Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAgamasAra AcArya zrI zrutamuni / sampAdana / anuvAda bra. vinoda jaina zAstrI' bra. anila jaina zAstrI' Jain Edyesuchternatione perte persona se PARTAGE
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAgamasAro AcArya zrutamuni anuvAda /sampAdana bra. vinoda jaina, zAstrI bra. anila jaina, zAstrI zrI varNI diga. jaina, gurukula jabalapura prakAzaka zrI varNI diga. jaina gurukula, jabalapura zrI diga. jaina atizaya kSetra, papaurA jI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRti - paramAgamasAra praNetA - AcArya zrI zrutamuni anuvAda/ saMpAdana - bra. vinoda jaina, papaurA bra.anila jaina, jabalapura saMyojana - bra. surendra jaina, "sarasa" prathama saMskaraNa - 1000 pratiyA~ sahayoga rAzi : 15/vIra nirvANa san akTUbara 2000 laM 2 saujanya : 1. zrI rAjakumAra jaina, Taigora nagara, rAyapura 2. zrI uttamacandra jaina, rAjendra nagara, rAyapura zrI ramezacaMdra jaina, ramaNa maMdira vArDa, rAyapura zrI ratnAvAI, vratI Azrama, jabalapura 5. zrI anuja jaina, cauntAlA sTrITa, sahAranapura 6. zrI rAjendra kumAra jaina, caube kaoNlonI rAyapura mudraka - zrI padmAvatI oNphaseTa, jabalapura Aphisa - 410015 kampojiMga - loTasa kampUTarsa, meDikala, jabalapura. phona - 421598 prApti sthala - 1. bra. jineza jaina, saMcAlaka 2. bra. vinoda kumAra jaina zrI varNI diga. jaina gurukula zrI RSabha vratI Azrama pisanahArI mar3hiyA, papaurA jI, ji. TIkamagar3ha jabalapura (ma. pra.) phona :- 07683-44378
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo satya kA jIvana | meM sAkSAtkAra kara rahe hai/karA rahe haiN| unheM sAdara samarpita bra. vinoda jaina bra. anila jaina in Education International
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ hRdayodgAra AcArya zrI zrutamuni dvArA viracita "paramAgama-sAra" prAvR ta bhASA kA advitIya graMtha hai / isameM jaina siddhAMto kA acchA varNana huA hai| isakA hindI anuvAda prathama bAra zrI varNI digambara jaina gurukula ke brahmacArI vinoda kumArajI evaM bra. anila kumAra jI ne kiyA hai / hindI anuvAda ho jAne se sAmAnyajana bhI isa mahattvapUrNa graMtha se paricaya prApta kara sakegeM / brahmacArI yugala kI karttavyazIlatA prazaMsanIya hai / inhoneM paramAgama - sAra ke samAna hI siddhAMtasAra, dhyAnopadeza koSa, bhAvatribhaGgI kA bhASAnuvAda bhI kiyA hai / Apa donoM ke dvArA dhavalA pAribhASika koza, prakRti paricaya jaisI anupama kRtiyoM kA bhI saMkalana kiyA gayA hai / brahmacArI yugala abhIkSNa- jJAnopayogI haiM / AgAmI kAla meM isI prakAra jinavANI kI sevA karate raheM aisI manobhAvanA hai / vIra nirvANa mahotsava san 2000 vinIta DaoN. pa . pannAlAla jaina sAhityAcArya
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrutamuni zrI DaoN. jyotiprasAdajI ne 17 zrutamuniyoMkA nirdeza kiyA hai / para hamAre abhISTa AcArya zrutamuni paramAgamasAra , bhAva tribhaGgI, Asrava tribhaGgI Adi granthoM ke racayitA haiM / ye zrutamuni mUlasaMgha dezIgaNa pustakagaccha aura kundakunda AmnAya ke AcArya haiM / inake aNuvrataguru bAlendu yA bAlacandra the / mahAvrataguru abhayacandra siddhAntadeva evaM zAstraguru abhayasUri aura prabhAcandra the| Asrava tribhaGgI ke antameM apane guru bAlacandra kA jayaghoSa nimna prakAra kiyA hai idi maggaNAsu jogo paccayabhedo mayA samAseNa / kahido sudamuNiNA jo bhAvai so jAi appasuhaM // payakamalajuyalaviNamiyaviNeya jaNakayasupUyamAhappo / NijjiyamayaNapahAvo so bAliMdo