Book Title: Sankshipta Jain Dharm Prakash
Author(s): Bhaiya Bhagwandas
Publisher: Bhaiya Bhagwandas
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010470/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PRESENTS // shrii|| 99da.. hi.14 maMkSipta jainadharma-pakAza jainI jAne jaina ne, jina na jAnA jaina / je.je.jainI jaina jana, jAne nija nija naina / -bhaiyA bhagavanAdAma RECORMAHARA 3.92 pracAraka CFACAMELESESER vA0 dharmacanda mAvana maTa kI galI banArama / vIra.. RECORRECRCareer Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI viSaya 1-namra nivedana -bAraha bhAvanA 3-vartamAna kAla aura dharma 4-jaina-dharma aura ahiMsA 5-syAdvAda 6-vizvadharma aura jaina -jaina-darzana 8-zrAvaka tathA sAdhu ha-vidvAnoM ke mana 10-upayogI zikSA (pariziSTa) 1-niSphalanA :-jaina-dharma lambaka-pUjya zrI 108 prAcArya vidyAlaMkAra zrI hIMgacanda mUrijI mahAgaja kAzI / 3-zikSA ..-jaina dharma kI parekhA kAzaHndUi vizvavidyAlaya ke jainadharma ke prophesara 4 pannAlAla jI zAstrI kAvyanIthaM Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namra nivedana mamaya parivartanazIla hai| ataH koI bhI padArtha saMsAra meM apanI eka-sI sthiti banAe nahIM raha sktaa| bhagavAna RSabhadeva dvArA pracalita, bhagavAna pArzvanAtha ke dvArA pravadita aura bhagavAna mahAvIra dvArA pracArita hamAra jainadharma kI bhI aisI hI dazA hai| Adi tIrthakkaroM kI bAtoM ko to jAne diijie| kevala alima nIrthakara bhagavAna mahAvIra ko hI lIjie / bhagavAna mahAvIra ne maMsAra ko samatA kA pATha par3hAyA. jIvamAtra ke mAtha maMtrI karanA sikhAyA, jJAna guNa kI AtmA kA nija mpa banAyA evaM gagadvaMpa ko maMsAra-bandhana kA kAraNa bhI banAyA thaa| isaliye bhagavAna kI vyAmyAna-mabhA meM parampara virodhI jIva mAmuhika zAnti kA anubhava kara zrApamA vA virodha Adi ko bhUla gae the aura yahI bAma kAraNa hai ki bhagavAna kI divya patAkA kI zaraNa lekara aAtmAnubhava taka karate the| uma mamaya kA jaina samAja bhAratavarSa meM apanA eka khAma vyaktitva rakhatA thaa| dayA, himA, vAnmalya Adi guNoM ne maMmAra meM aisI dhAka jamA rakhI thI ki bhArata ke vyApAra meM, vyabahAra meM, aura paropakAra pravRna Adi sabhI meM jainI manase pramugya mAne jAte the / isakA mukhya kAraNa hamAga uma mamaya meM mAmUhika maMgaThana thA aura bhagavAna mahAvIra ke mAna kA pUrNa zrAzaya hama apane hRdayoM meM apanAe hue the / yahI mukhya kAraNa hai ki hamArI sahAnubhUti jIvamAtra se hai| kintu durbhAgya meM Aja samaya ne Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( kha ) aimA palTA nyAyA hai ki jo hamAre bhAI the ve bhI hamAre na rhe| Aja ke do hajAra varSa pUrva taka kaliMgAdhipati mahAgaja khAravela ke jamAne meM hamArI mamAja kI karor3oM kI jana-magnyA thii| Aja purAtatva vibhAga hamArI pugatana mAmagrI dekhakara hamArI prAcInanA aura mAmUhika zaktiyoM kA rgata gAte hue bhI nahIM aghAte kAra aAja hama bhagavAna mahAvIra kI umI vizvahinaipiNI patAkA kA Azraya lie hue bhI apanI zrApamA malInatA aura vidvapa bhAva se maMmAra kA prAMgboM meM khaTaka rahe haiN| kyA yahI bhagavAna kI samasyA dhI! jo aAja hamakA nIrthI ke jhagar3oM meM, mUrtiyoM kaM pUjA meM. aura tAdhika bhASaNoM meM. pada-pada para naz2ara zrA rahI hai ? kyA yahI hamAga vizva bandhutva kA namUnA hai ? jo aAja hama pAdaha lAgya kI jana maMgyA meM rahakara bhI apanA koI sthAna bhAgna meM nahIM rkhte| hamameM hara taraha se pichar3I huI anya samAjeM nathA jAniyA~ apanI mahaTa ganA aura sagaThana kA mvAda lekara apanA hara jagaha pratinidhitva dekhanA cAhatI haiM kyA bhagavAna na yA hamako migyAyA thA ? kyA hamAga yahI vatsalya hai ? jo hamako mAkSa kI prathama mI nakala jAvegA? jaMnabandhunI ! mAcI' aura khuba mAghI' jo jaina dharma vizva dharma kahalAtA thA, jima dharma kI dhvajA prANImAtra ko Azraya dekara zAnti aura / gaTana kA pATha par3hAtI thI. Aja jamI pnaash| zrAzraya lie hue bhI hamaloga digambara jaina, zvetAmbara jaina, sthAnakavAmI jaina. naMgapaMthI jaina Adi nAmoM se apane phirake banAkara apanI zani ko vyartha barabAda kara Aja bhI vyApArika samAja meM hamAga nAma aura hamArI . dhAka hai| hamArga maikar3oM mileM, kala-kArakhAne aura zrAdAna Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ga ) pradAna kI bar3I-bar3I koThiyA~ bhI haiN| para banalAiye to bhApake kitane kaoNleja cala rahe haiM. jinameM bhagavAna RSibhadeva, pArvanAtha tathA mahAvIra kI divyavANiyo Adi kA pracAra ho rahA hai ? Aja kitane mahAvidyAlaya haiM. jo prAramA ke anubhava karAnevAle mAta tattvoM kA eka paribhASA meM adhyayana karA rahe hoN| kaunasI aimI momAiTI hai, jo hamAga mAmUhika pratinidhitva prAmtIya asembalI yA ndro dhAgamabhA meM kA rahI ho ? kyA hamane vizva ke punanirmANa meM hAtha nahIM baTAyA yA bhArata meM uThanevAle AndolanoM meM apanI pUrNa zakti ke anumAra bhAga nahIM liyA hai ? phira ghanalAie ki jaina-mamAja kA konamA pratinidhi hamAre svArthI ko rakSA meM gAyA hai ? emakA mUla kAraNa prApamA manamuTAva nayA apane jainadharma ke mahAna miDhAMtoM ke prati hamAge ajJAnatA hI hai / jima dharma ke nAma para hamAga Apasa me manamuTAva hai. umI dharma kI parambA nayA vizeSatA Adi ko zrAja hama ima dhyAna meM aApake karakamaloM meM marpina kara rahe haiM ki Apa ise par3heM, manana ke zrI phira anubhava ko ki hama kyA zrAja vAmnara meM janatA ke pratIka hai ? yadi hamAre vandhazrA ne bhagavAna kI divyavANI kA kucha bhI mAra mamajhA aura parampara ke maGgaTana kI zrAvasyakanA kA unhoMne kucha bhI anubhava kiyA, to hama mamabhaMga ki hamAga zrama kucha saphala ho gayA-jainadharma ke mukhya-mumya 'vaSayoM para vicAra karane ke sAthamAtha ima pustaka meM jainadharma kA ragbAcitra zvetAmbara mamAja ke TIma vidvAna vidyAlaGkAra prAcAya pUjya zrIhIgacanda mUrijI mahArAja kAzI aura digambara jaina-mamAja ke suprasiddhavidvAna nathA prophesara jaina-dharma, 'kAzI hindU vizvavidyAlaya dharmAlaGkAra paM0 pannAlAla Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI zAnA, kAvyanaM'tha ke vicAro ko mammilita kiyA gayA hai ina donoM hI vidvAnoM kI dhArmika pare gyA meM kisI ko kirma' prakAra kI vibhinnatA pranana nahIM ho rahI hai / hamakA AzA hai' nahIM pRga bhagamA hai ki pATaka ise par3hakara lAbha uThAne kA kaSTa kA~ge aura isa pragatizIna jamAne meM apane maGgaThana ko adhyAvazyaka samajhakara usakI aura apanA pUrA dhyAna dene kI kRpA bhI kreNge| yadi samAja ne hamArI ima chudra saMvA ko apanAya' nA hama bhaviga meM pana' TamI na.7 kA mAhitya lekara Apaka mevA meM upasthita hone kA mAhama barAbara karate rheNge| bhavIya eka jaina nAgarika Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha bhAvanA ( bhUdhAdAma ) gajA gagagA pati, hAthina ke amabAra / magnA mabako eka dina, apanI-apanI bAra / / dalavA deI dekhanA, mAna-pinA parivAra / maranI bigyiA jIva ko. koI na rAgyanahAra / / / ) dAma vinA nidhana dugya'. nagaNAvA navAna / kara na sagya mamAra ma. maba jarA dera yo chAna / / pApa akalI avana, mare aMkalI hoya / ya kabaha Tama jIva kA, mAthI magA na koya / / jahA deha apanI nahIM. nahA na apanA kAya / ghara sampati para pragaTa ye, para haiM parijana loya / / (6) dipai cAma cAdara madI. hAr3a pI jaga deha / bhInara yA mama jagata meM avara nahIM ghina geha / / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ca ) (7) moha nIMda ke jora. jagavAmI ghUmai mdaa| karma cAra caTuM ora. marabasa lUTai sudha nahIM / / (8) mataguru deya jagAya, moha noMda jaba upakSamai / naya kachu banahiM upAya. karma cIra Avata rukai|| (1) jAna dIpa napa tela ghara. ghara zodhai bhrama chora / gAvidha bina nikama naha', paiTa purava cora / / (10) paca mahAvana macaraNa, mamini paMca parakAra / prayala paca indro vijaya, dhAra nijaMga mAra / / caudaha gaja unaMga nabha, loka puruSa maThAna / na: java anAdi ne. bharamana hai bina jJAna / / ( ) dhana kA kaJcana rAja mumba. maha sulabha kara jAna dulabha hai saMmAra meM, eka jathAgtha jJAna / Aca murataru mugya, citana citA raina / bina jAce bina pinaye, dharma sakala sunya daina / / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna kAla aura dharma kyumahAbo dhamma-janadarzana aAja maMmAra meM dharma kI jo chIchAledara ho rahA hai, vaha kimI se bhI chiga nahIM hai| isa samaya meM maMmAge manuSyoM ke pRthakaraNa karane kI hI kAma yadi dharma ko mAne. nA bhI anucita nahIM hogA hindU meM bagAva zaiva, musalamAnoM meM zIyA sunnI, jaina meM digaMbara-vatAMbA. bauddhoM meM hInayAna-mahAyAna. imAiyoM meM kaitholika-praoNTesTaMTa Adi vibhinna zAgvA-prazAnyAnI Adi kI bAtoM ko nyAga bhAI aura unake moTe-mATempo tathA bhiddhAMtoM kI dRSTi meM unheM dekhakara unapara vicAra kareM, to bhI hama vizrAma ke mAtha kaha sakate haiM ki masAra ke mabhI dhamAke anuyAyI kimI bhI DhaGga se apane apane dharma ke siddhAMtoM kA anumaraNa nahIM karate yahI nahIM. unakI dRSTiyoM meM Izvara, prabhu, jina, yA bhagavAna koI bhI nahIM raha gae haiN| unakI dRSTiyA svArthI digyAI dena laga gaI hai| jima mamaya meM saMsAra meM imaprakAra kA vAyumaNDala kA pravAha cala rahA ho, uma mamaya meM hama jaina dharmA vanayI samAja ke liye bhI kyA pUrva nirmina zAnya prazAmbAzrI para ho cipaTA rahanA ucita hai ? isI ko yahAM para prakaTa karane ke liye kucha liyA jA rahA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( . ) dharma kA artha ima mamaya meM satya nahIM, svArtha hai yA yoM kaheM ki vaha majahaba jo imAna ko bodha kAne ke liye thA, Aja vaha matalaba gA~Thane kI cIja bana gayA hai| isa samaya meM dharma eka gUDha rahasya hai, eka bar3I pAda hai, eka acchA pardA hai, vahA~ baiThakara cAhe jitane pApa kie jA sakate haiN| uma bastI meM gunAhoM ko chuTa hai| bure se bure karma cAhe jinane kie kyoM na jAya, kinnu dharma ko proTa lie raheM. dharma maMrakSakoM, maThAdhIzoM, guruSoM pAdi ko barAbara kucha na kucha bheMTa die jAyA kareM, phiA kyA he deva dvAra para kI gaI hatyA taka kucha nahIM hai| imase yaha siddha ho jAtA hai ki dharma ima samaya meM sabase bar3hiyA hAjamA ho gayA hai| zrAta kA mamA kA pUga kA-pUrA dharmavAda madivAda ke kapa meM darzana kI kaMvala vastu raha gaI hai| kAne ke nAma para yahA~ zunya hI rahanA hai| dharma kA vAstavika artha kanaya hai| kima kartavya ke liye dharma zabda ko naya Adi mamaya meM prayoga karane meM AtA hai. umapara hameM kucha nimvanA prava aAvazyaka jAna par3atA hai / kartavya nI kaI prakAra ka haiN| sAmAjika kArya, jinheM manuSya ninya kiyA karatA hai, vaha bhI dharma hI hai| gajA yA deza ke prani bhI manuSya kucha kartavya karatA hai. vaha bhI uma dharma hA hai / paMTa ke liye manuSya kucha karnaga karatA hai, vaha bhI usakA dhama ho hai Adi. pAdi anekAneka karttavya hai, jo ki dharma ke anagana meM zrA jAte haiN| phira nA kaunamA karttavya hai. jisake karane kAgane ke liye samAra meM zrAdi se lekara aba taka barAbara nAnAprakAra ke dharma sampradAyoM kA janma huA hai| sabhI