karmoM kA nAza kara carama zarIrI ho jAtA hai| tabhI devakI ne varadatta gaNadhara se pUchA- mere yahAM chaha munirAja AhAracaryA hetu padhAre the, unake prati mere hRdaya meM apAra prema umdd'aa| isakA kyA kAraNa hai? taba gaNadhara svAmI ne batalAyA ki tere chai yugaliyAM putroM ko bhadrilapura nagara kI alakA seThAnI ne pAlapoSa kara bar3A kiyA thaa| vahI Apake yahAM AhAra ko padhAre nava dIkSita muni the| isalie inake prati terA itanA pyAra umdd'aa| ye sabhI isI bhava se mokSa jaayeNge| taba devakI ne bar3e hI bhaktibhAva se nemiprabhu kI vaMdanA kii| satyabhAmA, rUkmaNI, jAmbabaMtI, susImA, lakSmaNA, gAMdhArI, gaurI va padamAvatI jo zrIkRSNa kI paTarAniyAM thIM, ne bhI krama-krama se apane pUrvabhava pUche va jAnakara saMtuSTa huIM tathA unhoMne bhagavAna nemiprabhu kA dharma aMgIkAra kara liyaa| sabhI sabhAsadoM ne bhI dharma svIkAra kiyaa| anekoM ne mahAvratoM va zrAvaka vratoM ko aMgIkAra kiyaa| nemiprabhu ne apanI divyavANI se dharma kA marma batalA kara mokSa prApti kA upAya btlaayaa| unhoMne zrAvaka va munidharma ke bheda se dharma ke do bheda batalAkara unakI vizeSatAoM kA saMkSipta jaina mahAbhArata - 165
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ vistAra se varNana kiyaa| karma ke bheda batalAkara karmoM ko kaise naSTa kiyA jAtA hai isake upAya batalAye / giranAra para prathama upadeza dekara bhagavAna ne parvata se utarakara dharmacakra ko Age-Age calAkara saMpUrNa pRthvI para vicaraNa kara apAra deva va janasamUha jinake sAtha-sAtha calatA thA / yatiyoM, RSiyoM va muniyoM kI bhIr3a jinake sAtha calatI thI, jinakI caraNa raja ko pAne ke lie loga kucha bhI karane ko tatpara the, aise prabhu ne apAra va anaMta vibhUtiyoM ke sAtha chatra, caMvara, bhAmaMDala, aSTa-pratihArya va aSTa- maMgala dravya sahita hokara malaya deza ke bhadrilapura nagara ke Adi aneka sthAnoM para bhagavAna kA samavazaraNa gayA va sabhI jagaha unhoMne apanI amRtamayI vANI se logoM ke hRdayoM meM base gahana aMdhakAra ko dUra kiyaa| devakI ne zrIkRSNa ke bAda eka aura putra ko janma diyA thaa| nAmakaraNa saMskAra meM isa putra kA nAma gajakumAra rakhA gyaa| eka bAra jaba bhagavAna neminAtha kA samavazaraNa dvArikA AyA to zrIkRSNa ke sAtha gajakumAra bhI bhagavAna ke darzanoM va upadeza sunane ke lie vahAM gye| vahAM zrIkRSNa ne tIrthaMkaroM, cakravartiyoM, ardhacakriyoM, balabhadroM va pratinArAyaNoM kI utpatti va unake aMtarAla ko jAnanA caahaa| taba bhagavAna neminAtha ne apanI divyavANI se vistAra se unakA varNana kiyaa| unhoMne zrIkRSNa kI Ayu dasa hajAra varSa btlaaii| unhoMne gyAraha rUdroM ke bAre meM bhI batalAyA tathA bhAvI tIrthaMkaroM ke bAre meM bhI btlaayaa| gajakumAra ko bhagavAna kI dezanA sunane ke pazcAt vairAgya ho gyaa| jaba yaha bAta somazarmA ko vidita huI to use kAphI krodha AyA; kyoMki usakI putrI kA pariNaya gajakumAra se honA taya ho gayA thaa| udhara gajakumAra muni banakara tapasyA karane lge| pratizodha kI jvAlA meM jalate hue somazarmA ne dhyAnAvasthA meM gajakumAra munirAja ke zira para agni prajvalita kara dii| tabhI gajakumAra munirAja ko zukla dhyAna se kevalajJAna kI prApti ho gaI tathA ve aMtaHkRta kevalI hokara mokSa gamana kara gaye / 166 saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ devakI va rohaNI ko chor3akara vasudeva kI sabhI striyoM ne bhagavAna neminAtha kI divya dezanA se prabhAvita hokara AryikA dIkSA grahaNa kii| zrIkRSNa kI putriyoM ne bhI dIkSA dhAraNa kara lii| isake bAda nemiprabhu ne uttara, madhya va pUrva dizA ke aneka sthAnoM para vihAra kara dharmAmRta kI varSA kI jisase prabhAvita hokara aneka rAjAoM ne munidharma svIkAra kara liyA va anekoM ne zrAvaka dharma apanA liyaa| kAphI samaya pazcAt bhagavAna neminAtha kA samavazaraNa punaH giranAra parvata para aayaa| ve samavazaraNa ke madhya virAjamAna ho gye| taba pradyumna Adi putroM sahita vasudeva, baladeva va zrIkRSNa bhI prajAjanoM ke sAtha dharmalAbha lene ke lie giranAra sthita samavazaraNa meM gye| vahAM pahu~cakara baladeva ne nemiprabhu se dvArikApurI kA bhaviSya jAnanA caahaa| unhoMne zrIkRSNa ke bhaviSya ke bAre meM bhI prazna kiyaa| unhoMne pUchA ki dvArikApurI kI samRddhi evaM zrIkRSNa kA sAmrAjya kaba taka rahegA evaM yaha bhI jAnane kI jijJAsA prakaTa kI ki zrIkRSNa ke moha se baMdhe mujhe saMyama kI prApti kaba hogI / baladeva ke prazna sunakara bhagavAna neminAtha kI divyadhvani khirane lgii| unhoMne kahA Aja se bArahaveM varSa meM madirA ke nimitta se dvIpAyana munirAja ke krodha se dvArikA bhasma ho jaayegii| aMtima samaya meM zrIkRSNa kauzAMbI ke vana meM jaratakumAra ke kAraNa vinAza ko prApta hoNge| zrIkRSNa kI mRtyu ke nimitta se Apa virakta hokara tapasyA kara brahma svarga meM utpanna hoNge| cUMki dvIpAyana kumAra vasudeva kI patnI rohaNI kA bhAI thA evaM baladeva kA mAmA thaa| ataH vaha divyadhvani ke mAdhyama se yaha jAnakara ki mere kAraNa dvArikA bhasma hogii| vaha saMsAra se virakta hokara muni bana gaye evaM bAraha varSa kI avadhi pUrNa karane hetu dvArikA se kAphI dUra pUrva dezoM kI ora gamana kara gaye aura vahAM tapasyA karane lge| jaratakumAra yaha socakara kAphI duHkhI huA ki usake nimitta se zrIkRSNa kA vinAza hogaa| ataH vaha bhI dukhI hokara aisI jagaha calA gayA, jahAM zrIkRSNa dikhAI bhI na deN| jaratakumAra saMkSipta jaina mahAbhArata 167