ciraM jayaU // ArA jaina siddhAnta bhavana meM bhAva tribhaGgI kI eka tAr3apatrIya prAcIna prati hai, jisameM mudrita pratikI apekSA nimnalikhita sAta gAthAe~ adhika milatI haiN| ina gAthAoM para se grantha raciyatA ke samaya ke sambandha meM jAnakArI prApta hotI hai - " aNuvadagurubAleMdu mahavvade abhayacaMdasiddhaMti / satthe'bhayasUri-pahAcaMdA khalu suyamuNissa gurU // sirimUlasaMghadesiya putthayagaccha koMDakuMdamuNiNAhaM (?) / paramaNNa iMgalesabalammijAdamuNipahada (hANa ) ssa // siddhantAhayacaMdassa ya sisso bAlacaMdamuNipavaro / so bhaviyakuvalayANaM ANaMdakaro sayA jayaU // saddAgama-paramAgama- takkAgama- niravasesavedI hu / ( I )
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijidasayalaNNavAdI jayau ciraM abhayasUrisiddhaMti // yaNikkhevapamANaM jANittA vijidasayalaparasamao / varaNivaiNivahavaM diyapayapammo cAMrukittimuNI // NAdaNikhilatthasattho sayalaNariMdehiM pUjio vimalo / jiNamaggagamaNasUro jayau ciraM cArukittimuNI // varasArattayaNiuNo suddaM parao virahiyaparabhAo / bhaviyANaM paDibohaNayaro pahAcaMdaNAmamuNI 11 ina gAthAoM se spaSTa hai ki dezIyagaNa pustakagaccha iMgalezvarabalI ke AcArya abhayacandra ke ziSya bAlacandramuni hue / AcArya abhayacandra vyAkaraNa, paramAgama, tarka aura samasta zAstroM ke jJAtA the / inhoMne aneka vAdiyoMko parAjita kiyA thA / gAthAoM meM Aye hue AcAryoM para vicAra karane se inake samaya kA nirNaya kiyA jA sakatA hai / zravaNavelagolA ke abhilekhoM ke anusAra zrutamuni abhayacandra siddhAntacakravartI ke ziSya the / inake ziSya prabhAcandra hue aura unake priya ziSya zrutakIrtideva hue / ina zrutakIrtikA svargavAsa zaka saMvat 1306 (I. san 1384) meM huA / inake ziSya Adideva muni hue / pustakagaccha ke zrAvakoM ne eka caityAlaya kA jIrNoddhAra karAkara usameM ukta zrutakIrti kI tathA sumatinAtha tIrthaGkara kI pratimAe~ pratiSThita kI thIM / bAlacandramuni ne zrutamuni ko zrAvakadharma kI dIkSA dI thI / Asrava tribhaGgI aura paramAgamasAra meM zrutamuni ne inakA smaraNa kiyA hai / zrutamuni kA samaya I. san 13 vIM zatAbdI kA antima bhAga hai| zrutamuni kI tIna racanAe~ prApta hotI hai 1. paramAgamasAra 2. Asrava tribhaGgI (II) - 3. bhAva tribhaGgI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya " taccaviyAro" AcArya vasunandiviracita kA bhASAnuvAda karate samaya prastAvanA se yaha jJAta huA, ki DaoN. gokulacaMda jaina dvArA AcArya zruta muni viracita paramAgama-sAra kA saMpAdana bhI kiyA gayA hai| jisakA bhI adyAvadhiparyaMta hindI-anuvAda nahIM huA hai|" sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya se mUla prati prApta kara, hama donoM ne 1998 meM isa graMtha kA anuvAda karanA prArambha kara diyA thA bIca meM dhyAnopadeza koSa, bhAva tribhaGgI Adi ke anuvAda aura sampAdana meM vyastatA hone ke kAraNa yaha kArya ruka gyaa| isa bAra varSAkAla 2000 meM isa kArya ko pUrNa karane kA vicAra kiyA / phalasvarUpa kArya prArambha kiyA AvazyakatA par3ane para AdaraNIya DaoN.pa. pannAlAla jI sAhityAcArya jI se sahayoga bhI liyaa| pa.jI sahAba ne eka do sthalo para pATha saMzodhana bhI kiyA hai / mUla pATha TippaNa me diye gaye hai / " yaha grantha prathama bAra hI anuvAda sahita prakAzita ho rahA hai| grantha meM pratipAdya viSaya kRtikAra ne grantha meM pratijJArUpa vacana meM yaha batalAyA hai ki paMcAstikAya, SaDdravya , sapta tattva , nava padArtha, baMdha svarupa, baMdha kAraNa svarUpa, mokSa svarUpa aura mokSa kAraNa