Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura zrIdharaNavihAra ai diKg saMghavI dharaNAaura yaNakapuratathikA aravinda' bI.e.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM zrI zrAdinAthAya mamaH paramAIta zreSThisaMghavI dharaNA aura zrI dharaNavihAra-rANakapuratIrtha kA itihAsa (sacitra) lekhaka daulatasiMha lor3A 'araviMda' bI. e. dhAmaNiyA (mevAr3a) maMtrI zAha tArAcanda megharAjajI, pAvAnivAsI zrI prAgvATa itihAsa-prakAzaka-samiti sTe. rANI (gajasthAna) prakAzaka - zrI prAgvATa-saMgha-sabhA sumerapura (rAjasthAna ) -
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAptisthAna:: maMtrI, zrI prAgvATa-itihAsa-prakAzaka-samiti sTe0 rANI (rAjasthAna) vi0 saM0 2006 'prathama saMskaraNa pratiyA~ 2500 mUlya-ATha Ane bI0saM0 2476 zrI jAlamasiMha mer3atavAla ke prabandha bhI gurukula prinTiMga presa, dhyAvara (bhajamera-rAjya)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana isa jagavizruta zrI rANakapuratIrtha kA jIrNoddhAra ahamadAbAda (gujarAta) meM saMsthApita zrI pANaMdajI kalyAgajI kI pIr3hI ne lagabhaga ru. 700000) sapta lakSa kA sadvyaya karake karavAyA hai tathA tIrtha ke caturdika lagabhaga ru0 58000) aTThAvana sahasra vyaya kara ke sudRr3ha parikoSTha bhI banavAyA hai| isa tIrtha kI vyavasthA bhI yahI pIr3hI karatI hai| isa pIr3hI kI suvyavasthA se isa mahAn tIrtha kI acchI sevA huI hai| isI pIr3hI kI ora se tIrtha kI punaH pratiSThA vi0 saM0 2006 phAlguNa zuklA paMcamI ko kaI lakSa rupayoM kA vyaya karake karavAI jA rahI hai / isa pratiSThAmahotsava meM sudUra evaM nikaTa ke prAMtoM ke agaNita grAma, nagaroM se kaI sahasroM kI saMkhyA meM darzakoM ke bhAne kI AzA hai| tIrtha-darzana kA Ananda, pratiSThotsava kA Anandaagara ina donoM prAnanda kI saritAoM meM isa tIrtha ke aura isa tIrtha ke nirmAtA ke itihAsa ke vAcana ke Ananda kI saritA bhI saMmilita ho jAtI hai to yaha Ananda kA triveNIsaMgama sacamuca pUrNa AnaMdadAyI siddha hogaa| darzakoM ko isa apUrva pUrNAnanda kI prApti ho, yahI vicAra kara isa mahAn tIrtha aura isake nirmAtA prAgvATakulAvataMsa zreSThi saMghavI dharaNAzAha kA itihAsa isa zubhAvasara para pUrva prakAzita karate huye apAra Ananda ho rahA haiM / AzA hai pAThakagaNa samiti ke zrama kA lAbha uThAkara usake zrama kA mUlya kreNge| -maMtrI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzita hote huye prAgvATa itihAsa se uddhRta baiM prastuta pustikA kevala saMghavI dharaNAzAha kA hI itihAsa hai jo prakAzita hote huye prAgvATa - itihAsa se uddhRta kiyA gayA hai / ataH isameM sa0 dharaNAzAha kA varNana, usake dvArA vinirmita zrI trailokyadIpaka - nalinI gulmavimAna - dharaNavihAra nAmaka zrI caturmukhazrAdinAtha jinAlaya - rANakapuratIrtha tathA usake prazasta anya puNyakAryoM kA yathAprApta ullekha aura usake vaMza kA paricaya diyA gayA hai / vartamAna meM isa tIrthakSetra meM do anya jainadevAlaya bhI bane hue haiM, ve bhI prAcIna hI haiM tathA anya prAgvATajJAtIya, upakezajJAtIya, zrImAlajJAtIya aneka sadgRhasthabaMdhutroM ne isa tIrtha meM bhinna 2 . samayoM para puSkala dravya vyaya karake bar3e 2 purAya kArya, nirmANa-kAryAdi karavAye haiM; parantu isa pustaka ke uddezya se bAhara hone ke kAraNa unake viSaya meM yahA~ kucha bhI nahIM likhA jA sakA hai / pAThaka isa sakAraNatA ke liye kSamA kareM / zrI dharaNavihAra rANakapuratIrtha kA zilpa kalA kI dRSTi se varNana likhane ke liye tathA pratimAdi ke lekha lene ke liye maiM tIrtha meM I0 san tA0 30-5-50 se 3-6-50taka jaba ThaharA thA, pIr3hI ke munIma zrI haragoviMda hemacanda bhAI ne tatparatApUrNa suvidhAyeM dI thI tathA sarAhanIya sahayoga-bhAva pradarzita kiyA thaa| ve apanI isa sahRdayatA ke liye dhanyavAda ke pAtra haiM / - lekhaka
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ nalinIgulmavimAna ke sadRza zrI trailokyadIpaka-dharaNavihAra @ zrI Adi nA tha ca tu ma kha ji nA la ya .
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI dharaNavihAra jinAlaya kA pramukha pazcimAbhimukha * tri meM jilA siMha dvAra
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI AdinAthAya namaH // prAgvATavaMzAvataMsa zreSThi saM0. ratnA evaM zreSThi saM0 dharaNA aura zrI dharaNavihAra-rANakapuratIrtha itihAsa saM0 sAMgaNa aura vi0 zatAbdI pandrahabI ke prArambha meM usakA putra kurapAla : nAMdiyA (naMdIpuraH) nAmaka grAma meM, jo . . sirohI-sTeTa, rAjasthAna ke antargata hai saM0 sAMgaNa rahatA thaa| saM0 sAMgaNa ke kurapAla nAmaka prasiddha putra thaa| kurapAla kI strI kAmaladevI thii| kAmaladevI kA ... nAdiyA grAma kA nAma kisI ukta vaMzasambandhI zilAlekha meM nahIM milatA hai / pandrahavIM zatAbdI ke pazcAt ke aneka prasiddha, aprasiddha kavi, sari evaM muniyoM dvArA race gaye rANakapuratIrthasaMbaMdhI stavanoM meM nAdiyA. grAma kA nAma spaSTatayA varNita hai / janazruti bhI isa mata kI prabala puSTi karatI hai| :::........ ... piMDaravATaka meM zrI mahAvIra jinAlaya ke vi0 saM01465 ke saM0 dharaNA ke lekha meM sAMgA (sAMgaNa) kA. putra: pUrNasiMha aura pUrNasiMha kI strI jAlhaNadevI aura putra kurapAla likhA hai| -a0 pra0 0 le0 saM0 zrAbU bhA0 5 le0 374. . . : ...