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkRSNa ko bahuta pyArA thaa| ataH ve usake cale jAne se kAphI duHkhI hue| baladeva va zrIkRSNa ne dvArikA meM Akara yaha ghoSaNA karavA dI ki sabhI madirA banAne ke sAdhana evaM samasta madirA jo unake rAjya meM hai, use zIghra hI naSTa kara diyA jaave| rAjya kI saMpUrNa madirA kadaMba vana ke kuMDoM meM pheMka dI gii| kintu vaha madirA azyapAka vizeSa ke kAraNa una kuMDoM meM bharI rhii| zrIkRSNa ne apane rAjya meM yaha ghoSaNA bhI karavA dI ki jo bhI bhagavAna neminAtha ke mata meM dIkSita hokara tapa karanA cAheM ve aisA kara sakate haiN| zrIkRSNa kI isa ghoSaNA ko sunakara pradyumna kumAra, bhAnu kumAra Adi ko lekara aneka yAdava kumAra bhagavAna neminAtha kI zaraNa meM jAkara dIkSita hokara muni banakara tapa karane lge| rUkmaNi, satyabhAmA Adi ATha paTarAniyoM ne bhI apane pati se AjJA prApta kara apanI putravadhuoM evaM sautoM ke sAtha AryikA dIkSA dhAraNa kara lI tathA ve bhI tapasyA meM lIna ho giiN| baladeva kA bhAI jo unakA sArathI bhI thA, ne bhI munidIkSA dhAraNa kara lii| bAda meM bhagavAna neminAtha bhI pallava deza kI ora vihAra kara gye| 168 saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvArikA kA bhasma honA bAraha varSa bIta cuke haiM, isa bhrama meM par3a kara dvIpAyana muni kaThora tapazcaraNa karate hue bArahaveM varSa meM hI dvArikA kI ora A gaye evaM dvArikA se kucha dUra sthita parvata para AtApana yoga dhAraNa kara pratimA yoga se virAjamAna ho gye| usI samaya vana krIr3A se thake pyAsa se pIr3ita zaMba Adi yAdava kumAroM ne kAdaMba vana meM sthita unhIM kuMDoM meM sthita jala ko pI liyA jisameM zrIkRSNa va baladeva ne zarAba phikavAI thii| usa zarAba yukta jala ko pIkara yAdava kumAra vikAra ko prApta ho gaye evaM dvArikA kI ora cle| tabhI unhoMne mArga meM tapasyArata muni dvIpAyana ko dekhA tathA naze ko prApta hokara taba taka unake Upara patthara barasAye, jaba taka ki ve ghAyala hokara pRthvI para gira nahIM pdd'e| yaha saba dekhakara dvIpAyana muni ati krodha ko prApta ho gaye va unhoMne apanI bhRkuTi car3hA lii| tabhI kisI ne zrIkRSNa va baladeva ke pAsa jAkara isa ghaTanA ke bAre meM unheM vistAra se btlaayaa| taba zrIkRSNa va baladeva kisI anahonI ghaTanA se AzaMkita hokara dvIpAyana muni kA krodha zAMta karAne hetu unakI ora daur3e va unase jAkara kumAroM dvArA kiye gaye kRtya ke lie kSamA yAcanA kii| para muni dvIpAyana apane nizcaya se pIche nahIM htte| taba unhoMne do aMguliyoM kA izArA karate hue kahA aba to kevala tuma donoM hI baca sakate ho, aura koI nhiiN| tabhI muni dvIpAyana krodha se apane mUla zarIra ko chor3a mithyAdRSTi agni kumAra deva hue evaM vibhaMgAvadhi jJAna se apane maraNa ko nizcita jAnakara raudra dhyAna dhAraNa kara saMpUrNa dvArikA nagarI ko bhasma kara diyaa| isI bIca zaMbUkumAra dvArikA se nikala kara muni dIkSA dhAraNa kara giranAra parvata kI guphA meM tapa karane lage the| dvArikA ko jalatI dekhakara zrIkRSNa va baladeva ne dvArikA kA koTa tor3a DAlA evaM samudra ke jala se agni ko bujhAne kA prayAsa karane lge| para jaba unhoMne apane Apako dvArikA meM saMkSipta jaina mahAbhArata 169
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ lagI Aga ko bujhAne meM asamartha pAyA, to ve donoM apane mAtA-pitAoM ke sAtha kucha anya zreSThIjanoM ko bhI ratha meM biThAkara dvArikA se bAhara jAne lge| para tabhI ratha kIlita ho gyaa| aura nagara ke daravAje svataH baMda ho gye| taba agnideva ne kevala zrIkRSNa va baladeva ko dvArikA se bAhara jAne diyaa| zeSa sabhI dvArikA meM hI bhasmIbhUta ho gye| zrIkRSNa va baladeva dvArikA se nikalakara dakSiNa kI ora cale gye| dvIpAyana muni kA krodhabhAva bAda meM unhIM ke saMhAra kA kAraNa banA; aise krodha ko dhikkAra hai| zrIkRSNa va baladeva dvArikA nagarI se calakara hastabapra nagarI pahu~ca gye| vahAM dhRtarASTra vaMza ke acchadaMta rAjA kA zAsana thaa| vaha nareza yAdavoM ke chidra DhUMDhatA rahatA thaa| jaba baladeva nagara se bhojana sAmagrI lekara vApisa zrIkRSNa ke pAsa lauTa rahe the, tabhI rAjA ke paharedAroM ne baladeva ko pahacAna liyA va isa bAta kI sUcanA rAjA taka pahu~cA dii| taba rAjA apanI senA lekara zrIkRSNa va baladeva se yuddha karane paha~ca gyaa| jisake pariNAmasvarUpa zrIkRSNa, baladeva kA rAjA kI senAoM ke bIca bhISaNa yuddha huA, para rAjA kI senA una donoM yoddhAoM se parAsta ho gii| bAda meM zrIkRSNa va baladeva usa nagara se calakara samIpa sthita vijaya nAma ke vana me pahuMce jahAM una donoM bhAiyoM ne bhojana-pAnI grahaNa kiyaa| ve calate-calate kauzAMbI nAma ke bhayaMkara vana meM jA pahu~ce, jahAM bhISaNa garmI se vahAM ke per3a jala se gaye the| yahAM pahu~cane para zrIkRSNa ne pyAsa se vyAkula