dharmoM ke dhurayara vidvAnoM kA ainA mana hai ki pratyeka Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya mumba-prAti ke liye, prAtra mugya kI vRddhi ke liye, duHkha ko TAlane yA kama karane ke liye sadaiva karma kiyA karatA hai| para jima mArga se vaha kama karanA hai, yA karma jina-jina mAga me pRga kiyA jAtA hai. vahI sampradAyoM kI dRSTi se dharma haiN| dharma vijJAna kI dRSTi se bhI dharma ko pAkhyA karanA bhI iSTa jAna par3atA hai| aitihAmika kAla meM koI bhI vyakti dhama' bihIna thA, aimA pranIta nahIM hotaa| imame yaha jamara pramANita ho jAtA hai ki dharma mabhI mamaya meM aAvazyaka nayA mukhya praja ke rUpa meM manuSyamAtra meM mbAkAra karane meM AyA hai| kintu apane-apane dharma ke liye sarvAta mamajhanevAle loga mabhI yugoM meM aura aba bhI maujada haiM kintu vahI dharma mavazreSTa yA marvoca ginA jAtA hai, jo kamITI para jaba kamA jAya zrI zreSTha nikle| isa kArya ke liye hamane maMmAra nathA bhArata ke supamiddha vidvAnoM ke matoM ko pugnaka ke anta meM maMgrahina kie haiM, jimame pAThaka mvayaM hI mamajha leMge ki dharma kI dRSTi meM jainadharma kima zreNI kA hai| jayati rAgAdi dopAna iti ninaH arthAt gaga-DheSa kA vijetA jina kahalAnA hai aura umI ko mAnanevAlA naba jaina huaa| isakA tAtparya yaha nikalA ki jisa dharma ke mAnane meM gagadvapa para vijaya pAna kI jA maka vahI jaina dharma hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma aura ahiMsA bhagavAna RSabhadeva, bhagavAna pArzvanAtha tathA bhagavAna mahApaura Adi hamAre pUjya tIrthaGkaroM ke usa mahAna siddhAMta ko hama apane pAThakoM ke sammugya upasthita karanA cAhate haiM, jise hama jaina-dharma kA prANa kaha sakate haiN| vaha hai ahiMsA / jaina-dharma ke sabhI prAcAra-vicAroM kI nIMva isI ahisA-tatva para hI nihita hai| yoM to bhArata ke brAhmaNa, bauddha Adi jitane bhI dharma haiM, sabhI ne hisA ko sarvazreSTha dharma kahA hai| kintu ima tatva ke bAre meM jitanA vistRta, jitanA mUkSma aura jitanA gahana vive. cana jaina dharma meM karane meM AyA hai, utanA gahana vivecana Adi bhAratavarSa ke anya dharmoM ke siddhAntoM meM dekhane yA par3hane aura anubhava karane meM nahIM pAtA / jaina dharma ke pravartakoM ne ahiMsAtatva ko umakI caramAvasthA taka pahuMcA diyA hai / una logoM ne ahimA-tanva kA vivecana hI kaMvala nahIM kiyA hai, pratyuta use prAcaraNa meM lAkara vyAvahArika rUpa taka de dene kI kRpA kI hai| anya sabhI dharmoM meM vaha kevala kAyika rUpa banakara hI samApta ho jAtA hai| kintu jaina dharma meM 'ahisA-tatva' usase bahuna Age vAcika aura mAnasika rUpa hokara Atmika rUpa taka calA jAnA hai| anya mabhI dharmoM meM ahiMsA kI maryAdA manuSya jAti taka hI samApta hA jAtI haiM athavA yadi Age bar3hI, to pazu-pakSiyoM ke jagata meM pahuMcakara samApta ho jAtA hai| kintu jaina dharma kI mahimA kI kucha bhI maryAdA nahIM hai / hamAre ima dharma kI ahiMsA kI maryAdA meM carAcara jIvoM kA samAveza ho Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAne para bhI vaha aparamina ho raha jAtI hai| jainadharma ko ahiMsA kI moTA ko yadi vizva kI taraha amaryAdita tathA prAkArA ko taraha ananta bhI kaheM. to anucita na hogaa| jainadharma ke isa mahAna tatva ke yathAtha rahasya ko mamajhane mamajhAne kA prayAma jaina-dharmAvalambiyoM meM se ghiranoM hI ne kiyA hai / saMsAra ke baDe-bar3e kitane hI dhugaMdhA vidvAnoM ko rASTi meM hamArA yaha ahimA tatva avyavahArya, anAvaraNIya, prAsmaghAtakI tathA kAyagnApUrNa mamamakara gaNanAzaka taka kahane meM zrA rahA hai / mamAra ke sabhI logoM ke dimAgoM meM isa bAta ne ghara kara liyA hai ki isI ahisA naba ne hI bhArata ko kAyara tathA nirvIrya taka banA diyA hai| isakA mukhya kAraNa yaha hai ki mAdhunika jaina-mamAja me ahimA-nanva kA jima rUpa meM dekhA tathA mAnA jAtA hai, usase vAstava meM vahA pratiphana honA anivArya bho hai / jainadhama ke ahiMmA-nava ne prAdhanika samaya ke jaina-samAja ko avagahI kAyaratA kA rUpa diyA hai / jainadharma ke vartamAna ahisA ke rUpa kA dekhakara vidvAna loga jaina-bama ko yadi kAyaratA pradha na dharma kahate hai, nA usake liye jaina mamAja ko dugyo hone kA koI bhI kAraNa nahIM hai| jaina dharma ke ahimA-tatva kA vAstavika rUpa isa vartamAna rUpa se ekadama hI vibhinna hai| usakA vartamAna rUpa to ekadama hI vikRna yA bigar3A huaA umakA rUpa hai| jaina-samAja isa mamaya meM bhArata kI mamRddhizAlI sthiti meM rahakara bhI jaina-dhama ke middhAnta kA dRSTi meM patanonmumbI sthiti ko prApta ho cukA hai / basa ke mAre middhAnna mAdha yA yati-samAja naka hI sImita raha gae haiN| unameM bhI hAthI ke dAMtoM kI taraha khAne tathA digyAne kI dRSTi se vibhinnanAbAle dekhane meM bAta hai| mamAja meM jaba Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabhI devo saMpad kA hAsa nathA AsurI saMpad kA Adhikya hone lagatA hai, taba prAyaH mabhI utkRSTa tatvoM kA isI prakAra vikRta rUpa ho jAyA karatA hai| aisI sthiti meM jaina samAja phira kisa prakAra usase amRtA raha sakatA hai| jisa dharma ke anuyAyI itane parAkramI, zUra vIra ho gae haiM aura jinhoMne deza ko nathA gajya ko itanA samRddha Adi banAyA thA, phira. umI dharma ke pracAra se deza yA pajA kAyara tathA patanonmumbI kisI bhI prakAra nahIM ho sakatI, jo isako aisA kahate haiM, ve hamAre dharma ke ima nava kI pUrI jAnakArI nahIM gamyate / ahimA kA artha samajhane ke liye hiMsA zabda kA artha mamamanA Avazyaka hai / 'himA zabda hananArthaka hiMsI' dhAtu para se banA hai| isase kisI pANI ko mArane yA satAne kA bhAva prakaTa hotA hai| bhAratIya pugatana RSi-muniyoM ke matAnumAra 'himA zabda kA nApayaM 'pANa viyoga-payojana vyApAra arthAt 'pANI dukha sAdhana vyApAge himA hai| isI bAta ko apanI Ama bolacAla kI bhASA meM isapakAra kahA jA sakatA hai ki pANI ko pAraNa saM hina karane ke liye athavA pANI ko kimI prakAra kA kaSTa dene ke liye jo paratna yA kArya kiyA jAtA hai use hiMsA kahate haiM. isake viparIta kisI bhI pa NI yA jIva ko dugva athavA kaTa na pahu~cAne ko ahiMmA kahate haiM / saba prakAra se. mabhI mamayo meM. sabhI prANiyoM ke sAtha maitrIpUrNaka jyavahAra karane ko ahiMmA kahate haiN| mAtmavat sarvabhUteSu mukhaH dukhe piyA priye / cintayamAtmano'niSTa hiMsA manyasya nAcaret / / -jainAcArya zrI hemacandrAcArya Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athAta jisapakAra manuSyamAtra meM pratyeka ko sukha piya aura duHmba apiya lagatA hai. namI prakAra hI vaha anya pANo ko bhI mAlUma hotA hai| isa kAraNa hama meM se pratyeka kA kartavya hai ki apanI prAnmA kI taraha hI damaroM kI prAmAko mamajhakara unake pani aniSTa karanavAla kAya na karanA cAhie / isI bAta ko dhyAna meM rambakA bhagavAna mahAvIra ne eka loka ima prakAra se likhane kI kRpA kA hai:madhye pAgA piyA uyA, mahasAyA, duha paDikUnA appiya vahA / piya joriNoM, jIvi ukAmA, (tamhA) pAti vAeja kicaraNaM / / ___ arthAta mabhI pAgA kA zrAya piya hai / mabhI mugya ke abhilApI haiM / dugba mabakaM patikUla hai. bara mayakA apiya hai| sabhI jIne ko icchA gyate hai / ina kAraNa kimI ko mAranA, athavA kaSTa pahu~cAnA hA na caahie| pakSa yahA~ para aba yaha uThatA hai ki isaprakAra kI ahimA kA pAlana manuSya se ho hI nahIM makanA / kAraNa aimA koI bhI sthAna nahIM hai, jahA para jIva na ho / jala meM, myala meM. pavana kA coTI para, agni nathA vAyu Adi mabhI jagaha mamAra meM jIva bhare hue hai / ima kAragaNa manuSya kA pratyeka vyavahAra meM-vAnApInA, calanA phiranA, baiThanA uThanA, pApAra-vihAra zrAdi meMjIva himA hAnI hI hai| isa kAraNa manadhya apanI mArga kriyAoM ko hI yadi yanta kA deve. nabhI vaha uma prakAra kI hiMmA se baca makatA hai jaimA ki karanA manuSyamAtra ke liya amambhava hai| jainAcAryo ne manuSya jAni ko mocA nahI, mA nahIM kahA jA mrtaa| yahI kAraNa hai ki unhoMne isa ahiMsA ko khUba adhyayana Adi ke bAda manuSya-prakRti ke anukUla rUpa dene kA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (=) kaSTa kiyA hai| unhoMne hiMsA ke kaI bheTa taka kie haiN| una bhedoM para yadi dhyAnapUrvaka manana karane kA kaSTa uThAyA jAve, to bar3I sugamatA se ve samajha meM A sakate haiM / ll (2) saMkalpI himA (2) zrarabhI himA (3) vyavahArI hiMsA (4) virodhI hiMsA | maMkalpI hiMmA-ki.mI prANA kI saMkalpa kara mArane ke liye saMkalpI hiMsA kahA gayA hai| jaise Apa baiThe hue haiM aura koI ciuMTI jamIna para se jA rahI hai, use kevala hiMsaka bhAvanA se jAna-yukakara mAra DAlanA / AraMbhI hiMsA - gRhakArya meM snAna Adi ke samaya meM, bhojana banAne yA ghara meM jhADU buhAma dene tathA jala pIne meM jo apratyakSa rUpa se hiMsA ho jAtI hai use kahA jAtA hai / vyavahArI hiMsA vyavahAra meM, calane-phirane meM, jisa prakAra kImi hotI hai, use vyavahArI hiMsA kahane meM AtA hai / virodhI hiMmA-virodhI arthAt duzmanoM se AtmarakSA karane liye athavA kisI zrAtatAyI se apane rAjya, deza atha za kuTumbI ke rakSA karane ke liye jA hiMsA karanI par3atI hai, use virodha hiMsA kahate haiM / isake pazcAta bhI ahiMsA ke jainAcAryoM ne aura bhI bheda kie hai| sthUla hiMmA, sUkSma ahiMsA, draSya ahiMsA. bhAva ahisA deza ahiMsA, sarva ahiMsA zrAdi / uparokta vibhinna ahiMsA ke bhedoM meM zrAvaka ( gRhastha ) ke dvArA AcaraNIya tathA sAdhu-muni dvArA AcaraNIya ahiMsA meM bhI bheda hai| isakA vistRta vivecana anya kisa grantha meM kiyA jAyagA | Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda 'aneka middhAntoM kA avalokana kara, usake mamanvaya (milApa) karane ke liye yaha zabda prakaTa karane meM pAyA hai / myAdvAda ekIkaraNa kA dRSTi-vindu hamAre sAmane upasthita karatA hai| zaGkarAcArya ne myAdvAda para jo aAkSara kie haiM. ve mUla rahasya ke mAtha meM mambandha nahIM rayate / yaha nishc| ki vividha pi vinduoM dvArA nirIkSaNa kie binA koI bhI vastu mampUrNa rupa meM zrA nahA mktii| isIliye syAdvAna upayogI nathA sAzaMka hai mahAvIra ke middhAMta meM banAe gae myAgda ko kitane hI loga mazayavAda kahate haiM, ise maiM nahIM maannaa| myAdAda saMzayavAda nahIM hai. kintu vaha eka dRSi vinda hamako upalabdha karA denA hai| vizva kA kima gati se avalokana karanA cAhie yaha hameM miyAnA hai| -kAzI hi vizvavidyAlaya ke bhUtapUrva pro bAisalent taba saMskRta sAhitya purAvara vidvAna pro. mAnanda zara bA1mAI yaa jana nava jJAna kI pradhAna nIMva pAdvAna para hI sthita hai, emA deza tathA videza ke sabhI vidvAnoM ne eka mana se bokAra kiyA hai| kucha dhandhA vidvAnoM kA no yahA~ naka ra mana hai ki hamI myAdAda ke hI pratApa se bhagavAna mahAvIra ne apane pratidvaniyoM ko pagama karane meM apUrva maphalatA prApta kI thii| jaina-nabajJAna meM syAhAdavAda kA ThIka-TaMka kyA artha hai. usakA yathArtha jAnane Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1 ) kA dAvA bar3e-bar3e dhandhara vidvAna taka nahIM kara sakate / phira mI syAdvAdavAda ko yadi isa prakAra se kahA jAya ki yaha mAnava buddhi ke ekAMgIpana ko bhUcita karatA hai. no anucita nahIM kahA jAyagA / janmAMdha jima prakAra hAthI kI khoja karanA hai. ThIka vaimI hI hamArI isa duniyA kI bhI sthiti hai / yaha varNana yathArtha nahIM hai, aimA kauna kaha sakatA hai ? apanI aisI sthiti hai. aisA jimako samajha meM pA jAve, baho ina jagata meM sarvajJa yA yathArtha jJAnI mAnA yA samajhA jAtA hai| manuSya kA jJAna eka panI hai. aisA jo samajhe vahI sAna hai| kintu bamtavika meM jo mampUrNa matya hai, ume jo koI - ninA hogA, uma parama tmA ko hama abhI taka pahicAna nahIM mk| imI jJAna meM-ma hI ahiMmA kA idbhava huA hai| mati ke binA anya kimA para adhikAra palAyA nahIM jA sktaa| apanA manya apane hI lie kAphI hai, anya ko umakA mAkSAyAra na hone pAve. uma mamaya taka dhairya rambanA, imI ni ze ahimA ni kahane meM a'yA hai / mArga duniyA zAMti kI khoja karanA hai / ma saMmAra mitrAhi kahakara pukAra karanA hai phira bhI uma zAMti kA mArga upalabdha nahI hAnA / bhArata kA bhUmi meM imI zAMti kA kabhA kA nizcita karane meM AyA hai| kintu uma shaa| ke mArga ko maMmAra kA svAkAra karane meM abhI kAphaH 'bamba hAne kA prAzA hai| duni / jaba naka nirvikAra nahIM ho jAna', nava naka bhagavAna mahAvIra kI pUrNatAvAle mArga ko upalabdha karanA ninAMta hI kaThina hai| cAhe jo kucha bhI mAnA yA kahA jAve, kintu itanA no nizcayapUrvaka ho kahanA nathA mAnanA par3egA ki jaina-dharma kA syAdvAda-darzana saMsAra ke tatvajJAna meM apanA eka bAma tathA nigalA hI sthAna rambanA hai| syAbATa kA artha hotA hai-vanu Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA vibhinna dRSTi-vinduoM se vicAra karanA. dekhanA, yA kahanA / myAdvAda ke bhAvArtha meM kucha vidvAnoM ne apekSAvAda kA zabda prayuka karane kI kRpA kI hai| kisI eka vastu meM amuka-amuka apekSA ( sambandha ) se bhinna-bhinna dharmoM ko svIkAra karane hI ko syAdvAda kA nAma diyA jAtA hai| udAharaNa mvarUpa eka manuSya hai / vaha bhinna bhinna yA amuka-amuka apekSA yA sambandha meM pitA, putra, cAcA, mAmA, bhatIjA, bhAMjA, pati Adi mAnA jAnA hai| umo DhaGga se hI eka hI vastu meM bhinna bhinna apekSA se bhinna-bhinna dharma mAne jAte haiN| aba mamajhane-samajhAne ke liye hama ghar3e ko lete haiN| eka hI ghar3A (ghaTa ) hai; usameM nityatva tathA anityatva Adi vibhinna dharma ke dikhAI denevAle dharmoM kI apekSA dRSTi meM svIkAra karane hI ke nAma ko jaina darzana ke middhAnna meM syAdvAda darzana kA nAma dene meM AyA hai| ___ghar3A kA dRSTAMta syAvATa ka samajhanevAloM ke liye bar3A hI yuniyukta hai| jima miTTI meM usa ghar3e ko kumhakAra ne nirmANa kiyA hai, usI se hI umane aneka prakAra ke anya bartanoM ko bhI naiyAra kie hoNge| khaira, yadi usI ghar3e ko phor3akara vahI kumhakAra umase aura anya prakAra kA barnana naiyAra kara leve, to koI bhI uma navIna naiyAra kie gae banana ko ghar3A na khegaa| vahI miTTI aura dravya rahane para bhI ghar3A na kahane kA phira kAraNa kyA hai ! umakA kAraNa no yahI hai na ki bama banana kA prAkAraprakAra ghaDU kA-sA nahIM hai| isase yaha pramANita hotA hai ki ghar3A miTTI kA rahane para bhI usakA eka prAkAra-vizeSa hai| yahA~ yaha dhyAna meM rakhanA ucita hai ki AkAra-vizeSa miTTI meM ekadama hI bhinna nahIM ho makanA / eka hI miTTI AkAra parivartana ke jarie ghar3A, nAda, sakoga tathA maTakA zrAdi ke nAmoM se Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mambodhita karane meM prAne haiN| isaprakAra yaha nirvivAda hai ki imaprakAra jo bhinna-bhinna bhAkArabAle padArtha bane rahate haiM, ve miTTI se pRthaka nahIM hai aura ve aise pRthaka ho bhI nahIM skte| imaprakAra yaha siddha ho jAtA hai ki ghar3e kA zrAkAra tathA miTTI donoM hI ghar3e ke kapa meM maujada hai| aba yahA~ isa bAta ko dekhanA nathA mamajhanA hai ki imaprakAra ke padArtha ke jo do rUpa hote haiM. unameM vinAzI mpa kaunasA hai aura sthAyI kaunasA ! yaha to mamI ko prazyakSa digbAI yA mamama meM A sakatA hai ki ghar3A kA prAkAra-prakAra hI vinAzI hai| isakA kAraNa yaha hai ki vaha phuTatA hai, jisase umakA mpa Adi naSTa-bhraSTa taka ho jAtA hai aura ghar3e kA jo dUmarA pa miTTIvAlA hai vaha avinAzI hI rahatA hai| kyoMki usakA vinAza kabhI bhI nahIM hotaa| use jisa-kisI rUpa meM parivartana kyoM na kara liyA jAve, kinnu vaha mabhI sthAnoM para jAkara apane miTTIpana ko usI kara meM kAyama rakhatA hai| imaprakAra ke mAre vivecana nathA kathana kA ekamAtra lakSa yaha hai ki Upara jo ghar3AvAlA padArtha hamana liyA thA, umake do rUpa the-kampa vinAzI aura dUmaga rUpa avinaashii| vinAzA ko anisya tathA pravinAzI ko nisya ko sajJA darzanavAdiyoM ne dI hai| isI taraha pratyeka vastu ko ni patA tathA ani yatA pramANita karanevAle siddhAMta ko syAvAda kahane meM AtA hai| __syAdvAda ke middhAnta ko nitya aura aniya taka hI sImita nahIM kiyA jA sktaa| man tathA asat prAdi rUpoM meM dikhAI denevAlI bAteM bhI isI ke antargata bAjAnI haiN| isa bAta ko anekAMta-jayapanAkA meM jaina tatvajJAna ke prakAMDa bhAcArya zrI haribhadrapUri ne isaprakAra likhA hai: Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) yatastataH sva dravyakSetrakAla bhAvarUpeNa sada vartate, paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa cAsat / tatazca sakhAsaca bhavati / anyathA tadabhAva-prasaGgAt (ghaTAdirUpasya vastuto'bhAvama. saGgAt ) ityaadi| ___pratyeka vastu meM utpatti, sthiti tathA vinAza tIna guNa huA karate haiN| koI bhI vastu jaba naSTa ho jAtI hai, to isase yaha kadApi na samajhanA cAhie ki usake mUla taba hI naSTa ho gae / utpatti yA vinAza no sthUla mpa kA huA karatA hai| sUkSma parimANu to madA sthita rahate haiN| ve sUtrama parimAgA anya vastuoM ke mAtha milakara navIna vastu ko janma diyA karate haiN| jaise sya kI kiraNoM kI garamI meM pAnI no mUmba jAyA karatA hai| kintu imasa yaha mamajha lenA ki pAnI kA hI ekaTama prabhAva ho gayA, samajhane vAle kI bhArI mUgbaMtA hai| pAnI kimI. na kimI rUpa me avazya hI maujUda rahatA hai| aimA jarUra saMbhava hai ki usakA sanma mpa hamako digbAI na pdd'e| yaha aTala siddhAnta mAnanA yA mamajhanA cAhie ki mamAra kI koI bhI mUla vastu na nA nahI hotI hai. zrIra na navIna hI paidA huzrA karanI hai| ina mRla tatvoM meM jo nAnAprakAra ke parivartana Adi hote hue jara pAte haiM, vahI vina za tathA utpAdana kI sAMsArika kiyA hai| isase yaha siddha ho jAtA hai ki sAre padArtha hI tpatti sthiti tathA vinAza Adi nAnA hI guNoMvAle haiN| ina tIna guNoM meM jo mUla va madA-mavaMdA sthita rahamI hai, jainadharma zAstra meM se hI dravya kahane meM zrAtA hai, aura jinakI tpatti aura nAza hotA hai use paryAya kahane haiM arthAt inya ke mambandha se pratyeka padArtha ninya aura paryAya ke sambandha meM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) anitya hote haiN| isa prakAra pratyeka vastu ko na to ekAna ninya hI hai aura na no ekAnta anitya hI mAnanA caahie| arthAt nityAnitya mAnanA hI dhyAvAda yA anekAntavAda hai| mI para jainAcArya haribhadra sUri kA kathana hai:maTa ma pasya vastunI vyavasthApinatvAt / savedanasyApi ca vastunvAna tathA yukti middhazca / tathAhi saMvedanaM puro'vyavasthina ghaTADhA nadamAvena ga bhAvAdhyavamAya rUpa menopajAyate " na ca sadasadapa vastuti sanmAtra mAnabhI svaye tatvat stana pAnabhAsyeva, mampUrNAthA pratibhAmanAt / narasiMha-siMha maMtradanavana / nacaMta ubhaya pani mAmina saMvedyanaM tadanya viviktanA viziSTa syaiva maMvitta / tadanya viviktattA ca bhAraH / ___ERkA tAtparya yaha hai "madamadapa vastu kA mala madAtmaka jJAna hI mamA jJAna nahIM hai| kAraNa yaha hai ki vaha usa vastu ke pUrNa aryako prakaTa nahIM kara makanA / jima prakAra kavala siMha ke mAna-mAtra meM nAmiha kA jJAna pUrA nahIM ho sakatA / ataeva jainadarzana kA mugya aGga umakA syAhATa bAlA sidvAnta hI hai| eka hI vasna meM vibhinna deza, kAla aura avasthA oM kI apekSA meM aneka viruddha yA aviddha dharmoM kI mambhAvanA ho sakatI hai| a-: ekAnna gati sa amuka vastu meM hA amuka dharma hai dUmaga nahI. mA kahanA mithyA hai| dvAda yaha vAnumAtra ko pUrNagati sa pahicAnane kA nAma hai / isakA anekAMnava da bhI kAna meM AtA hai| isaka dvaga pratyeka manu kI parIkSA kAne para vastu kA mApa yathArtha kapa meM prakaTa ho jAtA hai| isa siddhAnta ko jAnane aura pAlana karane se jagata kA baira-pirAdha zAnta ho sakatA hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvadharma aura jaina jo dharma sAmAjika zAnti meM jitanA hI adhika Atmika unnati ke mArga ke pati vyakti vizeSa ko le jAne kI zakti rakhatA hai, utanI hI adhika mAtrA meM vahI dharma vizvavyApI dharmoM kI zreNI meM uccatA kI zreNI kA ginA jAtA hai| sAmAjika zAMti meM kauna-kaunase aise gugA hai, jo bAdhaka huA karate haiM aura unake atirikta kauna kauna aise guNa haiM, jo unakI usa prakAra kI zAnti kA bar3hAnevAle kahe jA sakate haiN| isI bAta kI pakSa karane se hama apane lakSa para pahuMcane meM samartha ho sakate haiN| dharmika dRSTi se ina bAna para hama pakAza na DAlakara kaivala sAmAjika dRSTi se hI yahA para kucha vicAra kareMge | hisA. krUratA. bandhu vidraha tathA vyabhicAra Adi kucha sAmAjika dugu aise haiM, jinako hama samAja meM azAnti paidA karanevAle kahe to anucita nahIM kahA jA sakanA / umI ke viparIta dharma, dayA. namratA, bandha prema tathA brahmacarya Adi kI zikSae~ aisI haiM, jinake prastAra hone se samAja meM zAnti ko aTala banAe rakhane meM mahAyatA prApta hotI hai| jisa dharma ke dvArA pahalevAne dugugoM ke prati heya dRSTi tathA dUsare guNoM ke pani ApUNa dRSTi se dekhane kA zikSA tathA yojanA prApta hotI hA, usI dharma ke dvArA vyakti ko, jAni kA, deza ko tathA vizva ko lAbha hotA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanA jAnate hue bhI isameM eka bar3I bhayakara bAdhA upasthita huA karatI hai| isa prakAra kI bAdhA manuSya prakRti ke kAraNa samAja meM bagavara hI paidA hotI rahatI hai| pratyeka mano-vijJAnazAnI hama bAna ko bhalI-bhAMti se jAnatA hai ki mAnava jAni arthAta manuSya pANI prakRti doSa tathA guNoM kA sammizraNa yA maSTi hai| jahA~ usameM aneka acche arthAt devocita guNoM kA samAveza rahanA hai, vahIM para una meM aneka bure yA asugaMcina duguNoM kA bhI samAveza rahanA anivArya hai| isa prakAra kI manuSyaprakRti kI kamajorI kA rahanA itanA aTala tathA anivArya hai ki maMmAra kA koI bhI dharma kasA bhA kAla meM usakA dUra karane meM na kabhI saphala hI huA hai. aura na bhaviHya meM hI vaha saphala hone kI AzA kara sakatA hai| yaha nitAMna hI asambhava hai ki muSTi kI ya ka pa nacA ghAtaka pravRniyoM bilkuna ho vinaSTa hokara raheMgI / prakRti ke annagana sadA-mayaMdA ye rahI haiM. aura rheNgii| anAva aimA AzA karanA ekaTama ho vyartha hai ki kAI bhI dharma ina kupravRtniyoM kA nAza kara vizravyApI zAnti ke pramAra karane meM maphala hI ho jaaygaa| hAM, itanA jarUra ho sakatA hai ki prayatna karane para manuSya samAja meM kupavRttiyoM kI saMkhyA meM kamI tathA ma.pattiyoM kI sa khyA meM prAdhikya ho sakatA hai| isa prakAra yaha pramANita ho jAtA hai ki jo