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] [ zreSTha saMghavI dharaNA apara nAma karpUradevI thA / kAmaladevI kI kukSI se saM0 ratnA evaM saM0 dharaNA (dhannA ) kA janma huaa| donoM putra dRr3ha jainadharmI, nItikuzala, udAra evaM buddhimAna narazreSTha the / saM0 ratnA aura saM0 dharaNAzAha saM0 ratnA bar3A aura saM0 dharaNAzAha choTA thA / donoM meM atyadhika prema thA / saM0 ratnA kI strI kA nAma ratnAdevI thA / ratnAdevI kI kukSI se lASA, salaSA, manA, sonA aura sAliga nAmaka pA~ca putra huye the / saM0 dharaNA kI strI kA nAma dhAraladevI thA aura dhAradevI kI kukSI se jASA aura jAvar3a nAmaka do putra utpanna hue the / saM0 ratnA aura saM0 dharaNA donoM bhrAtA rAjamAnya aura garbhazrImanta the / sirohI - rAjya ke prati pratiSThita kuloM meM se inakA kula thA / donoM bhrAtA bar3e hI dharmiSTha evaM paropakArI the / saM0 dharaNA apane bar3e bhrAtA saM0 ratnA se bhI adhika udAra, sahRdaya, dharma aura jinezvaradeva kA paramo - pAsaka thA / vaha bar3A hI sadAcArI, satyabhASI aura mitavyayI thaa| dharma ke kAryoM meM, dIna-hInoM kI sahAyatA meM vaha apane dravya kA sadupayoga karanA kabhI nahIM bhUlatA thA / sirohI ke pratApI rAjA sesamala kI rAjasabhA meM inhIM guNoM ke kAraNa saM0 dharaNA kA bar3A mAna thA / prA0 jai0 le0 saM0 bhA0 2 ke le0 307 meM mAMgaNa chapA hai / paM0 lAlacandra bhagavAnadAsa gAMdhI, bar3audA aura maiM donoM bar3audA jAte samaya tA0 21 disambara san 1652 ko zrI rANakapuratIrtha kI yAtrA karate hue gaye the / hamane mUla lekha jo pramukha devakulikA ke bAhara eka bar3e prastara para utkIrNita hai par3hA thA / usameM spaSTa zabda meM sAMgaNa utkIrNita hai /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI rANakapuratIrtha ] donoM bhrAtAoM ke jaisA Upara likhA jA cukA hai donoM puNyakArya aura zrI bhrAtA bar3e hI puNyAtmA the| inhoMne zatruJjayamahAtIrtha kI ajAharI, sAlera Adi grAmoM meM navIna saMghayAtrA jinAlaya bnvaaye| ye prAma nAMdiyA grAma ke Asa-pAsa meM hI thor3e 2 aMtara para haiM / vi0 saM0 1465 meM piMDaravATaka meM aura aneka anya grAmoM . meM bhinna 2 varSoM meM jinAlayoM kA jIrNoddhAra karavAyA, padasthApanAyeM, biMbasthApanAyeM karavAI, satrAgAra (dAnazAlA) khulavAye / aneka avasaroM para dIna, hIna, nirdhana parivAroM kI artha evaM vastra, anna se sahAyatAyeM kii| aneka zubhAvasaroM evaM dharmaparvo ke Upara saMghabhaktiyA~ karake bhArI kIrti evaM puNyoM kA upArjana kiyaa| inhIM divya guNoM ke kAraNa sirohI ke rAjA, medapATa ke pratApI mahArANA inakA atyadhika mAna karate the| __eka varSa dharaNA ne zatruJjayamahAtIrtha kI saMghayAtrA karane kA vicAra kiyaa| una dinoM yAtrA karanA bar3A kaSTasAdhya thaa| mArga meM cora, DAkuoM kA bhaya rahatA thaa| isake atirikta bhArata ke rAjA evaM bAdazAhoM meM dvaMdvatA barAbara calatI rahatI thii| aura isa kAraNa eka rAjA ke rAjya meM rahane vAloM ko dUsare rAjA athavA bAdazAha ke rAjya meM athavA meM se hokara jAne kI svatantratA nahIM thii| zatruJjayatIrtha gUrjara bhUmi meM hai aura una dinoM gUrjarabAdazAha ahammadazAha thA, jisane ahamadAbAda kI nIMva DAla kara ahamadAbAda ko hI apanI rAjadhAnI banAyA thaa| ahammadazAha ke darabAra meM saM0 guNarAja nAmaka pratiSThita vyakti kA bar3A mAna thA / saM0 dharaNA ne saM0 guNarAja ke sAtha meM, jisane bAdazAha ahammadazAha se pharamANa (AjJA) prApta kiyA hai puSkala dravya vyaya karake] zrI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zreSThi saMghavI dharaNA zatruJjayamahAtIrthAdi kI mahADaMbara aura divya jinAlayoM se vibhUSita sakuzala saMghayAtrA kii| isa yAtrA ke zubhAvasara para saMghavI dharaNAzAha ne, jisakI Ayu 30-32 varSa ke lagabhaga meM hogI zrI zatruJjayatIrtha para bhagavAna AdinAtha ke pramukha jinAlaya meM zrImad somasundarasUri se saMgha-samAroha ke samakSa apanI pativratA strI dhAraladevI ke sAtha meM zIlavata pAlana karane kI pratijJA grahaNa kI / yuvAvaya meM samRddha evaM vaibhavapati isa prakAra kI pratijJA lene vAle itihAsa ke pRSThoM meM bahuta hI kama pAye gaye haiN| dhanya hai aise mahApuruSoM ko, jinake ujjvala caritra para hI jainadharma kA prAsAda AdhArita hai| mAMDavagar3ha ke zAha- mAMDavagar3ha ke bAdazAha husaMgazAha kA jAdA gajanIkhA~ ko zAhajAdA gajanIkhA~ apane pitA se tIna lakSa rupayoM kA ruSTa hokara mAMDavagar3ha chor3akara nikala par3A RNa denA thA aura vaha apane sAthiyoM sahita calatA huA Akara nAMdiyA grAma meM ThaharA / yahA~ Ane taka usake pAsa meM dravya bhI kama ho gayA thA aura vyaya ke liye paisA nahIM rahane para vaha bar3A duHkhI ho gayA thA / jaba usane nAMdiyA meM saM0 dharaNA kI zrImaMtapana evaM udAratA kI prazaMsA sunI, vaha saM0 dharaNA se milA aura usase tIna lakSa rupaye udhAra dene kI yAcanA kii| saM0 dharaNA to bar3A udAra thA hI, usane turanta zAhajAdA gajanIkhA~ ko tIna lakSa rupayA udhAra de diyaa| zAhajAdA gajanIkhA~ ne rupayA isa pratijJA para udhAra liyA ki vaha jaba mAMDavagar3ha kA bAdazAha banegA, saM0 dharaNA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI rANakapuratIrtha ] kA rupayA punaH lauTA degA / saM0 dharaNA ke Agraha para zAhajAdA gajanIkhA~ kucha dinoM ke liye nAMdiyA meM hI ThaharA rhaa| inhIM dinoM meM mAMDavagar3ha se kucha yavana sAmaMta zAhajAdA ko DhUMDhate 2 nAMdiyA meM A pahu~ce aura unhoMne zAhajAdA ko mAMDavagar3ha calane ke liye Agraha kiyaa| saM0 dharaNA ne zAhajAdA gajanIkhA~ ko samajhA bujhA kara mAMDavagar3ha jAne ke liye prasanna kara liyA aura zAhajAdA apane sAthiyoM sahita mAMDavagar3ha apane pitA ke pAsa meM lauTa gayA / bAdazAha husaMgazAha ne jaba yaha sunA ki saM0 dharaNA ne usake putra gajanIkhA~ kA bar3A satkAra kiyA aura usako samajhA kara punaH mAMDavagar3ha jAne ke lie prasanna kiyA vaha atyanta hI prasanna huA aura saM0 dharaNA ko mAMDavagar3ha bulAne kA vicAra karane lgaa| itane meM vaha akasmAt bImAra par3a gayA aura saM0 dharaNA ko nahIM bulA skaa| bAlI pauSadhazAlA ke kulaMguru bhaTTAraka miyAcandrajI ke pAsa meM vi0 saMvat 1425 meM punarlikhita saM0 dharaNAzAha ke vaMzajoM kI eka laMbI khyAtaprati hai| usameM saM0 kurapAla ke tIna putroM kA honA likhA hai| sarva se bar3A putra samarthamala thA / samarthamala kI strI kA nAma suhAdevI thA aura suhAdevI ke sUjA nAmaka putra huA thaa| Age samarthamala kA vaMza nahIM claa| ho sakatA hai sUjA bAlavaya meM athavA nissantAna mara gayA ho aura rANakapura-dharaNavihAra-trailokyadIpaka mandira kI pratiSThA ke zubhAvasara taka inameM se koI jIvita nahIM rahA ho| dUsarI bAta saM0 dharaNA kA aparanAma dharmA bhI likhA hai| tIsarI bAta saM0 dharaNA ke dvitIyA strI candrAdevI nAmA aura thI / vaha bhI pratiSThotsava taka sambhava hai nissantAna mara gaI ho|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zreSThi saMghavI dharaNA gajanIkhoM