hokara apane bar3e bhAI baladeva se pAnI lAne ko khaa| bAda meM zrIkRSNa eka per3a ke nIce vizrAma karane lge| usI vana meM zikAra vyasana kA premI jaratakumAra zikAra kI talAza meM vahAM ghUma rahA thaa| yaha vahI jaratakumAra thA, jo nemiprabhu kI divya vANI se yaha jAnakara ki mere dvArA hI zrIkRSNa kA vinAza hoga, gahana kauzAMbI ke vana meM Akara vicaraNa karane lagA thaa| yahAM jaratakumAra ne dUra se jaba Age kI ora dekhA to use kucha aspaSTa sI koI cIja dikhAI 170 saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ dii| usa samaya zrIkRSNa ke vastra kA eka bhAga havA se hila rahA thA, jise jaratakumAra ne samajhA ki yaha mRga ke zarIra kA koI bhAga / kAna hai| usane usI sIdha meM eka viSa meM bujhA tIra chor3a diyaa| vaha tIra sIdhe jAkara zrIkRSNa ko lagA / tIra lagane para zrIkRSNa ne jora se kahA ki kisane mujhe tIra mArA hai, sAmane aaye| ataH taba jaratakumAra ne sAmane Akara apanA paricaya dete hue kahA ki mai harivaMza nareza vasudeva kA putra evaM zrIkRSNa kA bhAI huuN| kAyara manuSya isa vana meM praveza nahIM kara sakate, maiM akelA hI vIra banakara isa vana meM ghUmatA phiratA hU~ / mujhe apanA choTA bhAI zrIkRSNa bahuta hI pyArA hai| maiM 12 varSa se isa vana meM isalie rahatA hU~ tAki mere dvArA zrIkRSNa kA maraNa na ho / jarata kumAra se yaha saba sunakara zrIkRSNa ne use pAsa bulaayaa| taba donoM eka dUsare ko turanta pahacAna gaye / yaha dekhakara jaratakumAra zrIkRSNa ke caraNoM meM gira gayA va apane bhUla se hue kRtya ke lie unase kSamA maaNgii| taba kRSNa ne jaratakumAra ko gale lagAyA va mana meM yaha socakara ki baladeva ise kabhI mApha nahIM kareMge, jarata kumAra ko apanI kaustubha mANi pradAna kI evaM usase zIghra hI yaha kahakara cale jAne ko kahA ki tuma yaha maNi dikhalAkara pAMDavoM ke sAtha jAkara rhnaa| taba jarata kumAra ne zrIkRSNa ke pairoM se vANa nikAlA evaM zrIkRSNa se AjJA lekara vahAM se calA gyaa| jaratakumAra ke cale jAne ke pazcAt vANa kI tIvra vedanA se zrIkRSNa ne paMca parameSThI bhagavaMtoM kA smaraNa kara nemiprabhu ko aMta: mana se smaraNa kiyA va unheM bAraMbAra namaskAra kiyaa| bAda meM ve zubhra vastra or3hakara leTa gye| unhoMne zubha bhAvoM pUrvaka apane zarIra kA tyAga kiyA va tIsarI pRthvI meM cale gye| jahAM se cayakara ve bhaviSyakAla ke tIrthaMkara ke rUpa meM bharata kSetra meM hI janma leNge| udhara jaba baladeva pAnI kI talAsa meM nikale, to unheM kAphI dUra jAnA pdd'aa| taba kahIM unheM eka sarovara dikhAI saMkSipta jaina mahAbhArata 171
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ diyaa| jahAM pahu~cakara baladeva ne pahale apanI pyAsa bujhAI va bAda meM eka kamalapatra meM jala liyA va use apane aMga vastra se Dhakakara zrIkRSNa kI ora jaldI-jaldI bhaage| unhoMne dUra se hI zrIkRSNa ko eka zveta vastra se DhakA dekhA va pAsa jAkara unake samIpa baiTha gaye va unake jAgane kA iMtajAra karane lge| para kAphI dera taka zrIkRSNa ke na jAgane para ve unheM jagAne lge| para vastra haTAne para unheM mRta dekhakara ve cIkha paDe va unake zarIra para gira pdd'e| zrIkRSNa ke moha se unheM tatkAla mUrchA A giiN| taMdrA TUTane para zarIra meM lage tIra ke ghAva ko dekhakara ve mArane vAle kI talAsa meM use lalakArane lge| zrIkRSNa baladeva ko prANoM se adhika pyAre the isalie moha vaza unhoMne zrIkRSNa ko jagAne ke saiMkar3oM prayAsa kiye| aneka dina-rAta vyatIta hone para bhI ve zrIkRSNa ke zarIra ko lie vana meM idhara-udhara ghUmate rhe| varSA Rtu Ane para jaratakumAra pAMDavoM kI nagarI dakSiNa mathurA pahu~cA va vahAM pAMDavoM ko dvArikA ke bhasma ho jAne evaM kuTuMbI janoM ke usameM jala marane kI khabara dii| isake bAda jaratakumAra ne pAMDavoM ko zrIkRSNa dvArA diyA huA kaustubhI maNi dikhAyA evaM svayaM jora-jora se rone lage, aura sabako zrIkRSNa ke aMta kA samAcAra sunA diyaa| yaha samAcAra sunakara mAtA kuntI sahita sabhI pAMDava va unake parivArajana jora-jora se rUdana karane lge| taba kucha zAMta hone para ve sabhI baladeva kI khoja meM jaratakumAra dvArA batalAye vana kI ora gamana kara gye| usa vana meM pahu~cane para unhoMne baladeva ko zrIkRSNa ke mRta zarIra ko apane kaMdhe para lAde hue dekhaa| yaha dekhakara kuntI sahita sabhI pAMDavoM ne baladeva ko samajhAyA ki zrIkRSNa mara cuke haiN| tuma vyartha hI usake mRta zarIra ko kyoM apane kaMdhe para lAde yahAM-vahAM phira rahe ho| tumheM zrIkRSNa ke deha kI atyeSTi kriyA karanI caahie| para baladeva ne unakI bAtoM para koI dhyAna nahIM diyA va ulTe kuntI sahita pAMDavoM Adi se bole ki zrIkRSNa bahuta dinoM se bhUkhA pyAsA hai, tuma loga usake lie acche 172 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhojana kI taiyArI kro| saMpUrNa varSA Rtu bIta gaI, para kuntI va pAMDava baladeva ko kRSNa kI aMtyeSTi karane ke lie rAjI nahIM kara paaye| zarada Rtu prAraMbha ho gii| zrIkRSNa ke mRta zarIra se durgaMdha bhI Ane lagI, para baladeva use mRta mAnane ko taiyAra hI nahIM hote the| taba baladeva kA bhAI siddhArtha jo pahale baladeva kA sArathI thA evaM bAda meM maraNa kara svarga calA gayA thA, usane vahAM Akara nAnA prakAra se baladeva ke zrIkRSNa ke prati moha ko dUra kiyaa| taba jAkara baladeva zrIkRSNa kI aMtyeSTi ko taiyAra hue| phira jaratakumAra evaM pAMDavoM ne milakara tuMgIgiri ke zikhara para zrIkRSNa kA aMtima saMskAra kiyA va zrIkRSNa kA rAjya jaratakumAra ko de diyaa| baladeva ne usI sthAna para bhagavAna nemiprabhu ko sAkSI mAnakara dIkSA grahaNa kara lI tathA ve muni banakara bAraha bhAvanAoM kA ciMtavana kara ghora tapazcaraNa karane lge| saMkSipta jaina mahAbhArata 173