dharma manuSya ko satpavRttiyoM ko nikAlakara mAmAjika zAni ko rakSA kara manuSya jAta ko Atmika unnati kA mArga batalAtA hai, vahIM dharma aMTa hai| imI kasauTI para yadi jaina dharma kA rakhakA kamA jAye, tA usakA jauhara svayameva hI mvulaka rhegaa| jaina-dharma ke antargana Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17 ) pratyeka bhAvaka arthAt gRhastha ke liye ahiMsA, satya, pAcAra, brahmacarya aura parigraha-parimANa mAdi paoNpaaNuvratoM kI yojanA karane meM pAI hai| jaina-dharma-pravartaka arthAta jainAcArya yaha acchI taraha se jAnate the ki sAdhAraNa manuSya prakRti ina bAtoM ko sUkSma rUpa se pAlana karane meM asamartha hogii| isI kAraNa ho unhoMne manuSya-prakRti ko sAdhAraNa ginI jAnevAlI inhI bAtoM ko mUkSma rUpa se pAlana karane ko mAjhA bhAvakoM ke liye dene kI kRpA bhI kI hai| jaina dharma ke manAnumAra yadi samAja meM samaSTi rUpa se uparokta pA~coM dhRtoM kA sthUla rIti se pAlana hone laga jAya aura pratyeka manuSya yadi mahimA ke sauMdarya ko, satya kI pavitratA ko, pramacarya ke teja ko tathA sAdagI kI mahattA ko mamajha jAyeM, to ima bAna ko dAve ke mAtha svIkAra karane meM A sakatA hai ki manuSya-mamAja meM zAnti kA sAva bhIma pracAra, prastAra Adi hue binA nahIM raha sktaa|| ___ saMsAra meM Aja jahA~ bhI azAnti tathA kalaha ke jo bhI dRzya Adi dekhane ko milate haiM, una sabhI kA mukhya kAraNa inhIM pAMcoM vRtoM kI kamI kA honA hI hai| ahiMsaka pravRtti ke abhAva ke kAraNa saMsAra meM hatyA tathA karatA ke nagna dRzya nitya dekhane ko milA karate haiN| satya kI kamI hI ke kAraNa sasAra meM dhokhebAjI nathA beimAnI bhAdi najara par3atA hai, jisake liya nyAyAlaya tathA paJcAyatoM Adi meM hajAroM-lAkhoM kI saMkhyA meM mukadamoM kI peziyA~ nitya-prati saMsAra ke bhinna-bhinna sthAnoM para honI rahatI haiN| usI prakAra hI brahmacarya ke prabhAva ke kAraNa saMsAra meM anAcAra, vyabhicAra Adi ke dRzya hameM ninya dekhane ko milA karate haiN| sAtha hI saMsAra meM sAdagI ke viruddha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bilAminA Adi kA bAlavAlA marvatra dekhane meM AtA hai| yahI vAma kAraNa hai ki hameM pratyeka samAja tathA deza meM vilAsamandiroM meM manuSya jAni kA adhaHpatana dekhane ko milatA hai| yaha nirvivAda hai ki manuSya jAni kI ina kamajoriyoM ko ghara karane ke liya cAhe lAmbo prayatna kyoM na kie jAveM, para ve kadApi dUra nahIM kI jA sktii| phira bhI itanA no jamA hI ho sakatA hai ki ina mitioM ke pracAra karane se isaprakAra ko kamajoriyoM meM kucha kamI jarUra A sakatI hai aura barSagnA ke viruddha sabhyatA kI mAtrA meM kucha vRddhi bhI ho makatI hai| ina siddhAntoM kA jitanA hI adhika pracAra manuSya samAja meM hotA jAyagA, utanI hI adhika zAMti kI vRddhi bhI manuSyamamAja meM hogii| isa dRSTi se yadi mbulI AMgvA tathA khune hRdaya me vicAra kiyA jAya. no yaha svIkAra hI karanA par3egA ki jaina dharma kA prabhAva sAre saMsAra para mamAna gati se par3atA hai| Atmika tathA prAdhyAmika uddhAra ke pani bhI saMsAra ke anya dharmA ke mukAbile meM jainadharma ko ka'ko unnanapUNa mAnanA nathA kahanA hI pdd'egaa| mahAtmA buddha marIba pahu~ce hue mahAna puruSa naka ne jaina dharmAvalambiyoM kI tapasyA kI bhUri-bhUri prazaMzA ko hai| isake liye vizeSa jAnakArI prApta karane ke liye 'majhima nikAya' nAmaka boTa prantha kA avalokana tathA manana karana ko AvazyakatA hai| isapakAra yaha nirvivAda hai ki yadi jaina dhamAvalambI gaNa apane dharma ke pracAra ke pati vizeSa dhyAna dene kI kRpA kareM, to jaina-dhama ko vizva-dharma kA ucca sthAna avazya pAna ho sakatA hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana vaidika darzana. bauddha darzana kI taraha ho jaina-darzana bhI kAphI samanapUrNa sthiti para hai| jaina-mAhitya meM ye pAgama ke nAma se prasiddha hai| unameM AdhyAtmika vikAma kA mArga bahuta hI suvyasthita rUpa se prApta hotA hai| yaha jahara hai ki unameM usa prakAra ke yAtmika unnati ke mArga ke naudaha vibhAga karane meM Ae haiN| unheM gaNa myAna ke nAma se mambodhana karane meM pAtA hai| guNa sthAna AtmA ko mAmya navacetanA, vIrya, caritra Adi zaniyoM ko guNa nAma me sambodhana karane meM AtA hai aura una zaniyoM kI nAgnamyAvasthA ko sthAna kahane meM AtA hai| hama jisaprakAra mUrya ke prakAza ko bAdaloM meM chipA huA dekhate haiM. ThIka umI prakAra AtmA ke svAbhAvika guNa bhI kaI prakAra ke AvaraNoM meM chipakara mAMmArika dazA meM prAvRtta rahate hai| hamaprakAra ke AvaraNoM ko zani jyoM hI jyoM nAga hone lagatI hai / arthAt jimaprakAra bAdala ke phaTane yA haTane se mUrya kA prakAza apanA prabhAva prakaTa karane laga jAnA hai, ThIka umI prakAra ina prAvaraNoM ke kSaya hAne se zrAmA ke svAbhAvika guNa bhI prakAzamAna hone laga jAte haiN| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) jaina prAcAryoM ne sthUlatama unakI caudaha sthitiyA~ banalAI haiN| guNa sthAna kI sthiti mukhya rUpa se mohaka karmoM kI prabalatA yA nirbalatA para nirbhara karatI hai| moha paidA karanevAle karmo kI do prakAra kI pradhAna zaktiyA~ prakaTa karane meM AI haiM(1) darzana (2) caritra / darzana zakti kA kArya prAtmA ke vAstavika guNoM ko pAlana karane kA hai| caritra zakti kA kArya prAtmA ke caritra guNa ko DhaMka dene ___ yahI khAsa kAraNa hai ki AtmA nAtvika ruci tathA satya darzana hone para bhI usake anusAra agrasara hokara apane vAstavika svarUpa ko jAnane meM amama; rahatI hai| uparokta donoM hI prakAra kI zaniyoM meM darzana mohavAlI zakti adhika prabala gahatI hai| jaba taka vaha zakti nirmala nahIM bana jAtI. taba taka caritra mohavAlI zani kA bala ghaTa nahIM makanA / darzana mohavAlI zakti kA bala ghaTate hI caritra mAhavAlI zakti kA bala kamazaH ghaTane laga jAtA hai aura anta meM vaha zakti ekadama se hI naSTa taka ho jAtI hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya. mohanIya. vedanIya, Ayu, nAma nathA gotra Adi pATha karmoM meM mohanIya sabase pradhAna nathA balavAna hai| usakA mugya kAraNa yaha hai ki mohanIya karma kA jaba taka prAbalya rahatA hai. taba taka anya karmo kA bala ghaTa nahIM makatA aura usakI tAkata ghaTane ke sAtha-hI-sAtha anya karma bhI kramazaH Apa-hI-zrApa hAma ko prApta hone laga jAte haiN| yahI mukhya kAraNa hai ki guNa sthAnoM kI kalpanA mAhanIya kama ka tAratamyAnusAra hI karane meM AI hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA guNa sthAna avikAsa kAla hai, dUsare tathA tIsare meM vikAsa kA sphuraNa honA prArambha ho jAtA hai| kinsu phira bhI pradhAnatA adhikAma ko hI rahatI hai| cauthe guNa sthAna se vikAsa kA kArya acchI taraha prArambha ho jAtA hai aura isI caudahaveM guNa sthAna para jAkara prAramA pUrNa kalA para pahuMca jAtI hai| usI ke bAda mokSa prApta hotA hai| iso ko hama saMkSepa meM isa prakAra bhI varNana kara sakate haiN| pahalavAle tIna guNasthAna adhikAsa ke haiM aura antima zeSa ke gyAraha vikAma kAla ke haiM aura usake pazcAta mokSa kA sthAna rahanA hai| ___ yA viSaya bana hI padama nayA gUda hone se jana-dharmAvalambI mamAja isake pati bahuta hI kama dhyAna detI hai| kintu yadi ve dhairya se kAma leveM tathA imako mamajhane ke prati bhI vizeSa ruci rakhane kI caSTA kareM, to bahuta hI saralatA se unheM samajhA jA sakatA hai aura usake pati sabhI kA dhyAna bhI prAkRTa ho sakatA hai| yaha prAsmika unnati ke liye vivecanAvAlI sthiti hai| isI ko mokSa-mandira kI modI bhI kaheM. to bhI anucita nahIM kahA jA makatA | jima prakAra manuSya makAna kI chata para jAne ke liye modo yA jIne kA upayoga yA sahAyatA lene haiM aura usakI eka-eka sor3hI car3hakara jaldI yA dera se chata para pahuMcate haiM-ThIka usI prakAra. mokSa mandira kI chata para car3hane ke liye caudaha guNasthAnavAlI mIr3ha ke dvArA dera yA jaldI se car3hakara manuSya mokSa mandira ke dvAra meM praveza karane meM mamartha huzrA karate hai| caudA guNasthAna ( 1 ) mithyAva ( 2 ) mAsAdana ( 3 ) mizra (4) avirata Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) samyaka dRSTi (5) dezavirati (6) pamatta (7) apamAna (8) apavakAraNa ( 6 ) anivRtti ( 10) mUtmamaMparAya ( 11 ) upazAMta moha (10) kSANa moha ( 13 ) saMyoga kevalI tathA (14) prayoga kevlii| jaina zAstrakAroM ne prAtmA kI ATha dRSTiyoM kA varNana kiyA hai. unake nAma ye hai-mitrA, nAga, balA, dIpatA, sthirA, kAMtA, prabhA aura pg| ina dRSTiyoM meM prAtmA kI unnani kA krama hai| prathama dRSTi meM jo poSa honA hai, namake prakAza ko tRNAgni ke udyota kI upamA dI gaI hai| uma bAMdha ke anusAra uma dRSTi meM sAmAnyatayA dvanaMna hotA hai| isa sthiti meM se jIva jaisejaise jJAna aura vartana meM Age bar3hatA jAnA hai naise hI naise usakA vikAma hotA jAnA hai| jhAna aura kriyA kI ye aATha bhUmiyA~ haiN| pUrva bhUmi kI apejA uttara bhUmi meM jJAna aura kriyA kA prakarSa hotA hai| ina ATha dRSTiyoM meM yoga ke prATa aGga jaima-yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kramaza siddha kie jAte haiN| isa taraha prAmonnani kA vyApAra karate hue jIva jaba antima bhUmi meM pahu~canA hai, naba usakA AvaraNa kSINa hotA hai aura ume kevala jJAna milatA hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka tathA sAdhu jaina samAja ke do aGga hai ( 1 ) zrAvaka ( 2 ) sAdhu / unake kartavyoM ke bAre meM jainAcAryoM ne prAvaka dharma tathA mAdhu dharma nAmaka do zIka dekara kAphI vivecana kiyA hai| zvetAMbara nayA digambara sAhitya bhaNDAra meM inapara kAphI pustake apane-apane mana ko puSTa karane ke liye svatantra rUpa se ligyane meM AI haiN| *itu digaMbara-maMpradAya kI rakhakaragaDa zrAvakAcAra' zIrSaka pustaka gvAma taura se zrAvakoM ke liye mananIya hai| mAdhu-dhama para hama yahA~ para vizeSa kucha limyanA nahIM caahte| kAraNa jana dhama-prakAza pumnaka zrAvakoM ke hI lobhAya naiyAra karane meM pAI hai: kyoMki mAdhoM ke liya saMmAra meM koI vAma kama karane ko nahIM rhnaa| zrAvaka dharma pAlane ke liye mukhya bAraha trata batalAe gae haiN| (:) sthUla prANAtipata vigmaNa (2) sthUla mRpAvAda viramaNa (3) sthUla adattAdAna viramaga (1) sthUla methuna viramaNa (5) parigraha pariNAma (6) digvana (7) bhogApamAMga parimANa (5) anatha daNDa vipati (6) mAmAyika (10) dezAvakAzika (11) poSadha (12) atithi sNvibhaag| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAnoM ke mata 1- bhASA meM hindU dharma kI pustakoM ke suprasiddha anu. pAThaka tathA racayitA mumiddha vidvAna zrI sutranalAla vamana ema. 10 ne apane u mAmika patra ke janavarI sana 1911 ke bA meM 'mahAvIra svAmI kA pavitra jIvana' zIrSaka lekha meM likhA hai: gaye donoM jahAna naz2ara se guz2ara / tere husna kA koI pazara na milaa| ( bhAvArtha-pIcha kA tathA yaha (vanamAna ) donoM kAla hamAga calA gayA, parantu he prabho / mere jaimA pavitra bAja naka hamako koI bhI na milA / ) "ye jainiyoM ke prAcArya guru the| pAka dila, pAka khyAla, mujamsama pAkI* va pAkI jajI the| x x x >> unhoMne namAra ke pANI mAtra kI bhalAI ke liye savakA