kA bAdazAha mAMDavagar3ha kA bAdazAha husaMgazAha kucha bananA aura mAMDavagar3ha meM hI samaya pazcAt vi0 saM0 1461 I0 dharaNAzAha ko nimaM- san 1434 meM bhara gayA aura zAhajAdA traNa tathA kArAgAra kA gajanIkhA~ bAdazAha bnaa| saM0 dharaNA daMDa aura caurAsI jJAti ko nAMdiyA grAma se usane mAnapUrvaka ke ekalakSa sikke dekara nimantrita karake bulavAyA aura tIna chUTanA aura nAdiyA lakSa ke sthAna para 6 lakSa dravya dekara grAma ko lauTanA apanA RNa cukAyA tathA saM0 dharaNA ko rAjasabhA meM uccapad pradAna kiyaa| saM0 dharaNA para bAdazAha gajanIkhA~ kI dinoMdina prIti adhikAdhika bar3hane lgii| yaha dekhakara mAMDavagar3ha ke amIra aura umarAva saM0 dharaNA se IrSyA karane lge| saM0 dharaNA ina sarva kI paravAha karane vAlA vyakti nahIM thaa| parantu kalaha bar3hatA dekhakara usane mAMDavagar3ha kA tyAga karake nAMdiyA AnA ucita samajhA, parantu bAdazAha ne saM0 dharaNA ko nAMdiyA lauTane kI AjJA pradAna nahIM kii| saM0 dharaNA bar3A hI dharmAtmA evaM jinezvara-bhakta thaa| usane zatruJjayatIrtha kI saMghayAtrA karane kA vicAra kiyA aura bAdazAha kI AjJA lekara saMgha-yAtrA kI taiyArI karane lgaa| isa para saM0 dharaNA ke duzmanoM ko bAdazAha ko bahakAne kA avasara hAtha laga gyaa| unhoMne bAdazAha se kahA ki saM0 dharaNA saMgha-yAtrA kA bahAnA karake nAMdiyA lauTanA cAhatA hai tathA mAMDavagar3ha meM arjita vipula sampatti ko bhI sAtha le jAnA cAhatA hai| bAdazAha gajanIkhA~ bar3A hI durvyasanI aura vyabhicArI thA aura paisA hI kAnoM kA atyadhika kaccA bhI thaa| ataH usake darabAra meM nita naye Sar3ayantra banate rahate the aura History of Mediaeval India by Iswari Prasad P.388
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI rANakapuratIrtha] rAjatantra bigar3ane laga gayA thaa| saM0 dharaNA ke duzmanoM kI yaha cAla saphala ho gaI aura bAdazAha ne turanta hIsaM0 dharaNA ko kaida meM DAla diyA / saM0 dharaNA ke kArAgAra ke daNDa ko zravaNa karake mAMDavagar3ha ke ati samRddha evaM prabhAvazAlI zrIsaMgha meM agni laga gii| zrI saMgha ne saM0 dharaNA ko kArAgArase mukta karAne ke liye bharasaka yatna kiye, parantu durvyasanI bAdazAha gajanIkhA~ ne koI dhyAna nahIM diyaa| bAdazAha gajanIkhA~ ne kucha hI samaya meM apane pratApI pitA husaMgazAha kI sArI sampatti ko viSaya bhoga meM kharca kara DAlA aura paise 2 ke liye tarasane lgaa| rAjakoSa eka dama khAlI ho gyaa| bAdazAha gajanIkhA~ ko jaba dravya prApti kA koI sAdhana nahIM dikhAI diyA to usane saM0 dharaNA ko caurAsI jJAti ke eka lakSa sikke lekara chor3anA svIkRta kiyA / anta meM saM0 dharaNA caurAsI jJAti ke eka lakSa rupaye dekara kArAgAra se mukta huaa| aura apane grAma nAMdiyA kI ora prasthAna karane kI taiyArI karane lgaa| unhIM dinoM mAMDavagar3ha kI rAjasabhA meM eka bahuta bar3A Sar3ayantra racA gyaa| muhammada khilajI nAmaka eka prasiddha evaM buddhimAna vyakti bAdazAha kA pradhAna mantrI thaa| vaha bar3A hI bahAdura aura tejasvI thaa| bAdazAha gajanI kI pradhAna ke Age kucha bhI nahIM calatI thii| gajanIkhA~ ko siMhAsanArUr3ha huye pUre do varSa bhI nahIM ho pAye the ki rAjakarmacArI, sAmaMta, amIra aura prajA usake durguNoM se taMga A gaI aura sarva usake rAjya kA anta cAhane lge| anta meM vi0 saM0 1463 I0 san 1436 meM muhammada khilajI ne bAdazAha gajanIkhA~ ko kaida karake apane ko mAMDavagar3ha kA bAdazAha ghoSita kara diyaa| rAjasabhA meM jaba yaha ghaTanA cala rahI thI saM0 dharaNA mAMDavagar3ha se cupacApa nikala par3A aura apane grAma nAMdiyA meM A gyaa|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zreSThi saMghavI dharaNA sirohI ke mahArAva kA nAMdiyA sirohI-rAjya kA grAma thA prakopa aura saM0 dharaNA aura una dinoM sirohI ke rAjA mahAkA mAlagar3ha meM basanA rAva sesamala the| mahArAva sesamala pratApI the aura unhoMne Asa-pAsa ke pradeza ko jIta kara apanA rAjya atyadhika bar3hA liyA thaa| sesamala bar3e svAbhimAnI rAjA the| saM0 dharaNA sirohI-rAjya kA ati pratiSThita puruSa thaa| saM0 dharaNA kA mAMDavagar3ha meM jAkara kaida honA unheM bahuta burA akharA aura usameM unako apanI mAna-hAni kA anubhava huaa| mahArAva sesamala aisA mAnate the ki agara saM0 dharaNA zAhajAdA ko rupayA udhAra nahIM detA to saM0 dharaNA kabhI mAMDavagar3ha meM jAkara kaida bhI nahIM hotA, isa prakAra saM0 dharaNA ko usake khuda ke kaidI banane kA kAraNa mahArAva sesamala saM0 dharaNA ko hI samajhate the aura usako bhArI daNDa dene para tule baiThe the| saM0 dharaNA ko yaha jJAta ho gayA ki mahArAva sesamala usa para atyadhika kupita huye baiThe haiM, vaha nAMdiyA grAma ko tyAga kara saparivAra mAlagar3ha nAmaka grAma meM, jo medapAda pradeza ke antargata thA A basA / mahArANA kumbhA una dinoM prasiddha durga kumbhAlamera meM hI adhika rahate the| mAlagar3ha aura kumbhalagar3ha eka hI parvatazreNI meM kucha hI koSoM ke antara para A gaye haiN| jaba mahArANA kumbhA ne yaha sunA ki saM0 dharaNA mAlagar3ha meM saparivAra A base haiM, unhoMne apane 1. si0 iti0 pR0 164-65 2. bAlI (marudhara) ke kulaguru bhaTTAraka miyAcandrajI kI pauSadhazAlA kI vi0 saM01625 meM punarlikhita saM0 gharaNA ke vaMzajoM kI khyAtaprati ke AdhAra para /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI rANakapuratIrtha ] [ vizvAsapAtra sAmantoM ko bhejakara mAnapUrvaka saM0 dharaNA ko rAjasabhA meM bulavAyA aura saM0 dharaNA kA acchA mAna kiyA, tathA saM0 dharaNA ko apane vizvAsapAtra vyaktiyoM meM sthAna diyaa| mahArANA kumbhakarNa ko mahArANA kumbhakarNa bar3e hI pratApI, rAjyasabhA meM saM0 dharaNA yazasvI, guNI rAjA the| unake darabAra meM sadA guNavAnoM aura puNyAtmAoM kA svAgata hotA rahatA thaa| aise guNI rAjA kI rAjya-sabhA meM agara saMghavI dharaNAzAha kA mAna dina dugunA rAta caugunA bar3hA / saM0 dharaNA mahArANA kummakarNa kA mantrI rahA ho, aisA koI pramANika ullekha prApta nahIM huA hai| saM0 dharaNA mahArANA ke darabAra meM ati sammAnita vyakti avazya the, jo rANakapura kI prazasti se hI spaSTa siddha hotA hai| (17) ........"40 kulakAnanapaMcAnanasya / viSamatamAbhaMgasAraMga(18) pura nAgapura gAgaraNa narANakA'jayameru maMDora maMDalakara budi (16) khATU cATU sUjAnAdi nAnAmahAdurgalIlAmAtragrahaNapramANi(30)......." rANAzrIkumbhakarNasarvovIpatisArvabhaumasya 41 vijaya(31) mAna rAjye ....... (32) ..................................... ....... ." zrImadahammada(33) suratrANadattafaramANasAdhuzrIguNarAjasaMghapatisAhacaryakRtAzca(34) ryakAridevAlayADambarapuraH sarazrIzatraJjayAditIrthayAtreNa / ajA(35)harI piMDaravATakasAlerAdi bahusthAnanavInajainavihArajIrNoddhAra(36) padasthApanAviSamasamayasatrAgAranAnAprakAraparopakArazrIsaMghasa(37) tkArAdyagaNyapuNyamahArthakrayANakapUryamANabhavAgAvatAraNakSama -rANapuratIrthaprazasti.prA. bai0 le0 saM0bhA02 le0307 .....................