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMDavoM kA vairAgya va mokSagamana isake pazcAt sabhI pAMDava dvArikA nagarI aaye| kintu yahAM Akara zrIkRSNa ke vinAza, unake sAmrAjya ke vaibhava ke parAbhava evaM mahAbaliyoM ke yuddha meM vinAza ne unheM virAgI banA diyaa| taba ve sabhI pAMDava dvArikA se calakara pallava deza Aye va vahAM bhagavAna neminAtha ke samavazaraNa meM pahu~ca gye| unhoMne yahAM para samavazaraNa meM bhagavAna nemiprabhu ke darzana kiye va unakI vaMdanA kI evaM unakI divyadezanA snii| apanI divyadezanA meM unhoMne kahA ki sukha kA mukhya sAdhana dharma hai aura jIva dayA hI saccA dharma hai| unhoMne darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra aura bAraha prakAra ke tapa-tapacAra va balavIrya ko prakAzita karane vAlA vIryAcAra isa prakAra paMcAAcAroM kA mahatva pratipAdita kiyaa| samyaktva para AdhArita tIna prakAra ke dharmo- samyakadarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra kA vivecana kiyaa| isake bAda apanI dezanA meM unhoMne dasa dharmoM kA varNana kiyA evaM kahA ki nirmalatApUrvaka moha se utpanna vikalpa jAloM ko tyAga kara Atma-svarUpa citavana meM lIna hokara Atmadharma prApta kiyA jA sakatA hai| unhoMne apanI dezanA meM Age batalAyA ki vAstava meM cidrUpa, zuddha, zAMta, kevalajJAna svarUpa, sarvArtha vedaka tathA upayogamaya AtmA hI dharma hai| vyavahAra dharma kI sAdhanA se hI nizcaya dharma kI prApti hotI hai yaha eka dhruva satya hai| taba dharmabhIrU pAMDavoM ne apane bhavAMtaroM evaM draupadI Adi ke bAre meM puuchaa| taba kevalI bhagavAna ne una sabhI ke pUrva bhavoM kA varNana kara unheM saMbodhita kiyaa| apane pUrva bhavoM kA kevalI bhagavAna ke mukha se vRtAMta sunakara sabhI pAMDavoM ne ghara jAkara rAja-sattA apane putroM ko sauMpa dii| isake bAda samavazaraNa meM Akara bhagavAna se dIkSA dene hetu prArthanA kii| isake bAda sabhI pAMDavoM ne bhagavAna ke zrI caraNoM meM kSetra, vastu Adi bAharI tathA mithyAtva Adi AMtarika parigrahoM kA tyAga kara kezaloMca karane ke pazcAt muni dIkSA dhAraNa kara lii| pAMDavoM ke sAtha hI kuntI, subhadrA, draupadI 174 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi saMbhrAMta nAriyoM ne bhI AryikA pramukha rAjula / rAjamati ke pAsa jAkara AryikA dIkSA grahaNa kara lii| sabhI pAMDava nAsikA ke agrabhAga para dhyAna keMdrita kara ugra tapazcaraNa meM lIna ho gaye va apane pUrva saMcita karmoM kA tejI se vinAza karane lge| sabhI navadIkSita AryikAyeM bhI tapazcaraNa meM lIna rahane lagIM va samavazaraNa meM baiThakara dharmapAna karane lgii| sabhI pAMDavoM ne dvAdaza prakAra ke tapoM kI sAdhanA se vividha samRddhiyAM RddhiyoM-siddhiyoM ko anAyAsa hI zIghra prApta kara liyaa| ve sabhI dvAdaza bhAvanAoM kA ciMtavana karate the va ghora upasargoM ko samatApUrvaka sahana kara parISahoM para vijaya prApta karate the| sabhI pAMDava vihAra karate-karate saurASTra deza jA pahu~ce / ve vahAM zatruMjaya parvata para jAkara dhyAna meM lIna ho gaye va kAyotsarga karane lge| ve sabhI parama tapasvI va parama yogI bana gye| eka dina vahAM para duryodhana kA bhAMjA kumurdhara/kSuyavarodhana aayaa| vaha pAMDavoM kA ghora virodhI evaM atyanta krUra svabhAvI thaa| vahAM pahu~cakara usane vahAM ke kucha tapasviyoM ko tapasyArata dekhaa| vahIM para vaha pAMDavoM ko tapasyArata dekhakara unheM zIghra hI pahacAna gyaa| yaha socane lagA ki ina pAMDavoM ne hI mere mAmA duryodhana ko yamaloka pahu~cAyA thaa| isalie pAMDavoM ko dekhate hI isake mana meM pratizodha kI jvAlA bhar3aka utthii| usane apane mana meM vicAra kiyA ki yaha pAMDavoM se badalA lene kA sarvazreSTha avasara hai| dhyAna meM magna hone ke kAraNa ye pAMDava yuddha bhI nahIM kara skeNge| aisA mana meM vicAra kara usane bahuta sAre lohe ke AbhUSaNa bnvaaye| bAda meM usane una AbhUSaNoM ko agni samAna garma karake una gahanoM ko pAMDavoM ke aMga-pratyaMgoM meM pahanA diye| isase pAMDavoM kI deha kASTa kI bhAMti jalane lgii| pAMDavoM ne usa ugra upasarga kI vedanA ko bhI apane karmoM kA phala mAnakara bar3e hI zAMta bhAvoM ke sAtha sahana kiyA evaM gahana dhyAna kA Azraya liyaa| jaise-jaise unake zarIra meM niraMtara dAha bar3ha rahI thI, vaise-vaise unake dhyAna meM ugratA bar3hatI jA rahI thii| ve socate ki yaha agni kevala isa mUrtimAna zarIra ko hI naSTa kara sakatI hai, saMkSipta jaina mahAbhArata 175