tyAga kiyA x x x x jAnavaroM kA khUna bahAnA rokane ke liye apanI jindagA kA mvana kara diyA / ye ahimA kI parama jyotivAlI mUrti hai| vedoM kI ati "ahiMsA paramo dharma:" kucha inhIM pavitra mahAna puruSoM ke jIvana meM amalI sUrata ikhtiyAra karatI huI najara AtI hai|" x x x x inameM tyAga thA. inameM vairAgya thA, inameM dharma advitiiy| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) kA kamAla thA, yaha insAnI kamajoriyoM meM bahuta ho U~ce the| inakA khitAba jina hai / jinhoMne mohamAyA ko jIta liyA thA, ye tIrthara haiN| inameM banAvaTa nahIM thii| 2-zrI kamomala-jaina dharma' eka aimA pAcIna dharma hai, jisakI utpani tathA inihAma kA patA lagAnA bahuta ho durlabha bAta hai| 3-jarmanI ke DaoN. jaoNnama Tela-maiM apane deza vAsimeM ko dikhAU~gA ki kaise uttama niyama aura uce vicAra jaina. dharma tathA jaina prAcAryo meM hai| jaina-mAhitya bauddha sAhitya se kAphI bar3ha-car3ha kara hai| jyoM hI-jyoM meM jana-dharma tathA unake sAhitya ko mamajhatA hUM, tyAMhAsyoM meM unako adhikAdhika pasanda karanA hai| 4-phrAMsa ke DA0 e0 giranAra-manuSyoM kI unnati ke liye jaina-dhamakA cAritra bahuta hI lAbhakArI hai| yaha dharma bahuta ho ThIka, svatantra, mAdA tathA mUlyavAna hai| prAparaNoM ke parcAlana dharmo se baha ekadama hI bhinna haiM / mAtha-hI-sAtha pAMdadharma kI naraha nAstika bhI nahIM hai| 5 zrIvaradAkAMta mukhopAdhyAya ema0 e0-jainadhama hiMdU dhama se mavathA svatantra hai| usakI zAgyA yA rUpAntara nahIM hai. pAzvanAtha jainadharma ke mAdi pracAraka nahI the, kintu isake prathama pracAraka bhagavAna RSabhadeva the| 6-sva. DaoN. ravIMdranAtha Taigora-mahAvIra ne Dimahima nAda meM bhArata meM aisA sandezA phailAyA ki dhama yaha kevala sAmAjika Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ di nahIM hai, kintu vAstavika masya hai / mokSa yaha bAharI kriyAkAMDa pAlana meM pAsa nahIM hAtA, dharma tathA manuSya meM koI sthAyI bhaMTa nahIM maanaa| kahane hue pAzcaya hotA hai ki isapakAra ko zikSA ne mamAja ke hRdaya meM jada rUpa meM baiThI huI bhAvanA rUpI vinoM ko svaga se bheTa die aura deza ko vazIbhUna kara liyaa| isake pazca t bahuna mamaya naka x x x x brAhmaNoM kI abhibhUna ho gaI thii| ___7-bolapura ke brahmacaryAzrama zAniniketana ke adhiSThAtA nepAlacandrarAya-mujhako jaina tIrthakoM kI zikSA para atizaya ki hai| 8-jarmana nA. hamana jekobI-jaina-dharma ke bAra meM kucha bhI limbanA mero kalama kA nAkana ke bAhara kI bAta hai mahatmA gA~dhI nathA lokamAnya tilaka Adi ke bhI jaina dharma ke bAre meM utkRSTa vicAra rahe haiN| ulTI ke kAraNa hama unhe sapA nahIM kara maka hai| hamAre pa Tha usake liye na / kge| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upayogI zikSAe~ 1- Izvara eka hai, nAma aneka haiN| :- kisI kA burA mata cAho / 3 - ho sake to kisI kI madada karo, nahIM to kama se kama kisI kA kabhI mata do | 4 - icchAoM ko kama karo / 5- kaThinAiyoM meM Izvara ko yAda karo / 6- duniyA~ ke bhogoM kA AvazyakatAnusAra aura tora davAI ke upabhoga kro| 7 - isa musAphirakhAne se muhabbata karo, lekina itanI ki jisase ghara na bhUla jAya / santoSa se bar3A dUsarA dhana nahIM hai| 9 - duniyA~ se dila na lagAo aura mauta ko yAda rakhI, lekina neka kAma karane ke samaya apane ko amara samajho / 10 - jIvana kA lakSya bhagavat prApti hai, moga nahIM, ima nizcaya se kabhI na TalA aura sAre kAma isa lakSya kI sAdhanA ke liye karo / 14 - nikamme kabhI na raho / 10 mvAvalambI banakara rho| dUsare para apane jIvana kA bhAra mata DAlo / 13 - vilAsinA se dUra raho, apane liye kharca kama lagAo, bacana ka paise garIboM kI sevA meM lagAo / 14 - mana, vacana aura zarIra se pavitra, vinayazIla, aura paropakArI bano / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) 15-pana kamAne meM ila, kapaTa, corI, asatya aura ImAnI kA tyAga kro| apanI kamAI meM yathAyoga samI kA haka mmmo| -niyoM ke barA na hokara unako vaza karake umase yaNa yoga kAma lo| parimama, vyAyAma aura niyamAdi ke nAgazarIra ko nIroga rkho| ___ -mamA hAsyAga kge| dhure mana se burI vRti hotI hai aura sarvathA patana ho jAtA hai| 1-apane lakSyako sahamadA yAta sambo / pratyeka caTA lakSya kI midihI ke liye kro| -saMsAra meM raho, para umaka hokara na raho / pRthaka gahanA basa isI siddhAnta para calane se muki ho sakatI hai| 1-tumheM duniyoM meM koI hAni va lAbha nahIM pahu~cAtA / jaisA boja pote ho, vaimA ho phala numheM milatA hai| -kavala apanI nAmamamI se tuma yadi saMmAra ke logoM ko lAbha na pAoge to svayaM ho tuma apane zatra, bnoge| 23-ma zarIra meM tumhArI pAramA bijalI ke mamAna eka kSaNa meM nikalA jAyagI bhora phira tuma aise andhakAra meM keka die jAgoge ki jahA~ na kucha dekha sakoge aura na kucha kara hiimkoge| ___4-bhalA kAma pAhe thor3A hI kyoM na hA. vaha bhI hIre ke mamAna prakAzamAna hotA hai| 5-agara tuma yoga aura tapasyA karane meM manamartha ho to maMbandhana se chuTakArA pAne ke liye yahI sarala mArga hai ki apane hadaya meM burI bhAvanAeM paidA mana hone do| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ realia Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSphalanA mA. nipa hI aviraddha ho, anapama gig| ye nAna guNa jima meM pragaTa vaha deva hai nahiM dUmaga / / yA buddhI zrIkRSNa ho. yA zAma ho zrIgama ho| bama bhara-bhAva binA ume. kara jor3a nitya praNAma ho / / mako madvAna maya, niSpakSatA kI dRSTi meN| nihAsa ke panne ulaTie. Apa isakI puSTi meM / / ho cukA hai miTi jaga meM jana-dhama anAdi hai| kAra yagne tA jaga kI na vAda-vivAda hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma { lembaka-pUjya zrI 108 prAcArya vidyAlaMkAra zrIhIrAcandra mUrijI mahAgaja-kAzI ] pakSapAtA na ye bIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kArya parigrAH / / -haribharamUri 1-jana-dharma kyA hai ? zrAma dharma ko jaina dharma kahate haiM, gagadaMpa kI vijaya karane para prAnmA sva svarUpa meM prAra hotI hai, umI bhAgamabhAva meM prAne ke liye hI dhArmika niyama. vana, anAnAdi hai| grAma svabhAva ho ko prArama dharma kahate haiM, jisake guNa haiM-jJAnopayoga, dazanI payoga, cAritra, na, vAya Adi / pudagalAmakise hI prAmA paramabhAva meM prAmaka hotI hai. imama bama ghabarA jAna nahI mAnI, hama prayApana jIvoM ko 'vahigAmA kiyA jimako jaina paribhASA meM madhyAyI aura vaidika paribhASA meM uma' ko muddAmA kahate haiN| zrI jAvoM kA maMmAra hai. muni kA mArga sApa kA bApa kiyA zrAtmajJAna hai| sababhAva kiMvA svadharma meM sthiratA hI ko dharma pAlana karate haiN| yahI zAnti kA prapana dhama hai| jinapara kA upadiSTahIne meM pI ko jana-dharma kho| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) 2-jaina-dharma ke sthApaka kauna haiM? jaina dharma ke saMsthApaka koI bhI nahIM hai| jIva dravya jaba anAdisanAtana hai, naba usakA svabhAva kiMvA dharma bhI anAdi-ananta aura sanAtana honA hI caahie| ima dharma ko mamajhAnevAle, upadeza denevAle, kiMvA isa dharma ke prakAzaka vyAvahArika dRSTi se isa kAla kI apekSA se bhagavAna zrI RSabhadevajI hai, jo jaina-dharma kopIsa nIroM meM se marvaprathama northavara mAne jAte haiN| jina kauna hai? rAgA pATi pAemA ke ari dugugoM ke vijetA prAramA ko jina kahate hai| 4-mina mUrtiyoM se kiMvA vItarAga pratimAoM se kyA zikSAe~ milatI haiM ? jina pratimAeM AtmA ko vInagaga jyotirmaya banAne meM pradhAna prANa mAyana hai tathA vItagaga avasthA evaM prAramayAna meM rahane kI ya zinA detI haiN| jina pratimAeM vItarAga yoni kI pradarzikA hai| isa kAraNa mAna-mArga ko ve dIpikA mvApa haiN| 5-jaina maskRti kyA hai ? prANImAtra ka podgAlaka monika) zrAsana ko haTAkara, unheM pArimavibhUti ke prani prApita karanA hai nathA prAnma guNoM pora mAbhyAsmika mugyoM kA unheM upabhoktA banAnA hai| eva viziSTa saMskAroM ko rakhakara viziSTa vrata niyamAdi kA prava. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lambanamAkara jIvoM ko janma-maraNAta bhara binAmoM se muhika nepAlI pavitra mAdhyAtmika zikSA hI jana kati bohaiN| jaina-dharma meM jo ligaMbara metAkA bhAri zAyA hai| ye muni bhAbhina hai. jaina-dharma meM kAI bhI annA nahIM hai| 6-marimA kA svarUpa kyA? nA. mana, banana, kAyA meM dhamAka mAya prAha yuti, manaprA, bhAna. pAkara, mA.yAga. mAmAya. vinaya nayA vive: prAdi prAma pratiyoM kA nAma pratimA hai. jisakA mAMza pAlana muna jAyana meM zrIrAma basavanaga nA. jima dhimnacyArA nAmamA makAna 7 jina manisA kI pUjA kayoM ko jAnA? binA yAnagaga pravAnA kara mAmanA ka. kama pAna kA parapaNa nAmaka', anabInasAyakA pradhAnamagadeva, bAnamA guma ). vanagA dhama. yAnagaga kAmyA pAya prAlikA ne jamA ki... nAnAga mAna yAgaM banAvamana' yAnagaga / / smaraNa ka. yAnagaga yinakA prAna karanA hai * imAnya prAmAni ka. abhilASA kA ke liya kaMbala 0ka banagaga pratimA : pApa hai. isamaya meM jaina magi ar.in zramamyA kA samarthana aura vidhana zrIbhagavadgAnA ke dvitIya adhyAya meM nita muni lamaNa . mapa meM prakaTa karane meM bhAyA hai Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) meM jina pratimAeM virAjamAna ko jAtI haiM. jisameM vizuddha zrAzAmika nagA jagAti kA yathArya zAMta bhAva prakaTa hotA hai, mAdhanA meM yahI viziSTa sahAyaka hone se pratidina vItarAga nimA kA darzana, pUjana, gugNAnavAda vaMka jIvamAtra ke liye kalyANapraTI 8-prAnmA-paramAtmA ko paribhASA kyA hai| magIrI. mApAyI, (dha. mAna, mAyA, lobha ) viSayI pAMca inire nema viSagaM ka' mAnA jaMvA ko maMmI jIva karane haiM, jinakA nma maraNa honA hai, 8 lakSa jIva goniyoM meM bhramaga nA... mamArI jIvoM kI sthiti hai| iname vyaniHi, prA. anAhArI. akapAyA. aMbedI ( nirvikAra ) zrama vibhUni / ananna catuka ka bha nA hI paramAtmA kaI, jAna hai. jAki kiMvA nimmA dhaka. viTa kevana tAnase yala, dAna meM pariNata prAma- vara kI prAna kA zAni paramAtma nika' ko ko paramAtmA kA hai yahA donoM avasthAzrama bheTa na pAra na kara, nigara dAnI anapA kI hai maniha janaka mAnaH smaraNIya ma..manA pAmamA nigakAra avasthAoM ka. 