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] [zreSThi saMghavI dharaNA ho to koI Azcarya kI bAta nhiiN| mahArANA kumbhakarNa kA rAjya ajamera, maMDora, nAgapura, gAgaraNa, bUMdI tathA khATU, cATU taka vistRta thaa| phalataH unake darabAra meM aneka vIra, yauddhA, zrImanta, sajjana vyakti rahate the| saM0 dharaNA mahArANA kumbhakarNa ke prati vizvAsa-pAtra evaM rAjya ke prati pratiSThita zrImanta vyaktiyoM meM se the| paramAIta saM0 dharaNAzAha kA rANakapura meM nalinIgulmavimAna trailokyadIpaka-dharaNavihAra nAmaka caturmukha AdinAtha jinaprAsAda kA banavAnA / sonA saM0 dharaNA ko svapna jaisA likhA jA cukA hai saM0 dharaNA kA honA buddhimAna, catura aura jaisA nItijJa thA, vaisA hI dRr3ha jainadharmI, gurubhakta aura jinezvaradeva kA upAsaka bhI thA / vaha bar3A tapasvI bhI thaa| (41) ... " rANapuranagare rANAzrIkumbhakaraNa(42) narendreNa svanAmnA nivezite tadIyasuprasAdAdezatastrailokyadIpakA rANakapura prazasti aneka pustakoM meM mAdar3I grAma ke viSaya meM bahuta bar3hA-caDhA kara likhA hai ki yahA~ 2700 sattAIso ghara to kevala jainiyoM ke hI the| aura anya jJAtiyoM ke phira kitane hI sahasroM hoNge| ye saba bAteM atizayoktipUrNa haiM, jo maMdira ke AkAra kI vizAlatA ko dekhakara anumAnita kI gaI haiM / lekhaka zrI trailokyadIpaka dharaNa vihAra
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI rANakapuratIrtha ] [11 usane battIsa varSa kI yuvAvasthA meM hI zIlavata grahaNa kara liyA thaa| aura navIna 2 jinaprAsAda banavAne kI nitya kalpanA kiyA karatA thaa| eka rAtri ko usane svapna meM nalinIgulmavimAna ko dekhA aura nalinIgulmavimAna ke AkAra kA eka jinaprAsAda banavAne kA usane svapna meM hI saMkalpa bhI kiyaa| prAtaHkAla hote hI usane svapna aura apane nizcaya kI apane parijanoM ke samakSa carcA kii| vimAna to usako smaraNa raha gayA, parantu usakA nAma usako smaraNa nahIM rahA, ataH vaha yaha nahIM samajhA sakA ki vaha kaisA jinAlaya banavAnA cAhatA hai| phalataH usane dUra 2 se aneka catura zilpavijJa kAryakaroM (kArIgaroM) ko bulvaayaa| Aye huye kAryakaroM ne aneka mandiroM ke bhAMtibhAMti ke rekhAcitra banA banAkara dharaNAzAha ko dikhAye / unameM se muMDArAgrAma ke rahane vAle zilpavijJa depAka nAmaka somapurA ne ke zilA-lekhoM kA saMgraha karane kI dRSTi se vahA~ 30-5-50 se 3-6-50 taka rhaa| aura pArzvavartI samasta bhAga kA bar3I sUkSmatA evaM gaveSaNAtmaka dRSTi se avalokana kiyaa| upatyakA meM maidAna avazya bar3A hai| parantu vaha aisA viSama aura Ter3A-mer3A hai ki vahA~ itanA vizAla nagara kabhI thA amAnya pratIta hotA hai| dUsarI bAta jIrNa evaM khaNDita makAnoM ke cihna Aja bhI mojUda haiM, jinako dekhakara bhI yaha anumAna lagatA hai ki yahA~ sAdhAraNa choTA-sA grAma thaa| tRtIya sudRr3ha zaMkA jo hotI hai, vaha yaha ki agara mAdar3I trailokyadIpaka jinAlaya ke banane ke pUrva hI vizAla nagara thA to jaisI bhArata meM anAdikAla se grAma aura nagaroM ko saMkoca kara basAne kI paddhati rahI hai, itane vizAla nagara meM itanA khulA bhAga kaise nikala AyA? trailokyadIpaka jinAlaya kA vaha prakoSTa jo vyavasthApikA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] [zreSThi saMghavI dharaNA nalinIgulmavimAna kA rekhAcitra banAkara prastuta kiyaa| saM0 dharaNA ne depAka ko apanA pramukha kAryakara niyukta kiyaa| mAdar3I grAma aura alI athavA ADAvalA parvata kI usakA nAma rANakapura vizAla, unnata evaM ramya zreNiyA~ marudhararakhanA prAnta tathA medapATa-pradeza kI sImA nirdhArita karatI haiM aura ve marudhara se Agneya aura medapATa ke pazcima meM AI huI haiN| ina parvatazre-NiyoM meM hokara aneka patha donoM pradezoM meM jAte haiN| jinameM desUrI kI nAla adhika prasiddha hai| kumbhalagar3ha kA prasiddha aitihAsika durga, jisako pratApI mahArANA kumbhakarNa ne banavAyA thA, isI bAr3AvAlA parvata kI mahAnatama zikhA para zrAja bhI sudRr3hatA ke sAtha aneka vipada-bAdhA jhelakara khar3A hai| mahArANA kumbhakarNa isI durga meM rahakara adhikatara prabala zatruoM ko chakAyA karate peDhI ne parvatoM ke DhAla se jinAlaya kI ora Ane vAle pAnI ko rokane ke liye jinAlaya se dakSiNa tathA pUrva meM lagabhaga eka yA DeDha phAga ke antara para banAyA hai paryApta lambA aura U~cA hai| aura samasta upatyakA-sthala meM samatala bhAga hI yahI hai jahA~ nagara kA madhya yA pramukha bhAga basA honA cAhie thaa| merI dRSTi meM to yahI ucita mAlUma par3atA hai ki yahA~ sAdhAraNa jJAti ke logoM kA nivAsa thA, jinase dharaNAzAha ne bhUmi kharIda kara lii| ve rAjAjJA se yaha bhAga chor3a kara kucha dUrI para jA base / yaha avazya sambhava hai ki trailokyadIpaka jinAlaya banane ke samaya jaina AbAdI avazya bar3ha gaI ho / mahArANA aura zrImantoM kI aTTAriyoM bana gaI hoM, nagara kI ramaNikatA bar3ha gaI ho, parantu mAdar3I eka ati vizAla nagara thA, satya pratIta nahIM hotA hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrI dharaNavihAra ke pAva meM uttarAbhimukha zrI pAzvanAtha-jinAlaya *
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ falzbuluale likes to be s e e 2b 2B LEBIH 14b2bPS ktz
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI rANakapuratIrtha ] [13 the / kumbhalagar3ha durga se 10-12 mIla ke antara para mAlagar3ha grAma Aja bhI vidyamAna hai, jisameM paramAhaMta dharaNA aura ratnA rahate the| kumbhalagar3ha se jo mArga mAlagar3ha ko jAtA hai, usameM mAdrI parvata par3atA hai| isI mAdrI parvata kI ramyaH upatyakA meM mAdar3I grAma jisakA zuddha nAma mAdrI parvata kI upatyakA meM hone se bhAdrI thA basA huA thaa| mAdar3I grAma agamya evaM durbhada sthala meM bhale nahIM bhI basA thA, phira bhI vahA~ duzmanoM ke AkramaNoM kA bhaya nitAnta kama rahatA thaa| saM0 dharaNAzAha ko trailokyadIpaka nAmaka jinAlaya banavAne ke liye mAdar3I grAma hI sarva prakAra se ucita pratIta huaa| ramya parvata zreNiyA~, harI-bharI upatyakA, pratApI mahArANoM ke durga kuMbhalagar3ha kA sAnidhya, ThIka pArzva meM maghA saritA kA pravAha, duzmanoM ke sahaja bhaya se dUra Adi aneka bAtoM ko dekha kara saM0 ' dharaNAzAha ne mAdar3I grAma meM mahArANA kumbhakarNa se bhUmi kharIda kI aura mAdar3I kA nAma badalakara rANakapura rakkhA / rANakapura mahArANA zabda kA rANaka aura saM0 dharaNA kI jJAti poravAla kA pora, pura kA yoga hai jo donoM kI kIrti ko sUrya-candra jaba taka prakAzamAna raheMge prakAzita karatA rhegaa| zrItrailokyadIpaka dharaNa- vizAla saMgha samAroha evaM dhUma-dhAma ke vihAra nAmaka catarmakha madhya saM0 dharaNA ne dharaNavihAra nAmaka AdinAtha jinAlaya kA caturmukha AdinAtha jinAlaya kI nIMva zilAnyAsa aura jinA- vi0 saM0 1465 meM ddaalii| isa samaya laya ke bhUrahoM va catuSka duSkAla kA bhI bhayaMkara prakopa thaa| kA varNana garIba janatA ko yaha varadAna siddha ..... huaa| maMDArA grAma nivAsI prasiddha zilpajJa kAryakara somapurAjJAtIya depAka kI tattvAvadhAnatA meM