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ko naSTa nahI kara sktii| kyoMki AtmA to nirAkAra, nirvikAra va niraMjana hai tathA amara bhii| ataH ve anityAnuprekSA kA citavana karane lge| una pAMDavoM kA vairAgya sthira va acala hone lgaa| aba ve karmoM kA kSaya karane meM samartha the| manoyoga ke ekAMta Azraya se atyanta alpakAla meM hI tInoM jyeSTha pAMDava-yudhiSThira, bhIma evaM arjuna kSapaka zreNI para ArUr3ha hokara adhaHkaraNa kI ArAdhanA karate hue apUrvakaraNa para jA phuNce| tatpazcAta unhoMne anivRttikaraNa ko prApta kiyA tathA zukla-dhyAna ke mAdhyama se samasta karma prakRtiyoM evaM aghAtiyAM karmoM kA bhI nAzakara kevalajJAnI bana gaye tathA aMta meM isa nazvara zarIra ko chor3akara mokSa pada ko prApta ho gye| ve saMsAra cakra kI paMca bAdhAoM va kSudhA Adi aThAraha doSoM se vimukta ho siddhAlaya meM jAkara virAjamAna ho gye| taba indra va devatAoM ne zatrunjaya parvata para Akara una tIna pANDavoM kA kevalajJAna mahotsava evaM nirvANa mahotsava mnaayaa| zeSa donoM laghu bhrAtAoM- nakula va sahadeva ke citta meM apane bar3e bhAiyoM para upasarga ke pariNAma svarUpa kucha AkulatA evaM asthiratA raha jAne ke kAraNa unhoMne isa ghora upasarga ko sahana kara deha kA parityAga kiyaa| jisase ve donoM sarvAthasiddhi devaloka meM jAkara vahAM utpanna hokara deva bne| ve bhaviSya meM vahAM se cayakara manuSya bhava dhAraNa kara Age mokSa kI ora jaayeNge| isI prakAra rAjamatI, kuntI, subhadrA, draupadI, ityAdi pavitrAtmA nAriyoM ne bhI dIrghakAla taka dharma-sAdhana meM tatpara rahakara samyakatvapUrvaka anekavidhi vratoM ko dhAraNa kara Ayu paryaMta cAroM ArAdhanAoM kA anuSThAna kiyA va deha tyAga kara evaM strI liMga chedakara solahaveM svarga meM deva pada prApta kiyaa| ve sAmAnika deva bniiN| ve bAIsa sAgara paryaMta vahAM devopunIta svargIya sukhoM ko bhogakara manuSya bhava dhAraNa kara tapa va dhyAna ke bala se karmoM kA nAza kara zivadhAma ko prApta kreNge| 176. saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara neminAtha kA mokSakalyANaka vividha dezoM meM apane samavazaraNa ke sAtha divya dezanA dete hue kevalI bhagavAna neminAtha raivataka/UrjayaMta/giranAra parvata para jA phuNce| isake pUrva unhoMne 699 varSa 9 mAha taka kevalI ke rUpa meM vihAra kara dharmopadeza diyaa| bhagavAna neminAtha ke Ayu karma kA aba mAtra eka mAha zeSa bacA thaa| yahAM bhI unhoMne samavazaraNa meM virAjamAna hokara apanI divya dhvani ke mAdhyama se apanA aMtima dharmopadeza diyaa| unhoMne yahIM yoga nirodha kiyA va paryaMkAsana meM niSkriyarUpeNa avasthita ho gaye tathA aMta meM guNasthAna kI 85 prakRtiyoM kA nAza kara saMpUrNa aghAtiyAM karmoM kA nAza kara AsAr3a zuklA saptamI ke dina citrA nakSatra meM rAtri ke prAraMbha meM 586 munivaroM ke sAtha muktidhAma/mokSa padhAra gye| taba caturnikAya ke devoM ne Akara bhagavAna ke aMtima zarIra se saMbaMdha rakhane vAlI nirvANa kalyANaka kI pUjA kii| tabhI kSaNamAtra meM unakA zarIra bijalI ke samAna saMpUrNa AkAza ko daidIpyamAna karate hue vilIna ho gyaa| taba indra ne giranAra kI pAMcavI ToMka para vajra ke mAdhyama se pavitra siddha zilA ko ukera kara nirmANa kiyaa| Aja bhI pAMcavI ToMka para bhagavAna ke caraNa cinha aMkita haiM tathA unakI bhavya mUrti bhI unakI nirvANa bhUmi para mUla zilA meM utkIrNa hai| pAMDava purANa meM bhagavAna neminAtha ke pUrva bhavoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| isake anusAra ve pahale viMdhyAcala parvata para bhIla the| phira kramazaH zreSTha guNavAna vaNika, imaketu deva, ciMtAmaNi nAma ke vidyAdhara nareza, phira sumaMta, maheMdra, tatpazcAta rAjA aparAjita phira acyuteMdra deva hue| isake pazcAt ve supratiSThita nAma ke nareza hue| vahAM se jayaMta vimAna meM ahamindra pada ke dhArI deva hue| phira vahAM se cayakara bharata kSetra meM tIrthaMkara neminAtha hue| ve neminAtha bhagavAna hama saba kI rakSA kreN| pAMDava purANa meM Age ullekha milatA hai ki sabhI pAMDava saMkSipta jaina mahAbhArata - 177
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvabhava meM abhyudayazIla brAhmaNa the| jinhoMne tapa kara acyuta svarga ko prApta kiyA va phira vahAM se cayakara pAMca pAMDava bne| unameM se jyeSTha tIna pAMDavoM ne to isI bhava se mokSa prApta kiyA va zeSa do pAMDava Age jAkara mokSa prApta kreNge| nakula va sahadeva apane pUrva bhava meM dhanazrI va mitra zrI nAma kI bahaneM thIM jinhoMne tapazcaraNa ke prabhAva se strI liMga ko chedakara devaloka meM deva kA pada dhAraNa kiyA va vahAM se cayakara ve nakula va sahadeva nAma ke pAMDava bane the| udhara tuMgIgiri ke samIpa vana meM baladeva tapazcaraNa karate hue vihAra karane lge| vahAM kucha upadravI logoM ne unake Upara aneka parISaha karane kI socii| para unhIM ke bhAI jo devaloka meM siddhArtha bane the, ne una munirAja ke caraNoM meM siMhoM ke samUha raca diye| usI samaya se baladeva munirAja narasiMha isa nAma kI prasiddhi ko prApta hue| eka sau varSa tapazcaraNa karane ke pazcAt samAdhimaraNa kara baladeva ne brahmaloka meM indra ke pada ko prApta kiyA thA, aisA harivaMza purANa meM ullekha AtA hai| isake bAda