'yadhana bimA kamAI pa ra mArga nayA : na grAma pavamyA yaha ma kAra avasyA kA mUcaka hai| vidA pAna ghara ko nagada meM nigakAra paramAtmA kI upAsanA kI jAtI hai| 9-jaina-dharma nAma imakA kyoM diyA gayA ? yaha dharma viziSTa pramavida kA pradhAna midAnna vidhAyaka Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| gonagaga zA kA pAnaMhai, jaba gaga-rahita manovRtti honI hai. sabhI ve vAstavika meM vivekI panate hai| vivekIjana hI mokSa-mArga ke hote hai. kAraNa garera meM darakama hAte haiM. jima meM caugamIla jAba-yoniyoM meM pramANa hAnA hai| imI bhava-pApaga meM muni prAna kAne kA pradhAna macA mArga bonagaga nayA kA prApita hai| yahI prArama dhama kA prApti kA pradhAna mAga hai| isa visthApana prAramA ko jina-nivItarAga-dhyanajJa' mA : nAnA pAtriyoM meM jena janA sabhI dharma zAstroM meM ramya kAna meM pAyA hai| yAra meM kahA nAya moromA kA jAyagA ka. gaganaka vijetAbhI kAyA, dhama. damI meM makAnadhama ne aura isakA ziMpanA hai: nAma kA vana pani mAgaNAya mahAmAtra jayakAra hai| imameM viziSTa prAmapacAyaka paayaagnaa| imame kimA kAitin nAmA kAsthApanA na jame ki anya mI , sanakA 6. namaka mAlA lAgA jaina patA mama ra ka vizie mihAna . mAtha maya hai. mAyamaraNazAnI kA makanA hai| niyAM / dharma pramayA nidhanahI kara makara nigakAra kA mA . mAkAra ibhA kI miDi karanA hai. nokaga kintu jaina-nazana ne apane padhAna isa navakAra mahAmantra meM paramaMdhara kI donoM hI avasthAnoM ko mAnya dekara imakA nirNaya kara diyA hai| mantra meM ina padoM ko bhAga par3oM meM sthApana kA hai. anya nIna para viziSTa adhyAtmika unnati ke mAdhakoM kI nagara unama sthiti ke paricAyaka Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prAcArya-upAdhyAya-sAdhu ya nIna para haiN| ye tInoM hI Izvaratva pada prApti ke pradhAna mAdhaka haiN| ye tonoM hI mAdhaka prAtma dhamapa mamyaga zaMna, mamyaga prAna, mabhyaga cAritra, mamyaga napa kI mAdhanA karate haiM / pathama pada meM arihanta ko sAkArI. maga paramA-mAvasthA, kaMvana jAna, kevala darzana maMyukta sAkAra paramezvara kA smaraNa kiyA jAnA hai| isake bAda meM nivAraNa pada ko prApta hone para vahI age. anAhArI Adi viziSTa sthiti mampanna kaMbala vizaddha paramAtmajyoni ko hI middha paTa kahate haiN| imI ko zrara kI nigakAra avasyA kahate hai. isake prAga meM kramazaH mAdhaka ina danoM mahAna kI sthitiyoM ko prApta kara lete hai| yahAM mava javamAtra ke liye mAna prApti kA padhAna mArga jana-dhama hamame deza, kula. jAni zrAdi kI AvazyakatA nahIM hotI kavala prAmmA kI viziSTa yogyatA hI uma mAga kI adhikAriNI bhI hai| yahI aAdaza janadharma kI vizeSatA hai| hamapara-ma mApaya mamajha meM bhAmaragA ki hama pradhAna navakAra mantra meM para padoM ke guNoM kA mana hI mAdhakoM ko lanyavAna banAnA hai| ima mahAmantra vyavasthA meM bhI viziSTa milAnna eva viziSTa zrAma gdhiti kA paricaya aura viziSTa mAdhanA kA mahatya pradazina kiyA gayA hai| isameM bhI jaina dazana * viziSTanA siddha hotI hai jAva mAtra ka. kalyANa kA pradhAna yaha dharma hai isosa jaMvamAtra yA zubhacintaka yaha dharma huaa| isakI AgadhanA ha meM manapya-janma mArthaka 'nA hai| prAnma vizuda ka. liya patyaka jIvamAtra ko isa pavitra jainadharma kA avalambana lena' caahie| isakI zikSA ye hai: Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) 'he jIvo' yadi tumako aba bhI bhavabhrama kI viDaMbanA kA mayAba huA ho, to aba bhI mojo ki isake kAraNa kyA-kyA haiM ? isako samajho tuma anAdikAla meM rAga zakza hokara duSkarma karate rahe ho| anannAsAtha hiMsA baira. virodha codagekarma karate rahe ho usI kA yaha phala hai cogama lakSa va yoniyoM meM anantarAla se janma-maragA kara rahe - aba bhI hama loga mukti nahI pAna kara mo | manuSyayoni meM Akara bhI yadi hama sabako vicAra hotA hai, to Aja jIvana ke lakSa kA parivartana karanA hogaa| gaga koyAga kara samasthiti kA upAsaka hokara mayya ahimAmaya jIvana meM sthita rahakara naza lAkSaNika amadhaka upAsanA meci rahanA honamA anantakAlIna sAMsArika bhava viDaMbanA parisamApti hogI phira kyoM hama loga pAda meM hai / ata gatakAla ke ananta bhavanrama meM bane. ananta aparAdhoM ka samana sAmagA kara corAmA lakSa jIva yoniyoM ke jAbo ke sAtha maMtrI bhAva sthApana karanA Avazyaka 8 Aja se janamAna ke sAtha droha na kara pUrti dina saviveka ke sAtha, maMtrI bhAvapUrvaka paropakAra guti se vartanA ucita hai| isa pavitra tathA jana zikSA ne manuSyoM kI bivekI, vinayavAna banAyA, viSaya kapAyoM meM muka kiyaa| unakI dAnA, zAtravana, magamI, pI evaM bhAvanAmaya jAlAna banAyA. jisakA pariNAma yaha AyA ki carAcara jagata meM zAnti kA sAmrajya sthApita huA isI vizva prakRti jAyAM ko anukUla mumbaI yahI jainadharma feer Aramadharma kA yathArtha pAlana kA phala hai. yahAM janadarzana kA makSipta rUpayA hai| hai| jainadharma siddhAMta kA upAsaka hai, vyaktiyoM kA nahIM / dharma - Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) mivAnta pAlane se hI vyakiyoM kA mahatva hai| navakAra mantra meM siddhAnta kI upAsanA spaSTa hai| pA~coM hI par3oM meM kimI bhI vyakti vizeSa kA nAma nahIM hai, yahI imakI pradhAnatA ko middha karatA hai| upagena carcAma jainaHrzana kI viziSTanA tathA usake anurUpa bhAcAra-vicAroM kA kitanA ana vidhAna prAdi hai. jimasa jaina mArga kA jJAna hotA hai. jimako mamajhane para jIvamAtra svayameva umakA anamaraNa karane lagate haiN| namI meM janadarzana kI mahimA pakaTa honI hai| zikSA jamAna zanya meM nahIM yanA hai-mAyA kA bhI jAna nahIM / mahi-maza ke lAgya yanana meM-nAza na hI cirakAla kaha / / bhara ko kyA par3I huI jo-se banA phira cA kiyaa| isase jamata anAdi middhakA-maba jhaMgATa ko dUra kiyA / / sad vizrAsana maddhara ke.-maTAcAra ka' prANa kge| ina tInoM ko apanA kara ke.-mad mumba pA jaga-bhramamA hNge|| maya dharmoM kA mAra yaha:- imakI jAMca bhane kara lI myAda vATa naya ke kATe dhara-phira cAhe nA mana para lo|| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI rUparekhA 1 pophemA / legya-jIndagA bhamAna : pa. prA '7 paGganAya mahanakarana yAMtagaga vijJAna | namaI, nAhi jAne gaye anAdi mahAna / / jaina dharma kyA hai? mamA, 2 mara ga meM bhayama nahIkA manu, pA patA, yAsaka. . .8 pam nAnA prakAra ke zAma pAha.. mI ime... dhAraNa karane meM nIra kA kana, jana dharma kyoMki na toyama pAyA samAya mana-janana kAna dA.." maanaa| canana pani yaka hai na / '' yA padA, lona pradarzana ... ' / bArapAna 5.yA jAtA hai na ma... kAya nA nahI, yA janapama " ... ' dhana kA 'madAna hai| phaka. mi. janadhana ya FAR -nA hai ki jaina nagana pratyeka jIva ko manA mAjamA pandha mAnanA hai aura apana. apane kamAnumAra uralA mA. manatA hai| kimAtha hA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha bhI mAnanA hai ki mamAra kI pratyeka prAnmA apane jJAna kA pRgaM vikAsa kA paramAtmA bana sakatA hai / imarane jaina-dharma jIvamAtra kA gyA-citra ka mA hI banA hai| bhinna-bhinna nhiiN| mIliye jandhama kA yaha dAvA hai ki maMmAra meM yahI eka aimA dharma ki vaha prAnmadharma ke nAma se pukArA jA makanA hai| kintu anAdi kAla ke ajJAna meM isa jIva ne apane svarUpa ko na mamajhA. iliye jara ananana padArthoM meM apanApana mAna rahA hai| kama-paTala, jo hama apane pApa kA jJAna hone meM bAdhaka haiM. unake dvArA prAtra mumba dumya meM apane ko sukhI duHkhI anubhava karanA hai| jina prAtmAoM ne ima karma mala ko mamajha niyA, va ime dUra karane meM laga gaye aura apane svarUpa kA jJAna bhI nheM hone lgaa| yahI jaina dharma kA kAma hai / prAmadharma kI syAgyA karane mamaya jaina-dazanakAroM ne -unama kSamA :-unama mArdava 3-unama prArjava - Ama zoca 5-- ma mara 6-usma maMyama 7-uttama napa .-.Ama tyAga 1-nAma prAkiMcana 10-unama brahmacarya / yadaza dharma prAmA ka svabhAvApa pratipAdana kie haiN| 1- uttama kSamA poreM duSTa bhaneka, gAMdha mAra bahuvidhi kare / dhariye samA viveka, kopa na kIja pItamA // krodha utpanna hone ke kAraNa dunoM kI gAlI. nAinAdi ke hone para bhI kodha kA utpanna na honA jamA hai| kyoMki pAsmA jaba madhyAma gma meM magna ho jAtA hai. taba prAramA kI sthAyo zAnti ko sukSata rakhane kA mora hI umakA jhukAva ho jAtA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| taba duSTa puruSa yA hiMsaka pazu pAni bhAkara zAnti bhA karane kI ceSTA karate haiM, to yaha mAnI prAsmA mAnanA hai ki prazAnI kI ceSTA maTA prajJAna se bhI hotI hai| unakI cAboM se yadi jJAnI bAsmA vicalita hone laga jAya, no prAramamApana kaise kregaa| ye jIva jaba apane daza sabhA ko nahI chorana. tapa apane kSamA 5 aAtma svabhAva mAM na mane Atmabala se ina dunoM ke upadama ko maha li. nA mere maM jo isa mamaya inake nimitta se pAya meM Apa kuphAna dekara mujhe apane jJAna rUpa se apa karanA cAhate haiM. yona kSamA-bhAva meM apane svabhAva ko murakSita rakam . jisameM navAna pAna na ho| jo ananta mamAra kA kAma hai| 2- uttama mArdava mAna mahAvipa rUpa, kAhanIna gAna jagana meN| komala mudhA anupa, mamba pAve pAnI mahA / / yaha prAma-pasyAMga mA haniyAle jAna, pRA. kula. jAni, bala, ddhi, napa, zagarahana pATa, kAraNoM kA pAkara mahA. manahA jAtA hai| uma mamaya bA. yAnI mAcanA kiye zagaMgadi mere imI paryAka mAtha naSTa honevAla hai, mahAke mAyA nahI haiM / imaliye inaka kSaNika mAha meM prAkara abhimAna kyoM kara: kyoMki abhimAna jaya honA hai. nae prAmA kA viveka naSTa ho jAtA hai aura viveka ke abhAva meM umakA sAna vikara ho jAtA hai aura mAheba dharma kA kAma name vikRta hone nahIM Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-usama bhAva kapaTa na kAMje koya, cArana ke pura nA bama / marala svabhAvI hAya, tAka ghara bahu sampadA / / mana, bacana, kAya. ina tInoM yogoM meM kuTilatA kA na pAnA pAya hai| yaha prAmA mAmArika mAya -mamaga ke vaza meM nAnA prakAra ke kapaTa jAla racakA damaroM ko sampatti vagairaha haraNa karane kI ceSTA karatA hai aura usakI cinnA meM madA nanmaya rahanA hai, jimame zrAma svabhAva kA jana meM nahIM rahatA / imI meM yathAnA prArjava dharma / / kAma hai| kayoMki ammA kA prabhAva marala jJAnamaya hai ana kuTilata -mAla kapaTa umameM mahA dUra pahane hI 7 / bhava bandhana chuTa mAnA hai| 4-uttama zAMva dhari higdai mannopa, karaha, napasyA dera moN| zAMca madA nidApa, dhAma bar3I samAra meM / / prA.mA meM manna"pa eka mahAna gugga hai, jinameM yaha ja va lAbhAnagaya ke kSayA. meM "na TandriA ke mArga meM manAya apane bApa ko vikAsa nahI hA denA aura lAbha kA kAma parama bhamannApa paMdA karanA hai. jisameM dAnI hokara yA jAva nAnA anoM aMra boTe gamoM kA hai. jima meM use kabhI zAnti nahIM milanA aura zauca dharma ka' kAma azAnti ma bacAnA hai iliye yaha jIva zauca dharma kI rakSArtha bahirama zAMca-snAnAdi phira zuddhi aura antaraga zudi gAI pATi malina bhAvoM meM apanI pAmazuddhi ko karanA hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5-uttama satya kaThina vacana pati bola, paranidA para bhuulnaa| soca nabAhara khola, sanavAdI maga meM mukhI / / jaba bhAgamA ragada pani bhAvoM ko prApmA se bhima samajhatA hai aura mAmA kA bhI jAnA hai naba bA apane matyAMza ko mahA makSina mane kI naMgA karanA hai| isIliye na to kImiyA gyaa| tIna amAya bacana bolakara yA damoM kI nindA vaga: kA apa. prAtmA kA yA para ko kara dene ko kacA kara hai| kyoMki imaprakAra ke miyAcaraNa meM usakA maga vijJAna li. nIhAna pAnA / 6-uttama maMyama kAya ho panipAla, pacandA mana pama kagaM / madhama ratana mabhAla, viSaya cAra para phigna / tima bahAra yA bhAcAra meM apana kI yA para prANI ko kapa para / / pacayAmA kriyA meM mana aura indinanA mayama dhama / pacandriyoM ke vipayoM meM mana ... mAnanA indriya mayama hai| pAMca lAyara nanna / yA ka.' * If .nA prANa mayama hai| viSaya pani ka mA zrI. 4 pA-koca, mAna, mAyA, mobha, mada, matsavyaM yaM mA ke yaar| kayAki inaka, mayoga se prAramA yahakane lagatA hai. naH inakA nigraha karanA hI maMyama hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) 7-uttama tapa napa cAheM maggaya, karama zistara ko bana hai| dvAdavidhi mumbadAya, kyoM na kara nina sakati sama / / prAtmA kA svabhAva anAdi meM jhaanaavgg| Adi karmoM meM atyanta malInahAnA rahatA hai| uma malInatA ko dUra karane ke liye napa karanA atyAvazyaka hai / jaise muvarNa pApAraNa meM-ma binA napApa mAnA alaga nahIM honA. umI nagaha karma mala bhI binA tapasyA ke alaga nahIM hAne / imaliya anazanAdi bahiraGga tapa aura svAdhyAya zrAdi annA napa meM upayAga sthira karanA mapadharma hai| 8-uttama nyAga dAna cAra parakAra, cAra saMgha ko dIjiye / dhana vijurI unahAra, narabhava lAho liijiye| prAtmabhAva ko kalupita karanevAle gagAdibhAvoM kA tyAga karanA aura gagAdi bar3hAnevAle pratyAdi ko uttama pAtra-mAdhaH saMta, madhyama pa.tra-satyanijhAnI aura naiSThikA cAra pAlaka, jaghanya pAtra-masya vidhAmI evaM parama nivekavAna. inake alAvA dIna, dukho gegI. ajJAnI prATi puruSoM kI aAhAra, prodhi jJAnAdi denA nayA zApAganoM ko abhayadAna denA dhyAgadharma hai| 9-uttama mAkiMcana parigA cAthima bheTa, nyAga kareM munirAja jI / trimanA bhAva uchaMda, ghaTatI jAna ghaTAye // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jima padArthoM ke maMgraha aura rajAti meM nimntA mAramA ciriyA gAkula ho jAtI hai, se zrI. dhana-dhAnya, dAsI. dAma mAdi bahiNa parimA kA mAyA yA mAMzika tyAga ko prAvidhanya dhama kahate hai| kyoMki vAstavika nigala avasthA parigraha tyAga se hI hotI hai 10-uttama banavArya zIlavAra nA gama, prAprabhAga anara lmbii| kari donoM adhinAmbakarahamaphana nAbhana mhaa|| mana, vacana, kAyA meM zrI mAtra kA tyAga karanA pUrNa prApayaM hai| athavA mana, vacana, kAgA ma pAnI syAga aura apanI vivAhita mameM mannopanA deza brahmacaya hai| digo kI pamAnanA zrIra mana ko paTanA kA prabhAna kAraNa nika ('nAma kami. ) / kAma sAmanA eka.mI bhayAnaka gAsanA hai ki umA bhAcana mAgha manna, nasvI prAmAdi mahA. para bhI nA ke kapa meM mAnA jAta hai. uma mamaya mAma jAna para ka nagara jAtA hai| usa mamaya ya vicAra prAramA meM nahIM nA ki jisa nabhara bhara meM prAmana usakA kampa kyA hai aura usakA bhAramA mAya kyA bheTI para maMca kAna ? ma mamaya tI karganiyA ke mazuci nana meM. kAma gaMgArani kreN| baha mRtaka mahimasAna, mAhI kApha jyoM cIna bhare / / ima nagaha ke nirA zarIra meM kimI nAha kI prAmaki kA na kA brahmacarya hai / prathamA una vAmanAnI ma gahina hokara mAma Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) bhAga se lIna hAnA brahmacarya hai| ye ho daza dharma prAsmA ke hAbhAga haiN| mina kauna hai ? isIliye jina banane ko jitendr|, maMyamI aura parama zAnta hone kI AvazyakatA hai| jinhoMne apane jJAna, vaigagya aura tyAga se Atma svarUpa ko pA liyA, vahI jina kahAne lage aura unhoMne karmoM kA jotane kA anubhUna mAga batAyA, vahA jina dharma ke nAma meM prasiddha huA jina kimA vyani vizeSa kA nAma nahIM . jo prAnmA apanA pUrNa vikAma kara legA, vahIM jina bana jAyagA / jaina dharmAnumAra vahI bhagavAna hai aura vahA paramAtmA hai| paramAtmA banane ke pahale pAca avasthAe jaMva : daataa| paMcaparameSThI -mAdhu-samAra ka mAyA, mamanA pAra pA-masAdhana meM juTa jAnevAle mahApuruSa ko mAdha karane / -upAdhyAya-maMyamI jIvana meM naccoM kA manana kAnAkarAnA, dhyAna kA abhyAma karanA-kAnA, magama kA prasa pAlana karanA aura nanakA jJAna mAdhoM ko kAnA 3-prAcArya-mayamI hAkara mAdhu maMgha meM mayama ko maryAdA surakSita rakhanA. magha ke madhaoM ke prAcaraNa meM prApanita doSoM kA nigakAraNa karanA evaM magha ko pUrNa mayama pAlaka bnaanaa| -arahaMta yA jina-pRNa jJAna kA vikAsa ho jAne se mavajJa-manadarzI anmA kA nija svabhAva prakaTa hA jAnA hai| taba sasAra ke padArtha unake amajJAna meM prativimbina ho jAte haiM aura unakA pratigadana arahanta ke dvAga sabhAvanayA hAne lagatA hai, jisase mamAra ke jIva tattvajJAna kA rahasya jAna jAte Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| jaba taka zarIra kA sambandha rahatA hai. taba taka ve jIvanamuka kahalAte haiN| 5-jaba zarIra kA mambandha chuTa jAnA hai, naba mida-ho jAte hai| siddha hone bAda ke unakA mamAra ne koI sambandha nahIM rahatA ramoniye unheM mukta kahate hai| arahana aura middhahI na kahalAte haiM jainadharma mukta navA saMmAra meM phira se vApima loTanA nahIM maante| gyoMki, maMmAra meM paribhramaNa karanevAlA karma-paTala miDoM ko kabhI nahIM nayA makanA / vaha karmoM se sarvAdA muka hai| jina kI upAsanA aba yaha hotA hai ki jana-dhama jaya ki jina ko gagar3ha pa hata vAnagana aura mA mAnanA hai aura yaha mI mAnanA hai ki hamArI upAsanA meM pramatra hokara ve hamako dayAra kucha nahIM dene / na dene le kA unakA svabhAva hI hai, naya unakA upAmanA yA pUjA. bhaphi. navana adi kyA kiyA jAtA hai ? imakA uttara eka pradhAna mahapi ne imaprakAra diyA hai: na snehAccharagAM prayAnni bhagavan pAdadvayaM te manA / hetusnatra vicitra vAgvanicayaH saMmAra ghorAgAvaH / / atyanna sphura dugrazmi nikaraH vyAkINa bhUmaMDalaH / grakaH kAg yatInda pAda malila chAyAnurAga raviH // -dazabhaktiH hai bhagavAna maMmAra ke jAva aApake caraNoM meM na to kisI ha se prAte haiM aura na kimI dabAva shii| darabamala unake zrAne kA kAraNa yaha hai ki maMmAra ke gaMga-zAka. prAdhi-vyAdhi Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) meM jaba ve satAe jAte haiM aura saMmAra meM jaba unheM kahIM zAMni nahIM milanI, nabhI Apake pAsa daur3e cale pAte haiM. jaise grISmakAla ka pracaNDa mayaM-kiggaga ke tApa se matAe prANI candramA kI zItala kiraNoM meM nauI cale jAte haiN| aba Apa soceM candramA unheM kyA de detA hai| kintu candra ke Azraya meM pahu~ca kara jima prakAra unheM zAnti milatI hai. umI prakAra Apake caraNoM meM unheM bhArI zAnti milatI hai| kyoMki candramA kI taraha prApako svAbhAvika mudrA bhI zAntimaya kiraNoM se vyApta hai| vahAM mAMsArika Adhi vyAdhi apanA prabhAva nahIM dikhA sktii| isaliye jaba taka Apa jIvanmukta avasthA meM virAjamAna rahe, naba taka to mamAra-dAvAnala napta prANiyoM ne mAkSAt zrApakA Azraya liyA aura jaba ApakA kAla dopa meM prAzraya na milA, naba zrApakI pratimA kA prAzraya lene lage / yahI Azaya jainiyoM kI pratimA pRjana kA hai ki jaina dharma nimRtiparaka tyAga ko mukhyatA prAtmadharma kA prApti meM mAnanA hai / imaliye umakA Adarza utkRSTa tyAgamaya honA cAhiye / isaliya jaina dharma ne apane jina deva kA svarUpa nirvikAra man cina zrAnandamaya nilepa mAnA hai| aparigraha ghATa jainiyoM kA munya siddhAnna hai| kyoMki parigraha, mAyA, mamatA kA pradhAna kAraNa hai / vItarAga se mAyA-mamatA kA leza bhI nahIM rahatA isaliye jovanmukna avasthA me jima pakAra parabha zAnta mAMmArika vAmanAmoM se sarvathA pare nilepa unako rUparaMgyA hotI hai, usI taraha prAja unakI panimA banAkara pUjA ke yaMgya mAnI jAtI hai / kyoMki hamako mAMsArika jhaMjhaToM sa dUra honA hai, imaliya hamAga Adarza bhI vahI honA cAhiye / jo rUpa hamako parama zAnta aura amiTa sukha kA kendra banAne meM sAdhaka napa ho| ivI garja meM hamArI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) pUjA tyAgamaya hotI hai| hama pRjana kI patyaka sAmagrI ko 'nipAmi tyAga karate hai / isa bhAvanA meM dekha ke mAmane rakhate haiM aura usameM puna zrAmakti na ho. yaha mAnA halaya meM ani karane haiM, jimasaM hamAga anAdi kAlIna mohanyakta padArtho meM puna jAgaraka na ho / yahI hamArI pUjA kA padhAna lakSa hai| sabhI tIrthaGkage kI pratimA eka-mI kyoM hotI hai ? pratyeka bAnI aAmA ne pagma zAna abasthA dhAraNa kara zrAma vinAma pAyA hai| kyoMki karma paTa binA vInagagatA niSprahinA aura parama zAnta avasthA prApta kie binA prAramA se dUra nahIM ho sakatA / jaya naka pUrNa kSamatA prApta na ho jAve, koI AtmA jIvanmunA nahIM mAnA, na prAntA li. bana makatA hai, naba jina prAvasthA jima mudrA ma pAta hAnI hai. vahI jina liga hai aura jina liga-jina kA baMpa vinyAma hara samaya hara kAla aura deza meM eka mA hI hogA anyathA yA anya prakAra nahIM ho mknaa| TamAlaya jina pratimApa mahA eka-mI hotI haiM. jima pRtanavAlA yA tinanda prApta karane kI caTA karanevAlI - mAmana yaha hora jimame ve apane carama lakSya ko pAna kara maH ! jana-dharma kA prAdha sthApaka kauna hai ? jabaki Apa aAmA zrAdi meM karma-jAla ke cakkara meM par3akara nAna pakAra ke vAma pA rahI hai, taba yaha prazra svayaM hI hala ho jAtA hai ki prAparka' zrAnmA meM anAdi se hI cetanA-jAnane aura daMgvane kA nAtana tha', para vaha bAharI kAraNa kamAyA ma vikAra-yAta. para ApakA naganya svabhAva anAdi Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai use kimo ne banAyA nhiiN| Izvara kI taraha prAtmA bho anAdi hai aura jaba AtmA anAdi hai, to usakA dharma Adi kaise ho makatA hai / kyoMki prAtmA dharmI hai aura cetanya umakA dharma hai| jaima agni dharmI hai aura uSNatA usakA dharma hai| agni meM uSNatA kaba kimane lAkara dA ? cA~dI meM zveta rUpa kisane bhara diyA, jisa taraha ujelA yA prakAza anAdi hai, usI prakAra andhakAra mI anAdi hai| isI prakAra saMsAra meM jitane padArtha Apa dekha rahe haiM. ve aura unameM rahanevAle mabhI guNa yA dharma bhI anAdi sa haiN| hA~, yaha bAta nA avazya hai ki jina davyoM meM meM jo-jo guNadhama haiM, unakA jJAna mabhI manuSyoM kA prANiyoM ko nahIM honA / imaliye una guNadharma ke jAnakAra una dravyo kA svarUpa uma viSaya ke ajAnakAroM ko samajhAte haiN| para imakA yaha matalaba kabhI nahIM hotA ki uma vizaMpanna ne una padArthoM meM guNa dharma paTA kara diyA hai| kyoMki mabhI dravya aura guNadharma anAdi haiM aura anAdi meM hI inake jAnakAra saMmAra meM mauz2ada haiN| imaliye yaha kaima mAnA jAya ki jainadharma kA prAya sthApaka amuka mahapi thA mahAtmA hai / jabaki jaina dharma zrAma dharma hai, jimakA spaSTa atha honA hai vastuoM meM rahanevAle guNa-dharmoM kA jJAna karAne vAlA dhama', naba yaha bAta nismandaha middha ho jAtI hai ki isa dharma kA prAya pUkAzaka bhI anAdi kAlIna hai, para sthApaka koI nahIM hai| hA~, yaha bAta nA avazya hai ki mamaya-samaya para jina ApAmAoM ne apanA pUrNa vikAsa kara liyA aura marvajJatA pAkara jina yA arahanta ho gae, ve ho apane samaya ke pakAzaka kahalAe arthAt unhoMne jaina-dharma kA anAdi siddhAnta duniyA ke sAmane rkkhaa| isa taraha ke mahApuruSoM meM jo vizeSa pratibhA sampanna hue ve tIrtha kahalAye / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 51 ) isa taraha ke 24 tIrthakura isa jamAne meM aura sabase antima hue tIrthakura zrImahAvIra svAmI hue haiM aura catutha yuga ke Arambha meM zrAma tIrthaku zroRSabhanAthajI hue haiM / jaina saMskRti kyA hai ? yahI prazna atyanta mahatva kA hai, jisapara gaMbhIratA se vicAra karanA cAhie saMskRti saMskAra ko kahate haiN| saMskAra se ho jIvana bananA - bigar3atA hai / isaliye bhArata ke sabhI dharmoM ne apane-apane dRSTikoNa ko mahaM naz2ara rakhakara apanI-apanI saMskRti sRjana parivarddhana aura pracAra kI rUparekhA kA jItAjAganA citra bacA