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] [zreSThi saMghavI dharaNA anya paccAsa kuzala kAryakageM evaM agaNita zramakaroM ko rakha kara kArya prArambha krvaayaa| jinAlaya kI nIveM atyanta gaharI khuvAI aura unameM sarvadhAtu kA upayoga karake vizAla evaM sudRr3ha divAreM utthvaaii| caurAsI bhUgRha banavAye, jinameM se pA~ca abhI dikhAI dete haiN| do pazcima dvAra kI pratolI meM haiM, eka uttara meghanAtha-maMDapa se lagatI huI bhramatI meM, eka anya devakulikA meM aura eka naiRtya koNa kI zikharabaddha kulikA ke pIche bhramatI meM haiN| zeSa catuSka meM chipe haiN| jinAlaya kA catuSka sevAr3I jJAti ke prastaroM se banA hai, jo 48000 vargaphITa samAnAntara hai| pratimAoM ko chor3a kara zeSa sarvatra sonANA prastara kA upayoga huA hai| mUlanAyaka devakulikA ke pazcimadvAra ke bAhara uttara pakSa kI bhitti meM eka zilApaTa para vi0 saM0 1466 kA lambA prazasti-lekha utkIrNita hai| isase yaha samajhA jA sakatA hai ki yaha mUlanAyaka devakulikA saM0 1466 meM banakara ___ eka kathA aisI sunI jAtI hai ki eka dina saM0 dharaNAzAha ne ghRta meM par3I makSikA (mAkhI) ko nikAlakara jUte para rakha lii| yaha kisI zilpI kAryakara ne dekha liyaa| zilpiyoM ne vicAra kiyA ki aisA karpaNa kaise itane bar3e vizAla jinAlaya ke nirmANa meM saphala hogaa| saM0 dharaNAzAha kI unhoMne parIkSA lenI caahii| jinAlaya kI jaba nIveM khodI jA rahI thI, zilpiyoM ne saM0 dharaNAzAha se kahA ki nIvoM ko pATane meM sarvadhAtuoM kA upayoga hogA, nahIM to itanA bar3A vizAla jinAlaya kA bhAra kevala prastara kI nirmita divAreM nahIM sambhAla pAyaMgI / saM0 dharaNAzAha ne atula mAtrA meM sarvadhAtuoM ko turanta hI ekatrita krvaaii| taba zilpiyoM ko bar3I lajjA AI ki vaha karpaNatA nahIM thI, parantu sArthaka buddhimattA thii|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI rANakapuratIrtha] [15 taiyAra ho gaI thI aura vi0 saM0 1468 taka cAroM siMhadvAroM kI bhI racanA ho cukI thI aura jinAlaya pratiSThita kiye jAne ke yogya bana cukA thaa| saM0 dharaNAzAha ke anya rANakapura nagara meM saM0 dharaNA ne cAra tIna kArya aura trailokya- kArya eka hI muhUrta meM prArambha kiye| dIpaka dharaNavihAranAmaka saM0 dharaNAzAha kA prathama mahAna satkArya jinAlaya kA pratiSThotsava to uparokta jinAlaya kA banavAnA hai . hii| atirikta usane rANakapura nagara meM nimna tIna kArya aura kiye| eka vizAla dharmazAlA bnvaaii| jisameM aneka cauka, kakSa (aurar3iyA~) the tathA jisameM kASTa caturadhikAzItimitaiH staMbhairamiteH prkRsstttrkaassttaiH| nicitA ca paTTazAlAcatuSkikApavarakapravarA // zrI dharaNanirmitA yA pauSadhazAlA smstytivishaalaa| tasyA samavAsArSaH praharSato gcchnetaarH|| -somasaubhAgyakAvya saM0 dharaNA kA eka vizAla dharmazAlA ke banAne kA nizcaya karanA svAbhAvika hI thaa| kyoMki aise mahAn tIrtha svarUpa jinAlaya kI pratiSThA ke samaya aneka prasiddha AcAryoM kI apane aneka ziSyagaNoM ke sahita Ane kI sambhAvanA bhI thI aura aise tIrthoM meM aneka sAdhu, munirAja sadA Thaharate haiN| ataH Thaharane kI samucita vyavasthA to honI hI caahie| yaha dharmazAlA jIrNa-zIrNa avasthA meM abhI taka vidyamAna thii| vi0 saM0 2004-5 meM samUlataH naSTa ho gaI aura phalataH uThavA dI gii|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16) [SThi saMghavI dharaNA ke caurAsI uttama prakAra ke stambha the| dharmazAlA meM aneka zrAcAryoM ke eka sAtha apane mAna-maryAdApUrvaka Thaharane kI vyavasthA thii| alaga-alaga aneka vyAkhyAna-zAlAyeM banavAI gaI thiiN| yaha dharmazAlA dakSiNa dvAra ke sAmIpya meM thor3e hI antara para banAI gaI thii| yaha prAyaH prathA-sI ho gaI hai ki tIrtho meM dAnazAlAyeM hotI hI haiM / tIrthoM ke darzanArtha garIba amyAgata aneka Ate rahate haiN| aura phira una dinoM dAnazAlAyeM banavAne kA pracAra bhI atyadhika thaa| ataH dharmAtmA se0 dharaNA kA rANakapuratIrtha meM dAnazAlA kholane kA vicAra koI Azcarya kI bAta nahIM hai| saM0 dharaNAzAha kA caturtha kArya apane liye mahAlaya banavAne kA hai| yaha bhI ucita hI thA / tIrtha kA banAnevAlA tIrtha kI dekharekha kI dRSTi se, bhakti aura uccabhAvoM ke kAraNa apane banAye huye tIrtha meM hI rahanA caahegaa| cyAraI mahUrata sAmatA ai lIdhA eka hI bAra tu, pahilaI devala mAMDIu e bIjai sattu kAratu, pauSadhazAlA ati bhakti e mAMDItra deula pAsi tu, caturthauM mahUrata gharAuM maMDAvyA AvAza tu, yaha uparokta meha kavi ke vi0 saM01466 meM banAye huye eka stavana kA aMza hai| meha kavi ne apane isI lambe stavana meM eka sthala para isa prakAra varNita kiyA hai raliyAiti lakhapati iNi ghari, kAkA hiMva kIjaI jagaDU pari,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrI AdinAtha pratimA ODROOP RANAKPUR KUPNUMEROLOBB Ecodom 00000 9000000 0000000000 *.-00-000000000 200000 0000000 00000000 111 FI
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ mulanAyaka devakulikA kA pazcima dvAra aura raGgamaMDapa tathA mevamaMDapa ke kalAmaya stambhoM kA darzana
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI rANakapuratIrtha ] A . . . .. dvitIya kArya-dAnazAlA banavAI gaI aura tRtIka kAryaapane liye eka ati vizAla mahAlaya bnvaayaa| vi0 saM0 1468 taka dAnazAlA, mahAlaya aura dharmazAlA bana cuke the| .. prANa-pratiSThotsava isa trailokyadIpaka dharaNavihAra nAmaka rANakapuratIrtha kI aMjanazalAkA vi0 saM0 1468 phA0 R0 5 ko aura bivasthApanA phA0 kR0 10 ko (rAjasthAnI caitra kR0 10) suvihitapurandara gacchAdhirAja, paramaguru, zrI devasundarasUripaTTaprabhAkara, zrI bRdattapAgaccheza, zrI somasundarasUrike kara-kamaloM se, jo zrI jag2accaMdrasUri aura zrI devendrasUri ke vaMza meM the, paramAta saM0 dharaNAzAha ne apane jyeSTha bhrAtA saM0 ratnAzAha, bhrAtRjAyA ratnadevI, bhrAtRja saM0. lASA, salaSA, manA, sonA aura sAliMga tathA. svapatni dhAraladevI evaM apane putra jASA aura jAvar3a ke sahita bar3I dhUma-dhAma se krvaaii| Aja bhI usakI puNya smRti meM cai0.kR0 10 (gujarAtI phA0 kR0 10) ko prativarSa melA hotA hai aura usI dina nevadhvajA car3hAI jAtI hai| yaha dhvajA aura pUjA saM. dharaNAzAha ke vaMzajoM dvArA jo ghANerAva meM rahate haiM car3hAI aura unakI hI ora se . jagaDU kahIyaI royA 'saMdhAra, . . . ApaNa meM desyA loka aadhaar|.. . arthAt vi0 saM 1465 meM bhArI duSkAla pdd'aa| saM0 dharaNAzAha ko usake bhrAtRja ne jagat-prakhyAta mahAdAnI jagaDUzAha zreSThi ke samAna duSkAla se pIDita, kSudhita dIna, garIba janatA kI sahAyatA karane kI prArthanA kii| bhrAtRja kI prArthanA ko mAna dekara saM0 dharaNA ne trailokyadIpakatIrtha, dharmazAlA, svanivAsa banavAnA prArambha kiyA tathA satrAlaya khulvaayaa| ... ..