varadatta nAma ke muni ko bhI kevalajJAna kI prApti ho gaI thii| jaratakumAra harivaMza kI saMtati ko dhAraNa kara dvArikApurI ke rAjya kA bhAra saMbhAlane lagA thaa| kaliMga nareza kI putrI usakI paTarAnI thii| ina donoM ke basudhvaja nAma kA putra huaa| jo jaratakumAra ke bAda dvArikApurI kA mahArAjA bnaa| rAjA basudhvaja ke bAda subasu va subasu ke pazcAt bhImavarmA harivaMza meM nareza hue| tatpazcAta isI vaMza meM aneka rAjA hue| bAda meM isI vaMza meM kApiSTa nareza hue| kApiSTa ke bAda isa vaMza meM kramazaH ajAtazatru, zatrusena jitArI, jitazatru nAma ke nareza hue| rAjA jitazatru ke sAtha bhagavAna mahAvIra svAmI ke pitA rAjA siddhArtha kI choTI bahana kA vivAha huA thaa| isakA nAma yazodayA thaa| inakI yazodA nAma kI putrI thii| mahArAja siddhArtha isI yazodA nAma kI kanyA se bhagavAna mahAvIra ke sAtha vivAha kI icchA rakhate the| jo mahAvIra svAmI ke vairAgya dhAraNa kara lene ke kAraNa saMbhava 178 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM ho sakA thaa| bAda meM rAjA jitazatru ne dIkSA grahaNa kara lI thii| harivaMza nareza jitazatru ne ghora tatpazcaraNa kara saMpUrNa pUrva saMcita karmoM kA nAza kara kevalajJAna prApta kiyA thaa| ve isI bhava se mokSa cale gaye the| isa prakAra harivaMza kI kathA pUrNa hotI hai| lekhaka kA mata- samudravijaya Adi 9 bhAI, devakI ke yugaliyA 6 putra, zaMbU kumAra, pradyumna kumAra evaM anirUddha Adi munizvara bhI giranAra/urjayaMta parvata se mokSa gaye the| ina sabhI munizvaroM ke caraNacihna parvata kI dUsarI, tIsarI va cauthI ToMka para Aja bhI sthita haiN| kintu vigata kucha varSoM se vahAM hiMdU saMpradAya ke sAdhuoM ne ina ToMko para va anyatra bhI aneka anAdhikRta navIna nirmANa kara vahAM devI-devatAoM ko virAjamAna kara diyA hai| ve giranAra kSetra ke mUla itihAsa ko badalane kA prayAsa kara rahe haiN| lekhaka ne jaba 1960 meM giranAra tIrtha kSetra kI yAtrA kI thI, taba taka giranAra tIrtha kSetra para ina sAdhuoM ne kisI prakAra kA nirmANa nahIM kiyA thA aura na hI inakA isa tIrtha kSetra para koI hastakSepa thA kintu Aja lagabhaga sabhI ToMkoM para inakA anAdhikAra kabjA hai| ve jaina tIrtha yAtriyoM ko yahAM ina ToMkoM para vidhi-vidhAna pUrvaka darzana evaM pUjana karane se rokate haiN| aisA lekhaka ne san 2010 meM apanI cauthI yAtrA ke daurAna svayaM mahasUsa kiyaa| saMkSipta jaina mahAbhArata. 179
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre mahatvapUrNa prakAzana jaina vADmaya ratna koza saM.- AcArya azoka sahajAnanda graMtharAja vahI hai jo hamArI AtmacetanA ko jagA de, jisameM ucca-ciMtana ho aura jIvana-satya kA prakAza ho| jaina dharma-darzana kI vAstavikatA ko samajhane ke lie mAtra yahI eka koza paryApta hai| isameM cAroM vedoM kA sAra hai| Apa ghara baiThe cAroM dhAma kI yAtrA kA Ananda le sakate haiN| gRhastha meM rahate hue bhI saMnyAsa ko yathArtha rUpa meM anubhava kara skeNge| hara mumukSu ke lie Avazyaka rUpa se paThanIya grNthraaj| jaina kathA sAhitya jaina sAdhvI pravartanI DaoN. caMdanA eka viziSTa lIka se haTakara gahana ciMtana-manana paraka maulika zodha prabaMdha jisake mahatvapUrNa adhyAya haiM- jaina kathA sAhitya kI pRSThabhUmi, kathA tatva aura jaina kathA sAhitya kA vastupakSa, zilpa kA saiddhAMtika svarUpa tathA vizeSatAeM, jaina kathAoM kA vargIkaraNa, jaina kathA sAhitya meM bhASA prayoga, mUlyAMkana kI upayuktatA tathA prayojana, niSkarSa (upsNhaar)| zodhArthiyoM ke lie mIla kA patthara / eka saMgrahaNIya kRti| jaina vAGmaya meM tIrthaMkara evaM anya mahApuruSa pro. prakAza candra jaina isa kRti meM sRSTi-krama evaM kAla-vibhAjana ke varNana ke sAtha hI jainadharma kI prAcInatA ko siddha kiyA gayA hai| caudaha kulakara, bAraha cakravartI, balabhadra, nArAyaNa, prati-nArAyaNa, rudra, nArada, kAmadeva Adi ke varNana ke sAtha caubIsa tIrthaMkara evaM unake mAtA-pitA kA prAmANika varNana hai| eka viziSTa saMdarbha grNth| jaina vADmaya meM bhUgola pro. prakAza caMdra jaina isa pustaka ke lekhaka deza ke jAne-mAne bhUgolavid haiN| isa pustaka meM unhoMne jaina graMthoM meM ullikhita brahmANDa-vijJAna va bhUgola kI sAmagrI ko vartamAna pariprekSya meM samajhAne kA stutya prayAsa kiyA hai| adhyetAoM aura zodhArthiyoM ke lie upayogI saMdarbha grNth| tIrtha vaMdana saMgraha saM.