hai| kyoki pratyeka dharma kA pracAra usakI saMskRti kI mahamIyatA para nirbhara hai| jaina dharma ne apanI saMskRti ke rekhAcitra banAne ke pUrva taiyAra kiyA aura * bAda usapara apanA kazA bnaayaa| yahI kAragA hai ki anAdi kAla se taka hajAro viraMdha hamaloM ko sahakara bhI apanA nakazA dhUmila bhI na hone diyA, kyoMki jaina-dharma' kI bhUmikA itanI thI ki usapara se nakazA miTAyA na jA sakA / ' jaina dharma ne Atma-vikAma karanevAloM ko hiMsA, jhUTha, cAMga, kuzIla. parigraha ina pAca pApoM se bacAyA hai, jinase mAnava samAna kA vyavahAra samyocita nahIM rahanA tathA samyocita guNoM kA mAnava me vikrAma nahIM hone pAnA / eAM madya-zarAva, madha zahada, mAMsa do indriyoM se ( ke zarIra ) lekara paMcendriyoM ke zarIra ko tyAga karane kI vyavasthA nahIM hai, jisase mAnava samAja meM mAntrika guNa kA pUrNa vikAsa ho ske| yahI kAraNa hai ki jaina dharma ahisA pRdhAnI dharma Aja bhI saMsAra ke dharmo meM ginA jAtA hai| zrI lokamAnya bAlagaMgAdhara tilaka mahodaya Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne yahATA meM apane bhASaNa meM kahA thA ki "mabase pathama ahiMsA kA pATha jaina dharma ne hI bhArata ko par3hAyA thaa| yahA~ taka ki beToM para bhI jainadharma kI ahiMsA kI chApa par3I thii|" vizvanirmANa meM jana-saMskRti se kyA sahAyatA mila sakatI hai? jaina dharma cuki pratyeka prAtmA ke carama mImA ke vikAma kA miTTAntataH mAnanA hai| ataH agvina vizva ke praNA -tyeka AtmA ke mitra haiM aura middhAnta kI dRSTi se agvila vizva ke prANA jaina-dharma ka siddhAnta pAlana ke adhika ge haiM / ataH naba gAya hamArA bandhutva kA nAtA vargaka TAka bana sakatA hai| kyoMki jainama choTe-choTe prAgA kA naSTa ne yA duHkha pahu~cAna kI prAjJA nahIM denA / naba hamAga vizva meM koI zatra nahIM raha jaataa| hamArI saMskRti hamakA madhya nAgarika banAnI hai / ataH hama mamAra va kimA bhI prANI kA mana e binA apanA vyavahAra nivAca kara mAte / yaha! kAraNa hai ki "5. vaSa ke iGgaliza gayakAna meM pulisa yA kArAgAhI ko ripArTa meM Apa jaina mulajimo kI saMkhyA nAma mAtra kAhI paaveNge| kyoki jaina lona pATa pApo meM no mihAntana' bacane kI jI bhara ceSTA janma se hI karate haiM / imaliye unameM mamAna ko acche vyApArI, dhanADhya aura dAvahAra kuzana prApra hAne / kArAgAra meM jAne yogya aparAdha svAbhAvika maskRti meM hA nahIM bana par3ane aura yahI kAraNa hai ki hama jano meM dRmI eka mahatvapUrNa bAta yaha hai ki Aja taka ka DAnahAma ma kaI yaha nahIM sAbana kara makatA ki jaina-dharma ke pracAra meM kabhI nanavAra Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA abhya zastra se kAma liyA gayA ho yA balapUrvaka kisI dIna yA mamarga ko jaina banAyA gayA ho; kyoMki jaina dharma kA pradhAna mA himA hai| ahimA kA svarUpa yanavalu kavAya yogAt prANAnAM dravya bhAva rUpANAm / vyapagepaNamya karaNAM munizcitA bhayati mA hiMsA / / -pu0 si0 zrI amRtacandra mUri krodha, mAna, mAyA, lobhAdi kapAyoM se yA mohAdi me mana, vacana. kAyA meM jo caJcalanA prAtI hai, usase apane yA dUsare nAgiyoM ke dravya prAgoM kA yA bhAva prANoM kA ghAna karanA, yA ghAta karane kA irAdA karanA nitraya mahimA hai kAga-'ca indriya -pava-manA 3-ghrANa '-cana 5-yAtra-mAnayala 5-manAyala 7-bacanabala - kAyayana . svAmInchavAma :-prAya:-ye daza hai| bhAna gi-naman zrAvaNa karma ke nAyazamAdi me joSa meM vipana kA vyavahAra hA use bhAvaprANa kahate haiN| amAdurbhAvaH gvanu gagAdInAM bhavanyAhamati / nevApevAppatniAhiseni jinAgamasya maMkSepaH // ___-pu0 mi. zrI amRtacandra pani amanI bAna nA yaha hai ki prAramA meM apane yA dasare ko manAne ke liye gagaDha pa na honA hI ahiMsA hai aura gaMgaSa Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 54 ) honA hI hiMsA hai| yahI jainadharma kI hiMsA yA ahiMsA kI spaSTa paribhASA yA sparegyA hai| cAhe jIva mareM yA na mareM yadi mArane ke pariNAma ho gaye, no gagadveSa kI sattA hone Atma parigAmoM meM vicAra A hI gyaa| isaliye hiMsA se baca nahIM makate aura yadi pariNAmoM meM koI vicAra nahIM huA aura mAge calate ga kisI cIja ko sAvadhAnI se dharate-uThAte jIva badha bhI ho jAve to gagadveSa bhAvoM ke prabhAva se hiMsA nahIM hogii| __ jaina-dhama ne nicAradhAga ko dUpita na hone ko hI prAramapratimA mAnA hai| vicAroM meM kalupatA Ane se hI svarUpa cyuta AtmA ho jAtA hai aura nabhI vaha bahakane lagatA hai| ataH nAnAprakAra ke anartho kI ora umakA jhukAva ho jAtA hai| nabhI himAdi paca pApa yA tIna makAra-madya, mAMsa. madhu kA sevanakara sAMsArika viSaya-vAsanA meM ulajha jAtA hai aura yahI usake sasArabandhana kA kAraNa hai| ataH eka manISI vidvAna ne kahA hai ki: bhAvI hi puNyAya mataH zubhaH pApAya cAzubhaH / tahazyantaM tato rakSet dhariH samaya bhaktitaH // arthAt zrAnmA ke pariNAma-vicAradhAga puNya-pApa ke kAraNa haiM / ataH saMcaMtA prAgI ko madA apane vicAradhArA ko pavitra banAe rakhane kI ceSTA karanA cAhie / isa kathana kA spaSTa prAzaya yaha hai ki jaba naka bhAvahiMsAvicAroM meM apane yA dUsaroM ke matAne yA mArane kA abhiprAya na hogaa| hama dravyahiMsA-kisI kA yA apanA ghAta nahIM kara sakate ora vicAradhArA dUSita hone kA nAma hI rAgadveSa yA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAda hai aura "pramatayogAta prANa vyaparopaNaM hiMsA"-umAraparami pramAda ke yoga se prANImAtra ko kaSTa denA hiMsA hai| mAtmA aura paramAtmA kI paribhASA prAtmA-jisakA jJAna darzana svabhAva ho, Adi anta rahita ho, amUrti-rUpa rasa, gaMdha, sparza rahita ho aura upAda vyaya dhovya yukta. astitva vastusvAdi ananta dharmo kA svAmI ho, use jIva yA prAtmA kahate haiN| kintu anAdi kAla se jIva ke sAtha jaDasvabhAva pudgala-acetana dravya kA sambandha hai| isaliye unake nijarUpa ke vikAsa meM aimA antara pA gayA hai ki sAmAnya mAnavAle mAnava-samAja ko usakI amaliyata kA patA nahIM calatA ki jIva kepA hai| aura umako kaise pahicAnA jAya / isaliye jaina darzanakAroM ne usake svarUpa kA jJAna kagane ke liye use tIna bhAgoM meM vibhakta kara unake lakSaNoM kA alaga-alaga nirUpaNa kiyA hai / yathA-bahigatmA, annagatmA, prmaatmaa| bahirAmA- deha jIva ko eka gine, bahigamA tattva mudh| haiM jo zarIra ke utpanna hone para apanI utpatti aura zarIra ke nAza hone para apanA maraNa mAnatA hai. use bahirAmA kahate haiN| anAdi kAla se karmA ne isa prAtmA para apanA aimA prabhAva jamA liyA hai ki vaha yaha jaga bhI nahIM jAna pAtA ki merA asalI rUpa mAna darzanamaya hai, meM amRta hai, kama jar3a hai aura inakI nAnA prakAra kI mUrtiyA~, pazu, pakSA, vRkSAdi rUpa hama dekhate haiN| ye utpanna ho-hokara naSTa hotI rahatI haiM, para prAramA eka makAna se dUsare makAna kI taraha nAnAprakAra ke zarIroM ko badalatA rahatA hai| makAna ke naSTa ho jAne para hamArA nAza jisa taraha nahIM hotA, usI taraha zarIra ke nAza hone para hamArA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) nAga nahIM hotA / kintu jaise eka hI AtmA bAlaka se yuva aura vRddha paryAyeM dhAraNa karatA hai, usI taraha manuSya zarIra se deva zarIra ko bhI badala letA hai aura yahI AtmA anAdi kAla me karatA calA AyA hai| isa vijJAna ko jA nahIM samajhate, vaha gatmA hai aura ve apane svarUpa ke bhUla jAne se jar3asvabhAvavAle mATA, patthara Adi khanija padArthoM ko dhana mAnakara aura putrAdi joki hamAre eka paryAya ke sAthI haiM unako apana mAnate haiM aura unake saMyoga-viyoga meM harSa vizAda karate haiN| isaliye usakA jJAna bahaka jAtA hai aura usI ajJAna bhAva vaha saMsAra kI mAyA, mamatA meM lIna rahate haiM / antarAtmA - jinhoMne apane svarUpa ko samajha liyA ha zrara jar3a-zarIrAdi ko apane AtmA svabhAva se bhinna anubhava kara liyA ho, ve antagatmA haiM, unake uttama annagaramA madhyama antaramA jaghanya antarAtmA-ya tIna bheda hai| uttama antarAtmA - dvividha saMgavina zuna upayogI muni uttama nija dhyAnI- antaraMga parigraha - mamatA rAIpa se para padArthoM kA apanA mAnanA - bahiraMga parigraha - dhana, dhanya hArsa dAsa Adi ke saMyoga-viyoga meM yA ziSyAdi ke saMyoga-vizeSa ne harpa viSAda mAnanA ina dono taraha ke parigraha se rahi zuddha AtmA ke upayoga meM nirantara magna rahanevAle aura Arama dhyAna se karmoM kA naSTa karanevAle guni-maharSi uttama antaganma haiM / madhyamanagaramA - "madhyama antara AtmA hU~ je dezavRna AgArI" ahimAdi pAMca pApo ko AMzika pAlane vAle, madya, mAMsa, madirA ke tyAgI aura A~ca indriya aura ma ko apane Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paza meM karane ke liye naidhika bhAvaka ke hatoM ko pUrNa zraddhA se jJAnapUrvaka prAparaNa karanevAle madhyama antarAmA haiN| inakI pAramA meM bhAramA kA anubhava to ho hI jAtA hai para apanI manAni kAlona pAdata se lAcAra hokara prAtmA ke zuddha anubhava karane meM asamartha hai, evaM donoM prakAra ke pariprahoM ko sarvathA borane meM bhI asamartha hai, isaliye gRhastha jIvana meM rahakara jitanA se sakatA hai, kama parigraha rakhate haiM aura paMcendriyoM ke viSayoM kI, apane mAne-jAnevAle kSetra kI, dhana-dhAnya, dAma-dAmI mAdi kI apanI suvidhAnusAra maryAdA kara lete haiM aura dhIredhAre apanI zakti ko bar3hAkara apane saMyama ko bar3hAte cale jAte hai| apane upayoga aura pAcAra ko kharAba nahIM hone dete| ima taraha apanI indriyAdi ke nigraha se pAma svarUpa ko vikA mita kara karmoM ke rada bandhana ko DhIlA karane kA matata prayAsa karate haiN| jaghanya antarAtmA-"apana kahe avirata samaSTi, tInoM ziva maga pArI"-jinakI pAramA ne apane svarupa kA anubhava no para liyA hai para anAdi-kAlIna dharma ke prabhAva se sAdhAraNa prAcAra pAlane meM bhI asamartha haiN| ve jIva yaha to pUrNatayA jAnate haiM ki jaba taka meM apanI indriyoM aura mana ko mAmArika viSayoM se na haTAuMgA. taba taka mujhe vAstavika zAnti na milagI aura unI yahI sapA vizvAsa hai para ve mohanIya jAmA kama ke dabAva meM bhAkara yUnAdi karane meM sabaMdhA amamartha haiN| iliye hI unakA nAma jaghanya antarAtmA yA avirata samyagraTo hai| ye tInoM-uttama, madhyama, japanyaannagAmA mokSa mArga meM lage hue haiN| kyoMki manako mAramA asalI rUpa kA anubhava ho gayA hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmA-jinakI mAtmA meM zAna. darzana, svabhAva kA pUrNa vikAsa ho gayA ho aura saMsAra ke cara-acara padArtha spaSTa dIkhane lage hoM, evaM jinakA zAna, darzana, mukha, bala, ananta ho gayA ho. ve paramAtmA hai| unameM jo zarIra ke Azraya rahakara saMsArI AramAnoM ko padArthoM meM rahanevAle guNadharmoM kA vyAkhyAna karanevAle jIvanmukta yA sakala paramAtmA bhagavAn RSabhadeva. gamacan, hanumAna bhAdi inhIM ko arahanta yA jina kahate haiN| aura jo saMsAra se sambandha tyAga kara bhautika zarIra ko chor3akara apane sArUpa meM sthira ho loka ke aprabhAga meM jAkara sthita ho gaye hoM, ve siddha paramAtmA hai| Printed ind published lwy Girja Shankar Miehtu (S. S. Mehra and Bros ; at the Mehtu Fine Art Press. Benar's Page #69 -------------------------------------------------------------------------- _