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] [zreSThi saMghavI dharaNA pUjA bhI banAI jAtI hai / isa pratiSThotsava meM dUra 2 ke aneka nagara, prAmoM se 52 bAvana bar3e saMgha Aye the tathA aneka bar3e 2 prAcArya apane ziSyagaNoM ke sahita upasthita huye the| isa prakAra 500 sAdhu-munirAja ekatrita huye the / ukta zubha divasa meM mUlanAyaka-yugAdideva-devakulikA meM saM0 dharaNAzAha ne eka sundara prastara pITikA ke Upara cAroM dizAoM meM abhimukha yugAdideva bhagavAn AdinAtha kI bhavya evaM zveta prastara vinirmita cAra saparikara vizAla pratimAeM sthApita kii| pratiSTotsava dina se hI pazcima siMhadvAra ke bAhara abhinaya hone lage / dakSiNa siMhadvAra ke bAhara zrI somasundarasUri tathA anya prAcAryoM, munimahArAjoM ke darzanArtha zrAvakoM kA samAroha dharmazAlA ke dvAra para lagA rahatA thA, pUrvasiMha-dvAra ke bAhara vaitAdayagiri kA manohArI dRzya thA, jisako dekhane ke liye bhIr3a lagI rahatI aura uttara siMha-dvAra ke bAhara zrAvaka-saMgha darzanArtha ekatrita rhte| pratiSThAvasara para saM0 dharaNAzAha ne aneka AzcaryakAraka kArya kiye tathA dInoM ko bahuta dAna diyA aura unakA dAridraya dUra kiyaa| pratiSThotsava ke samApta ho jAne para zrI somadeva vAcaka ko AcAryapada pradAna kiyA gyaa| saM0 dharaNAzAha ne AcAryapadotsava ko bahuta dravya vyaya karake mnaayaa| 1-vi0 saM0 1466 meM mehakavikRta rANakapuratIrthastavana / / 2-uttarAbhimukha mUlanAyaka pratimA vi0 saM01676 kI pratiSThita hai| isase yaha siddha hotA hai ki saM0 dharaNAzAha kI sthApita pratimA khaNDita ho gaI hai / ataH prAgvATa jJAtIya viradhA aura usake putra hemarAja navajI ne ukta pratimA sthApita kii|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI rANakapuratIrtha ] [16 __paramArhata saM0 dharaNA dvArA apane kuTumbIjanoM ke zreyArtha pratiSThita pratimA, parikara vi0 saM0 zrAcArya pratimA dizA __prathama khaMDa kI mUlanAyaka devakulikA meM 1468phA.kR.5 somasundarasUri AdinAthasaparikara pazcimAbhimukha dakSiNAbhimukha pUrvAbhimukha uttarAbhimukha dvitIya khaMDa kI devakulikA meM 1507cai.kR.5 ranazekharasUri , pazcimAbhimukha 1506vai.zu.2 , parikara pUrvAbhimukha 1505caiHzu.13 , saparikara uttarAbhimukha tRtIya khaMDa kI devakulikA meM 1506vai.zu.2 , parikara pazcimAbhimukha dakSiNAbhimukha pUrvAbhimukha uttarAbhimukha . 1-uparokta saMvatoM se yaha to siddha hai ki saM0 dharaNA vi0 saM0 1506 meM jIvita thaa| tathA ukta tAlikA se yaha bhI siddha hotA hai ki dharaNavihAra kA nirmANa kArya dharaNAzAha kI mRtyu taka bahuta kucha pUrNa bhI ho cukA thA-jaise mUlanAyaka trimaMjalI yugAdidevakulikA kA nirmANa aura cAroM sabhAmaNDapoM kI tathA cAroM siMha-dvAroM kI
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 [zreSThi saMghavI dharaNA isa gharapabihAralIrtha meM saM0 dharaNAzAha kA antima kArya mUlanAyaka devakulikA ke Upara dvitIya khaNDa meM pratiSThita pUrvAbhimukha pratimA kA parikara hai, jisakI vi0 saM0 1506 vai0 zu0 2 ko ratnazekharasUri ke karakamaloM se sthApita karavAyA thaa| yaha isase sambhava lagatA hai ki vi0 saM0 1510-11 meM saM0 dharaNAzAha svarovAsI huaa| zrI rANakapuratIrtha kI sthApatyakalA dharaNavihAra nAmaka isa yugAdideva-jivaprAsAda kI banAghaTa cAroM dizAoM meM eka-sI prArambha huI aura sIr3hiyA~, dvAra, pratolI aura tadoparI maMDapa, devakulikAyeM aura unakA prAMgaNa, bhramatI, vizAla meghamaNDapa, raMgamaNDapoM kI racanA, eka mApa, eka AkAra aura eka saMkhyA aura DhaMga kI karatI huI catuSka ke madhya meM pramukha trimaMjalI, catuSdvAravatI zikharabaddha devakulikA kA nirmANa karake samApta huI / yaha prAsAda itanA bhArI, vizAla aura UMcA hai ki dekhakara mahAn zrAzcarya hotA hai| prAsAda ke stambhoM kI saMkhyA 1444 haiN| meghamaNDapa evaM trimaMjalI pramukha devakulikA ke stambhoM kI UMcAI cAlIsa phITa se Upara hai| ina stambhoM kI racanA itanI kauzalayukta saMkhyA evaM samAnAntara paMktiyoM kI raSTi se kI gaI hai ki prAsAda meM kahIM bhI khar3e hone para sAmane kI dizA meM vinirmita devakulikA meM pratiSThita pratimA pratoliyoM kI (pola ) racanA, parikoSTa meM adhikAMza devakulikAoM aura unake Age kI staMbhavatIzAlA (varazAlA) tathA anya anivAryataH Avazyaka aMgoM kA bananA aadi| 2-mere dvArA saMgrahita lekhoM ke AdhAra para /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI rAmakapuratIrtha] ke darzana kiye jA sakate haiN| pramukha devakulikA ne catuSka kA uttanA hI samAnAntara bhAga gherA hai, jitanA bhAga pratolI evaM siMha-dvAroM ne cAroM dizAoM meM adhikRta kiyA hai| prAsAda meM cAra koNakulikAoM ke tathA mUlanAyaka kulikA kA zikhara milAkara 5 zikhara haiM, 184 bhUgRha haiM, jinameM pA~ca khule haiM, pATha saba se bar3e aura pATha unase choTe aura ATha unase choTe kula 24 maNDapa haiM, 84 devakulikAyeM haiM, cAroM dizAoM ke cAra siMhadvAra haiM / samasta prAsAda sonANA aura sevAr3I prastaroM se banA hai aura itanA sudRr3ha hai ki AtatAyiyoM ke AkramaNa ko aura 500 pA~ca so varSa ke kAla ko mela kara bhI Aja vaisA kA vaisA banA khar3A hai / paramAhata saM0 dharaNAzAha kI ujjvala kIrti kI kathA aisI pracalita hai ki muNDArAnivAsI somapurA depAka eka sAdhAraNa jJAnavAlA zilpakAra thii| saM0 dharaNAzAha dvArA nimantrita kAryakaroM meM vaha bhI thaa| depArka ko rAtri meM devI kA svapna huA, kyoMki vaha devI kA parama bhakta thA / devI ne depAka ko kahA ki vaha aisA citra banAkara le jAve jaisA citra eka kRSaka sIdhA aura zrAr3A hala calAkara apane kSetra meM