- kusuma jaina jaina tIrthoM ke itihAsa se sambaddha 40 svanAmadhanya lekhakoM ke viziSTa sAhityika ullekha isa kRti meM saMkalita kiye gae haiN| sabhI lekhakoM ke vivaraNa bhI isa graMtha meM upalabdha haiN| 180 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA kA vaibhava darzana lAr3a isa graMtha meM jainAcArya kuMdakuMda ke amara graMthoM samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya ke sarala, subodha bhAvArtha ko bar3I hI rocaka zailI meM prastuta kiyA gayA hai| adhyAtma-premiyoM ke lie amRta-kalaza ke samAna upayogI kRti| / bodhisatva uvAca DaoN. pradyumna jaina 'anaMga' prastuta kRti meM jAnemAne agraNI vicAraka DaoN. anaMga ne pahalI bAra hindI sAhitya meM sukarAtIya saMvAda zailI meM bodhisatva ke mAdhyama se vartamAna darzana aura sAhitya kA racanA-saMsAra mukhara kiyA hai, jo dArzanika sRjanazIlatA kA bejor3a udAharaNa hai| hindI sAhitya kI apane DhaMga kI pahalI racanA jisameM sAhitya, darzana aura itihAsa kA samyak mUlyAMkana hai jo pAThaka ko naye DhaMga se socane kA avasara upalabdha karAtI hai| svara yoga : eka divya sAdhanA AcArya azoka sahajAnanda svara yoga para lekhaka ke zodha-niSkarSoM kA sAra isa graMtha meM hai| vaidika, jaina aura bauddha svara zAstroM ke siddhAMtoM kA prAmANika anUThA sNkln| sAtha hI 'kuMDalinI zakti' aura 'graMthi bheda' para durlabha sAmagrI kA saMkalana kara lekhaka ne isa graMtha ko adbhuta banA diyA hai| jJAna pradIpikA AcArya azoka sahajAnanda yaha pustaka prazna jyotiSa kA eka prAcIna graMtha hai| isakA ullekha aneka graMthoM meM prApta hotA hai| isa graMtha meM 27 kAMDa haiN| pAThakoM ke lAbhArtha prastuta kRti meM jaina jyotiSa ke saMbaMdha meM zodhapUrNa maulika sAmagrI bhI prakAzita kI gaI hai| vAstu doSa - AdhyAtmika upacAra AcArya azoka sahajAnanda vAstu zAstra kA samyak jJAna karAne vAlI eka viziSTa kRti jo pheMgazuI evaM pirAvAstu ke viSaya meM bhI sarala, subodha, sarasa bhASA-zailI meM prAmANika jJAna upalabdha karAtI hai| vAstudoSoM ke ye AdhyAtmika upacAra na kevala AvAsa ke doSoM ko dUra karate haiM, varan ve eka sArthaka, sukhI aura saMtuSTa jIvana kA mArga bhI prazasta karate hai| brajabhASA gadha kA vikAsa DaoN. jayakRSNa prasAda khaMDelavAla prastuta graMtha meM itihAsakAroM evaM AlocakoM kI bhrAMtiyoM kA nirAkaraNa karate hue kucha maulika aura nUtana sthApanAeM prastuta kI gayI haiN| brajabhASA gadya sAhitya ke sampUrNa itihAsa kA preraka strota, pramukha pravRttiyAM, sApekSika sAhityika sthiti, saMkSipta jaina mahAbhArata - 181
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlakrama ke AdhAra para kAla-vibhAjana, anekoM aise ajJAta athavA alpajJAta gadyakAroM kI sAhityika vizeSatAoM kA udghATana jinake viSaya meM hindI sAhitya ke pramukha itihAsa graMtha yA to mauna haiM athavA bhrAMtipUrNa paricaya prastuta karate haiN| ATha zatAbdiyoM kI vipula gadya-sampadA kA aneka pariprekSyoM meM nirIkSaNa, parIkSaNa aura muulyaaNkn| khar3I bolI gadya ke bhAva, bhASA aura zailI para braja bhASA-gadya ke prabhAva kA vistRta vivecn| prAkRta-saMskRta kA samAnAMtara adhyayana DaoN. zrIraMjana sUrideva isa kRti meM prAkRta-saMskRta ke samAnAMtara tatvoM kA sAMgopAMga adhyayana hai| prAkRta vAGmaya meM prApta una sArasvata tatvoM kI ora saMketa hai, jinase saMskRta vAGmaya ke samAnAMtara adhyayana meM tAtvika sahayoga kI sulabhatA sahaja saMbhava hai| saptasaMdhAna mahAkAvya : samIkSAtmaka adhyayana DaoN. zreyAMsa kumAra jaina saptasaMdhAna zliSTa kAvya kI adbhuta racanA hai| sAta bhinna kathAoM kA pravAha eka sAtha avicchinna gati se pravAhita hai| graMtha meM sAta adhyAya haiM-saptasaMdhAnAntargata bhaugolika, dhArmika evaM dArzanika zabdAvalI, saptasaMdhAna-aitihAsika vivecana, graMtha aura graMthakAra, kathAvastu, kathAstrota, sAhityika parizIlana, kauzala varNana, tulanAtmaka adhyyn| eka viziSTa saMgrahaNIya shodh-prbNdh| zatAbdI puruSa sahajAnanda varNI - vyakti aura vicAra AcArya azoka sahajAnanda pUjya sahajAnanda varNI jI ne apanI virAT sAhityika sAdhanA ke mAdhyama se jo virAsata samarpita kI hai vaha kevala jaina sAhitya ke lie hI gauravAspada nahIM hai, apitu saMskRta-prAkRta bhASAoM ke vipula ratna bhaMDAra meM pratinidhi ratnoM ke rUpa meM pratiSThita hai| prastuta graMtha meM unake vyaktitva evaM kRtitva para pacAsa se adhika mUrdhanya vidvAnoM ke Alekha saMkalita haiN| satya sudarzana praNAma mInA om prastuta kRti ojasvI, sakArAtmaka aura preraka udbodhanoM kA viziSTa saMkalana hai| isa kRti kI paMkti-paMkti paThanIya hai| lekhikA kA AhvAna hai-'mAnava jIvana eka utsava hai| ise cirasthAyI ullAsa meM parivartita kara de|' pustaka par3hane ke bAda Apa bhI yahI kheNge| AkhyA DaoN. aparNA sArasvata sAhityika zodha lekhoM kA eka viziSTa sNkln| isameM prabuddha lekhikA ne bhaktikAla 182 - saMkSipta jaina mahAbhArata
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ se lekara Adhunika kAla taka ke kAvya jagata para apanI AlocanAtmaka dRSTi se ciMtana-manana kiyA hai| nizcita hI yaha pAThakoM ke lie eka paThanIya evaM saMgrahaNIya kRti hai| govinda uvAca madhyama puruSa pratyeka pasandIdA lekhaka ke bAre meM adhikAdhika jAnane kI icchA rahatI hai| isameM sAmIpya sukha milatA hai| isameM saMdeha nahIM ki jisane eka bAra govinda zAstrI ko par3hA, vaha unakA ho gayA, eka bAra jo unase milA vaha bhUla nahIM skaa| unakA sAkSAtkAra eka ghaTanA bana gii| hara viSaya para unake antaraMga ciMtana kI chavi isa pustaka meM Apako milegii| Ao, jarA soceM! AcArya azoka sahajAnanda AcArya azoka sahajAnanda jI eka variSTha patrakAra aura yazasvI lekhaka haiN| isa pustaka meM unakI carcita saMpAdakIya TippaNiyoM evaM lekhoM kA anUThA saMkalana hai| yathArtha ke dharAtala para jiMdagI jIne vAle aura dazakoM se vidyamAna sAmAjika