ubhAra detA hai, jisameM kevala prAyaH samAnAntara sIdhI aura Ar3I rekhAoM ke atiriktaM kucha nahIM hotA hai / jahA~ ye sIdhI aura Ar3I rekhAyeM paraspara eka dUsare se milatI athavA kATatI hai, vahA~ stambhoM kA AropaNaM samajhanA caahie| somapurA depAka devI ke Adeza evaM saMketa ke anusAra rekhA-citra banA kara le gayA / nalinIgulmavimAna isI citra ke prakAra kA hotA hai| basa saM0 dharaNAzAha ne depAka kA citra pasanda kiyA. aura depAka ko pramukha kAryakara banAkara usakI dekha-rekha meM mandira kA nirmANa kArya prArambha krvaayaa|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] [ zreSTha saMghavI dharaNA yaha pratIka saikar3oM varSoM aura tadviSayaka itihAsa ananta varSoM taka usake nAma aura gaurava ko saMsAra meM prakAzita karatA rahegA / jinAlaya ke cAra siMhadvAroM kI racanA catuSka kI cAroM bAhoM para madhya meM cAra dvAra bane huye haiM / dvAroM kI pratoliyA~ andara kI ora haiM / dvAroM ke nAma dizAoM ke nAma para hI haiM / pazcimottara dvAra pramukha dvAra hai / pratyeka dvAra kI banAvaTa eka-sI hai / pratyeka dvAra ke Age kramazaH bar3I aura choTI do 2 catuSkikA haiM, jina para kramazaH tri0 aura dvi0 maMjalI gumbajadAra mahAlaya haiM / phira sIr3hiyA~ haiM, jo jamIna ke tala taka banI huI haiM / cAroM dvAroM kI pratoliyoM kI banAvaTa eka-sI hai| pratoliyoM kA A~gana bhAga chatadAra hai aura jinAlaya ke bhItara praveza karane ke liye sIr3hiyA~ banI huI haiN| cAroM pratoliyoM kA yaha bhAga khulA huA hai aura bhramatI se jAkara milatA hai / isa khule huye bhAga ke upara vizAla gumbaja hai / cAroM pratoliyoM ke upara ke gumbajoM meM valayAkAra adbhuta kalA kRti hai / jisako dekhate hI banatA hai| cAra pratoliyoM kA varNana. ina valayoM kI kalA ko dekha kara mujhako maincesTara kI jagata-vikhyAta phAliyoM kA smaraNa ho AyA, jo maiMne aneka bar3e 2 adbhuta saMgrahAlayoM meM dekhIM / parantu isa kara-kalA-kRti kI sajIvatA aura cira- navInatA aura zilpakAra kI TA~kI kA jAdU usa yantra-kalA-kRti meM kahA~ ?
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI rANakapuratIrtha ] [23 sarakAra pratoliyoM ke upara ke . dakSiNa pratolI ke upara ke mahAlaya meM mahAlayoM kA varNana eka protthita vedikA para zreSThi-pratimA hai, jo khar3I huI hai| usa para saM0 1723 kA lekha hai| pUrva aura pazcima pratoliyoM ke upara ke mahAlayoM meM gajArUr3ha mAtA marudevI kI pratimA hai, jisakI dRSTi sIdhI mUlamandira meM pratiSThita AdinAtha biMba para par3atI hai| uttara dvAra kI pratolI ke upara ke mahAlaya meM sahasrakuTi haiM, jisako rANakastambha bhI kahate haiM / yaha apUrNa haiM / yaha kyoM nahIM pUrNa kiyA jA sakA, usake viSaya meM aneka danta-kathAyeM pracalita haiN| isa sahasrakuTi-stambha para choTe-bar3e aneka zilAlekha patalI paTTiyoM para utkIrNita haiN| jinase prakaTa hotA hai ki isa stambha ke bhinna 2 bhAga tathA prabhAgoM ko bhinna 2 vyaktiyoM ne bnvaayaa| jaisI danta-kathA pracalita hai ki isakA banAne kA vicAra pratApI mahArANA kumbhakarNa ne kiyA aura vyaya adhika hotA dekhakara prArambha karake athavA kucha bhAga bana jAne para hI chor3a diyaa| prakoSTha devakulikAoM prakoSTha catuSka para bAhira kI ora kucha aura bhramatI kA varNana. izca sthAna chor3akara cAroM ora catuSka kI cAroM bAhoM para prakoSTha banAyA gayA hai, jisameM cAroM pramukha dvAra cAroM dizAoM meM khulate haiN| dvAroM dvArA adhikRta bhAga chor3a kara prakoSTha ke zeSa bhAga meM devakulikAyeM saM01723 kA lekha pUrA par3hA nahIM jAtA hai| patthara meM khaDDe par3a gaye haiM aura akSara miTa gaye haiM / saM0 1551 varSe vaisAkha badi 11 some saM0 jAvar3a bhA0 jasamAde pu0 guNarAja bhA0 sugatAde pu0 jagamAla bhA0 zrI vacha kraavit| ... . .....
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zrechi saMghavI dharaNA banI huI haiM, jo Amane-sAmane kI dizAoM meM saMkhyA aura AkAra-prakAra meM eka-sI haiN| ye kula devakulikAyeM saMkhyA meM 80 haiN| inameM se chihattara devakulikAyeM to eka-sI zikharabaddha aura choTI haiN| 4 cAra inameM se bar3I haiM, jinameM se do uttara-dvAra kI pratolI ke donoM pakSoM para haiM-pUrva pakSa para mahAvIradevakulikA aura pazcima pakSa para samavasaraNakulikA hai| isI prakAra dakSiNa dvAra kI pratolI ke pUrva pakSa para AdinAthakulikA aura pazcima pakSa para naMdIzvarakulikA hai| ina cAroM kI banAvaTa vizAlatA evaM prakAra kI dRSTi se eka-sI haiM / ye cAroM gumbajadAra haiN| inake pratyeka ke Age gumbaz2adAra raMgamaNDapa.hai, jo choTI devakulikAoM ke prAMgaNa-bhAga se Age likalA huA hai| samasta choTI devakulikAoM kA prAMgaNa stambha uThA kara chatadAra banAyA huA hai| uparokta saMgamaer3apoM tathA devakulikAoM ke prAMgaNa ke nIce bhramatI hai, jo cAroM koNoM kI vizAla zikharabaddha devakulikAoM ke pIche cAroM pratoliyoM ke antaramukhoM ko sparza karatI huI aura cAroM dizAoM meM bane cAroM megha-maNDapoM ko sparzatI huI cAroM ora jAtI hai| ......... ............ koNakulikAoM kA: cAroM koNoM meM cAra zikharabaddha cAra 'varsana. ...... vizAla devakulikAyeM haiN| pratyeka devAlikA ......... ke Age vizAla gumbajadAra raMga-maNDapa hai| ina devAlikAoM ko mahAdhara-prAsAdaHbhI likhA hai| ye itanI vizAla haiM ki pratyeka eka acchA jinAlaya hai| ye cAroM bhinna 2.vyaktiyoM dvArA banavAI gaI haiM / inameM jo lekha haiM ve vi0 saM0.1503, 1507, 1511. aura 1516 ke haiN| isa prakAra dharaNavihAra meM assI dizAkulikAyeM aura cAraH koNa-kulikAyeM milAkara kula caurAsI devakulikAyeM haiN|. .
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ meghanAda - maNDapa ke lolakayukta evaM kalAmaya ghUmaTa aura usameM abhinetriyoM ke rUpa meM solaha nartakI devaputtaliyoM kA hRdayahAri dRzya
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ TUMOTORY ANDIT eka meghanAdamaNDapa ke ghUmaTa kI chata meM sundara zatadalakamala aura usake sarvadika 16 deviyoM kA dRzya
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI rANakapuratIrtha ] [ 25 megha-maNDapa aura usakI cAroM dizAoM meM cAra meghamaNDapa haiM, zilpakalA. jinako indramaNDapa bhI kaha sakate haiN| pratyeka maNDapa lagabhaga U~cAI meM cAlIsa phITa se adhika hai / inakI vizAlatA aura prakAra bhArata meM hI nahIM, jagata ke bahuta kama sthAnoM meM mila sakate haiM / do kokulikAoM ke madhya meM eka 2 megha - maNDapa kI racanA hai / stambhoM kI U~cAI aura racanA tathA maNDapoM kA zilpa kI dRSTi se kalAtmaka saundarya darzakoM ko AlhAdita hI nahIM AtmavismRti karA detA hai / ghaNToM nihArane para bhI darzaka thakatA nahIM hai / raMga- maNDapa. megha-maNDapoM se jur3e huye cAroM dizAoM meM mUla mandira ke cAroM dvAroM ke Age cAra raMgamaNDapa haiM, jo vizAla evaM atyanta sundara hai / megha-maMDapoM ke prAMgana bhAgoM se raMgamaNDapa kucha protthita catuSkoM para vinirmita hai| pazcima dizA kA raMgamaNDapa jo pazcimAbhimukha mUlanAyaka - devakulikA ke Age banA hai, doharA evaM adhika manohArI hai / usameM putaliyoM kA pradarzana kalAtmaka evaM paurANika hai / rANakapuratIrtha caturmukha trailokyadIpaka dharaNavihAratIrtha kI pramukha prAsAda kyoM kahalAtA hai ? devakulikA jo caturmukhI devakulikA kahalAtI hai, catuSka ke ThIka bIcoM-bIca meM vinirmita hai / yaha tIna khaNDI hai / pratyeka khaNDa kI kulikA ke ToDa sAhaba kA rANakapuratIrtha ke umara likhate samaya nIce TippaNI meM yaha likha denA ki saM0 dharaNA ne isa tIrtha kI nIMva DAlI aura candA karake isako pUrA kiyA - jaina- paripATI nahIM jAnane ke kAraNa tathA anya vyaktiyoM ke dvArA vinirmita kulikAoM, maNDapa evaM pratiSThita pratibhAoM ko dekha kara hI unhoMne aisA likha diyA hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zreSTi saMghavI dharaNA bhI cAra dvAra haiN| jo pratyeka dizA meM khulate haiN| pratyeka khaNDa meM vedikA para cAroM dizAoM meM muMha karake zvetaprastara kI cAra saparikara pratimAyeM pratiSThita haiN| kula meM se 2-3 ke atirikta sarva saM0 dharaNAzAha dvArA vi0 saM0 1468 se 1506 taka kI pratiSThita haiN| ina caturmakhI khaNDoM evaM pratimAoM ke kAraNa hI yaha tIrtha caturmakhaprAsAda ke nAma se adhika prasiddha hai| isa caturmakhI trikhaNDI yugAdidevakulikA kA nirmANa itanA cAturya evaM kauzalapUrNa hai ki prathama khaNDa meM pratiSThita mUlanAyaka pratimAoM ke darzana apanI 2 dizA meM ke siMhadvAroM ke bAhara se calatA huA bhI Thahara kara koI yAtrI evaM darzaka kara sakatA hai tathA isI prakAra samucita antara evaM U~cAI se anya upara ke do khaNDoM kI pratimAoM ke darzana bhI pratyeka dizA meM kiye jA sakate haiN| ___ isa prakAra yaha zrI dharaNavihAra AdinAtha caturmukha jinA. laya bhArata ke jaina ajaina mandiroM meM zilpa evaM vizAlatA kI dRSTi se advitIya hai-pAThaka sahaja samajha sakate haiN| zilpakalApremiyoM ko AzcaryakArI, darzakoM ko AnandadAyI yaha mandira sacamuca hI zilpa evaM dharma ke kSetroM meM jAjvalyamAna hI hai, ataH isakA bailokyadIpaka nAma sArthaka hI hai| prathama khaNDa kI mUlanAyakadevakulikA ke pazcimadvAra ke bAhira dAMhI ora eka caur3I paTTI para rANakapura-prazasti vi0 saM0 1466 kI utkIrNita haiN| isase yaha siddha hotA hai ki rANakapuratIrtha kI yaha devakulikA uparokta saMvat taka bana kara taiyAra ho gaI thii|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI rANakapuratIrtha ] prAgvATazAtIya zreSThi saM.tlA evaM saM. dhANAzAha kA vaMzavRkSa saM0 sAMgaNa saM0 kurapAla (kAmaladevI aparanAma kapuradevI) saM0 dharaNA saM0 ratnA .. (ratnAdevI) (dhAraladevI) jINA saM.lASA saM.salaSA saM.manA saM.sonA saM.sAliga oNSA jAvaMr3a / (suhAgadevI ranAyakadevI) AzA saM0 sahasA (AsaladevI) (1saMsAradevI raanupamAdevI) satta khImarAja devarAja (1ramAdevI 2 kapuradevI) prA0 jai0 le0 saM0 bhA02 lekhAMka 307 meM 'mAMgaNa' chapA haiM, parantu mUlalekha-prastarapaTTa meM sAMgA hai| a0 prA0 0 le0 saM0 bhA0 2 lekhAMka 464. acalagar3ha meM vinirmita zrI caturmukha RSabhadeva mandira ke saM0 sahasA ke vi0 saM01566 ke lekha saM0 464 meM saM0 ralA ke putra lASA ke pazcAt salaSA ullikhita haiN| yaha nAma rANakapuratIrtha kI prazasti meM nahIM hai akharatA hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28] [zreSThi saMghavI dharaNA saM0 dharaNA ke vaMzaja rANakapura nagara kucha varSoM pazcAt ujar3a ho gyaa| saM0 dharaNA aura ratnAzAha kA parivAra sAdar3I meM, jo rANakapura se ThIka uttara meM 7 mIla ke antara para basA hai jA bsaa| phira sAdar3I se saM0 dharaNA kA parivAra ghANerAva meM aura saM0 ratnA kA mAMDavagar3ha (mAlavaprAnta kI rAjadhAnI) meM jA basA / ghANerAva ke rahane vAle zAha nathamala mANakacandrajI, candanamala ratnAjI, chaganalAla haMsAjI, harakacandra gaMgArAmajI, nathamalajI navalAjI saM0 dharaNAzAha ke vaMzaja haiM / trailokyadIpaka dharaNavihAra ke upara dhvajA-daMDa car3hAne kA adhikAra uparokta parivAroM ko Aja bhI prApta hai| krama-krama se pratyeka parivAra prati varSa biMbasthApanA divasa phA0 R0 10 ke dina (rAjasthAnI caitra kR0 10) dhvajA car3hAtA hai aura prathama pUjA bhI inakI hI ora se karavAI jAtI hai| isa parivAra kA eka aura ghara medaprATapradeza ke rAjya meM grAma gudA meM bhI rahatA hai| -
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAgvATa-itihAsa (sacitra) gata 6 varSoM se jisa vizruta prAgvATa-itihAsa ke pUrvArddha khaNDa kI racanA kI jA rahI thI, zubha samAcAra vijJapta karate huye atyanta Ananda ho rahA hai ki vaha mAgha zuklA trayodazI (saMvat vartamAn) se chapanA prAraMbha ho gayA hai| ukta itihAsa ko agara gauravazAlI eka jainajJAti kA hI itihAsa kaha diyA jAya to aura adhika saMgata hogA / isa itihAsa meM 2500 varSa pUrva se vi0 saM0 1600 taka kA prAgvATajJAti arthAt pauravAlajJAti kA varNana pramANita evaM prAcIna aitihAsika evaM sAdhana-sAmagrI ke AdhAra para likhA gayA hai| zvetAmbaratIrthoM meM se tathA jagadvizruta jainamandiroM meM se dhikAMza kA varNana isameM A gayA hai| aneka prasiddha raNavIroM kA, mahAmaMtriyoM kA, daMDanAyakoM kA. mahAkaviyoM, vidvAnoM, zrImaMta zreSThiyoM, dAnavIroM, dharmAtmAoM kA tathA zAsana ke tejasvI sevaka sAdhu, prAcAryoM kA, jJAnabhaMDAra ke saMsthApakoM kA bhI yathAprApta pUrA 2 varNana AyA hai / isameM jainatIrthoM evaM mandiroM ke sthApatyakalA-sambandhI bhI lagabhaga 80 se Upara citra bar3hiyA ArTa pepara para diye gaye haiM, jo bhAratIya sthApatyakalA ke pratijaina bandhuoM ke anurAga ko samajhane meM adhika sahAyabhUta ho sakate haiN| itihAsa kI chapAI 23" x 36" oNphaseTa 44 pauMDa ke kAgaja para greTa-TAipa meM bahuta hI AkarSaka evaM zuddhatama karavAI jA rahI hai| itihAsa ke donoM bhAgoM kA mUlya samiti ne 31) nirdhArita kiyA hai / ru0 31) bheja kara agrima grAhaka banane vAle sajjanoM evaM saMsthAoM ko donoM bhAga muphta DAka-vyaya bheje jaaveNge| agrima grAhaka banane ke liye nimna pate para patra-vyavahAra kreN| maMtrI : zrI prAgvATa-itihAsa prakAzaka-samiti, sTe0 rANI (rAjasthAna)