visaMgatiyoM aura zoSaNa tathA anyAya ke sAtha-sAtha jIvana ke mAnavIya mUlyoM ke caturdika hrAsa kA saMtrAsa bhogate Ama AdamI ko ye nibaMdha acche hI nahIM lageMge, use saMbala bhI pradAna kreNge| kabirA khar3A bAjAra meM DaoN. pradyumna anaMga isa mahatvapUrNa kAvya saMgraha ke sahaja, sarala bhAva bodha aura nirbhIka bebAka tevara hameM barabasa phakkar3a kavi kabIra kI yAda dilAte haiN| kabIra kI taraha hI kavi anaMga apanI rulAiyoM ke mAdhyama se jahAM eka ora vibhinna sampradAyoM ke alamabaradAroM kI khabara lete haiM vahI dUsarI ora vyavahArika dizA-nirdeza bhI dete haiN| eka paThanIya evaM upayogI kRti| paMca kAvyAmRta DaoN. ravIndra kumAra jaina DaoN. ravIndra kumAra jaina ke jIvana bodha kI do rekhAeM bar3I spaSTa haiN| mAnavatAvAdI aura aadhyaatmik| mAnavatA ke kalyANa ke lie ve una tamAma virodhI zaktiyoM se lar3ate rahe, jo mAnavatA kI avarodhaka thii| isa krama meM ve una zaktiyoM kA sUkSma vizleSaNa karate haiM jo manuSya kA zoSaNa karatI haiN| yahI DaoN. ravIndra kumAra jaina kA yathArthavAdI rUpa hai| 'paMca kAvyAmRta' ke racanAkAra ne mAnava maMthana kara eka niSThAvAna sarasvatI ke ArAdhaka kA kartavya nibhAyA hai| "taptalahara', 'janamAnasa' se 'sAkSAtkAra' karatI hai| apane hI aMdara 'khuda kI talAza' karatI hai taba kahIM jAkara 'asmitA' nikharatI hai| saMkSipta jaina mahAbhArata - 183
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ - hamAre anya bahucarcita prakAzana 1. taMtra darzana paM. govinda zAstrI 2. aMka darzana paM. govinda zAstrI 3. sAdhanA aura saMskAra paM. govinda zAstrI 4. adRzya rahasyoM kI kuMjI DaoN. ema.yU. bahAdura 5. padmAvatI arcanA AcArya azoka sahajAnanda 6. maNibhadra sAdhanA (ghaMTAkarNakalpa sahita) AcArya azoka sahajAnanda 7. jaina gItA AcArya vidyAsAgara 8. itihAsa ke anAvRta pRSTha AcArya suzIla kumAra 9. puNya vivecana paM. ratanacaMdra mukhyAra jina sahastranAmakalpa saM.- kusuma jaina 11. madhyabhArata ke jaina tIrtha pro. prakAza caMdra jaina 12. saMkSipta jaina rAmAyaNa pro. prakAza caMdra jaina 13. triSaSTi zalAkApuruSa caritam AcArya hemacanda 14. neminirvANam : eka adhyayana DaoN. anirUddha zarmA 15. madhyapradeza ke prAcIna kIrtisthala DaoN. rAmanArAyaNa siMha 'madhura' 16. bhAratIya saMskRti va kalA : vividha AyAma DaoN. rAmanArAyaNa siMha 'madhura' 17. AsthA ke pratimAna DaoN. rAmanArAyaNa siMha 'madhura' 18. saphalatA yA asaphalatA - cunAva ApakA durgA prasAda zukla 19. saphalatA ApakI muTThI meM DaoN. gopAla zarmA 20. sArthaka samAdhAna kyoM nahIM? gaMgA prasAda mizra 21. vizva ke mahAn sAhityakAra DaoN. jagadIza caMdra jaina 22. sUradAsa (vyaktitva evaM kRttitva) DaoN. je.pI. khaNDelavAla 23. bhAratIya nATya saundarya DaoN. manohara kAle rAha apanI tarapha (jaina upanyAsa) darzana lAr3a janama jalI (kahAnI saMgraha) rAdhAkAMta zarmA 26. umasa (kahAnI saMgraha) devendrakumAra mizra 27. icchA mRtyu (kahAnI saMgraha) devendrakumAra mizra 28. mauna tAr3atA saca (kahAnI saMgraha) dvArakA lAla gupta 29. vAha re hAthI (nATaka) bAlAjI tivArI 30. merA gAMva hoziyArapura (ekAMkI) DaoN. AzA rAvata 31. khAo aura khAne do (vyaMgya) DaoN. harabhajana siMha 'haMsapAla' 32. memasAba kA dastAnA (vyaMgya) zaradendu 33. zabdoM ke saMvAda (dohA-saMgraha) AcArya bhagavata dube 34. jAge zabda garIba (dohA-saMgraha) 35. mausama tanI gulela (gajala-saMgraha) dineza zukla 36. ApakI rAhoM para (gajala-saMgraha) darzana lAr3a 37. mana-upavana (gIta-saMgraha) darzana lAr3a 38. maiM abhI maujUda hUM (gajala-saMgraha) azoka varmA dineza zukla
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ prophesara prakAza candra jaina janma : 04.11.1945 vAmaurakalAM (caMderI ke pAsa), zivapurI (ma.pra.) zikSA : ema. e. (bhUgola) - 1967 jIvAjI vizvavidyAlaya, gvAliyara se prathama sthAna adhyApana : san 1967 se san 2007 taka TIkamagar3ha, bhiNDa evaM chatarapura ke mahAvidyAlayoM meM bhUgola ke prAdhyApaka / eka darjana se adhika rASTrIya zodha saMgoSThiyoM meM bhAgIdArI / aneka-zodha patra pustakoM evaM patrikAoM meM prakAzita / lekhana : 1. vikisita evaM vikAsazIla dezoM kA tulanAtmaka adhyayana-brAjIla evaM saM.rA. amerikA (ma. pra. hindI graMthaakAdamI se prakAzita), 2. madhyabhArata ke jaina tIrtha, 3. saMkSipta jaina rAmAyaNa, 4. jaina vAGmaya meM tIrthaMkara evaM anya mahApuruSa, 5. jaina vAGmaya meM bhUgola anekoM mahattvapUrNa jaina graMthoM ke aMgrejI anuvAda meM zrI dazaratha jI jaina eDavokeTa, chatarapura ko sahayoga /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ MEE vilupta ho rahe prAcIna evaM adhunAtana maulika sAhitya ko vizvasanIya rUpa meM prakAzita karane ke lie prtibddh| pAThakoM kI rUci kA saMskAra evaM stara-nirmANa ke lie mArgadarzaka graMtha prastuti ke lie smrpit| dezagata kiMvA jAtigata AgrahoM evaM vyAmohoM se mukta rahakara _ vizvajanIna zAzvata mUlyoM kI preraNA dene vAle ciMtana ko prasArita karane ke lie sNklpshiil| svastha paramparA aura udAnta AcAra-vyavahAra kI sthApanA ke lie eka zAlIna sArasvata prayAsa kI ora agrsr|