svarUpa ina ATha prakAra ke adhikAroM meM jinavacana vistAra se nirUpita kiye gaye hai kintu maiM unhIM adhikAroM kA saMkSepa meM vivecana karUMgA (gAthA - 9-10) isa prakAra isa graMtha meM mukhyatA se nava padArthoM kA vivecana kiyA gayA hai| grantha meM vizeSatAe~ paMcAstikAya, chaha dravya , sapta tattva, nava padArtha, baMdha svarUpa, baMdha kAraNasvarUpa, mokSa svarUpa aura mokSa kAraNa svarUpaisaprakAra ATha adhikAroM meM kathana karane ke paddhati ApakI navIna vidhA hI hai / yahA~ yaha vicAraNIya hai ki nava padArtho taka viSaya vivecanA to yogya hai kintu nava padArtho ke nirUpaNa ke pazcAt baMdha svarUpa, baMdha kAraNa svarUpa, mokSa svarUpa, mokSa kAraNa svarUpa ( I )
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina adhikAroM kA pRthak se nirUpaNa kyoM kiyA gayA hai ? nava padArtho kI vivecanA taka hI inakA antarbhAva kara lenA cAhie thA kintu aisA na kara graMthakAra ne baMdha tattva aura baMdha svarUpa kA kathana pRthak rUpa se hI kiyA hai / baMdha tattva vivecana meM bhAvabaMdha , dravyabaMdha,baMdha ke prakAra, caturvidha baMdha ke kAraNa inakA nirUpaNa kiyA hai| baMdha svarUpa ke kathana meM baMdha kA lakSaNa kahA hai| baMdha kAraNa -svarUpa meM cAra prakAra ke baMdha meM mithyAtvAdi pratyayoM kA nirUpaNa kiyA hai / isI prakAra mokSa tattva ke nirUpaNa meM dravya mokSa, bhAva mokSa aura mokSa avasthA kA kathana kiyA hai| mokSa svarUpa nirUpaNa meM mokSa kA lakSaNa mAtra kiyA hai / mokSa hetu svarUpa nirupaNa meM vyavahAra aura nizcaya rUpa do prakAra ke mokSa kekAraNoM kA nirUpaNa kiyA hai| (gA. 9-10) * jIva ko audayika, aupazamika kSAyopazamika aura kSAyika bhAvoM kI apekSA mUrta kahA gayA hai tathA paramapAriNAmika bhAva kI apekSA amUrtika kahA gayA hai| (gA. 46-47) * dravyoM ke sAmAnya - vizeSa guNoM ke vivecana meM sakriya aura niSkriya dravyoM kA nAmollekha kiyA gayA hai| * dravyoM ke sAmAnya - vizeSa guNoM kA vivecana karate samaya jIva ke cetanatva, sakriyatva, amUrtatva ye tIna vizeSa guNa kahe gaye haiM / (gA. 75) * gAthA (98-99) meM kSAyopazamika evaM audayika bhAva kI zabda saMyojanA kI apekSA navIna paribhASAyeM upalabdha haiN| karmoM ke udaya ke sAtha cetana guNoM kA pragaTa honA kSAyopazamika bhAva hai| jo karma ke udaya se utpanna hone vAle karma ke guNa (bhAva) audayika bhAva kahalAte haiM arthAt karmoM ke udaya se utpanna hone vAle karma bhAva audayika haiN|(gaa. 98-99) * AhAraka zarIra kI utkRSTa sthiti bhinna muhUrta batalAyI hai (gA. 12) anyatra siddhAnta granthoM meM utkRSTa sthiti antarmuhUrta kA spaSTa ullekha prApta hotA hai| * isa graMtha kI yaha vizeSa upalabdhi samajhanI cAhiye ki azubhopayoga, zubhopayoga aura zuddhopayoga ke svAmIyoM kA ullekha spaSTa rUpa se gAthAoM meM nimna rUpa se prApta hotA hai| ( II )
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ micchatiye uvaruvariM maMdatteNAsuhovaogo du / avadatiye suddhavaogasAdaguvaruvari tAratammeNa || suhauvaogo hodi hu tatto apamattapahudi khINate / suddhavaogajahaNNo majjhukkasso ya hodi tti / / artha- mithyAvRSTi, sAsAdana aura mizra ina tIna guNasthAnoM meM U para-Upara mandatA se azubha-upayoga rahatA hai| usake Age asaMyata samyagdRSTi, zrAvaka aura pramatta saMyata ina tIna guNasthAnoM meM paramparA se zuddha upayoga kA sAdhaka Upara-Upara tAratamya se zubha upayoga rahatA hai| tadanantara apramatta Adi guNasthAna se kSINakaSAya paryaMta ina chaha guNasthAnoM meM jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se zuddha upayoga vartatA hai| (gA. 187-24, 25) isa prakAra kA gAthAoM meM spaSTa ullekha anyatra graMtho meM aprApya isa prakAra graMtha meM kiciMta vizeSatAe~ upalabdha hai / isa graMtha kA kArya karate samaya hama logoM ne gurukula pustakAlaya kA pUrNataH upayoga kiyA hai / kArya karate samaya bra.jineza jI kA apUrva sahayoga rhaa| Apake dvArA samasta prakAra kI Avazyaka suvidhA pradAna kI gaI jisase hama logoM kA kArya nirvighna rUpa se sampanna ho gyaa| ataH bra. jineza jI ke hama logoM atyadhika kRtajJa hai| hama logaapane zikSA guru DaoN. pa. pannAlAla jaina, sAhityAcArya kA hRdaya se AbhAra vyakta karate haiM unhIM kI kRpA se yaha kRti anuvAdita / sampAdita ho skii| AzA hai vidvat samAja ke sAtha-sAtha jana sAmAnya bhI isa kRti se lAbhAnvita ho sakegeM / yathAsaMbhava isa kArya ko karate samaya hama logoM ne sAvadhAnI rakhI hai phira bhI pramAdavaza kucha truTiyA~ zabda va artha janya raha gaI ho to vijJajana hameM avazya hI sUcita karegeM jisase bhaviSya meM una galatiyoM kI punarAvRtti na ho sake / vIra nirvANa mahotsava san 2000 bra. vinoda kumAra jaina bra. anila kumAra jaina ( III )
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA maGgalAcaraNa pratijJA vacana paMcAstikAya nirUpaNa SaDdravya vivecana dravya cUlikA sapta-tattva-nirUpaNa navapadArtha vivecana padArtha cUlikA upasaMhAra graMthakartA- prazasti gAthA saMkhyA pRSTha saMkhyA 1-7 1-3 8-10 11-14 3 - 4 15-85 5 - 24 86-90 24-26 91-181 26 - 51 182-187 52-53 187-194 195-197 59 198-20559-61 53-58
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sirisuyamuNivido paramAgamasAro ghAicaukkavirahiyA aNaMtaNANAiguNagaNasamiddhA / caMdakkakoDibhAsidadivvaMga jiNA jayaMtu jage' ||1|| anvaya - ghAicaukkavirahiyA aNaMtaNANAiguNagaNasamiddhA caMdakkakoDibhAsidadivvaMga jiNA jage jayaMtu / / 1 / / artha - ghAtiyA catuSka se rahita, anaMta jJAnAdi guNoM ke samUha se sahita, koTi candramA kI kAMti se suzobhita hai zarIra jinakA, aise jina saMsAra meM jayavaMta hoN| dasasahajAdAdisayA ghAikkhayado du saMbhavA dasa hi / devehiM kayamANA coddasa sohaMti vIrajiNe ||2|| anvaya - hi vIrajiNe dasasahajAdAdisayA ghAikkhayado du saMbhavA dasa devehiM kayamANA codasa sohaMti / / 2 / / artha- nizcaya se bhagavAna vIra jinendra janmakRta daza atizayoM se, ghAtiyA karmoM ke kSaya se utpanna dasa atizayoM se tathA devoM ke dvArA kie jAne vAle caudaha atizayoM se suzobhita hote haiN| divvajjhuNi suraduMduhi chattattaya siMhaviTTharaM camaraM / rAjaMti jiNe viirebhaavlymsogkusumvitttthiiy||3|| anvaya - vIre jiNe divvajjhuNi suraduMduhi chattattaya siMhaviTTharaM camaraM bhAvalayamasogakusumaviTThI ya rAjaMti / / 3 / / artha - vIra jinendra ke divyadhvani, suradundabhi, tIna chatra, siMhAsana, camara, AbhAmaMDala, azoka vRkSa aura puSpa vRSTi ye ATha prAtihArya zobhAyamAna hote haiN| 1. (1) jaye ( 1 )
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ NaTTaTTakammaNivahA aTTaguNAtIdaNaMtasaMsgarA / kidakiccA NiccasuhA siddhA loyaggagA deMtu / / 4 / / anvaya - NaTThaTTakammaNivahA aTTaguNAtIdaNaMtasaMsArA kidakiccA NiccasuhA siddhA loyaggagA deMtu / / 4 / / artha- ATha karmoM ke samUha ke nAzaka, ATha guNa arthAt kSAyika samyaktva Adi se yukta, anaMta saMsAra se rahita, kRtakRtya, nitya sukha se yukta siddha parameSThI bhagavAna lokAgra arthAt mokSa sukha ko deveM / paMcAcAresu sayA sayaMca je AyaraMti aNNe hu| AyArayati kivayA AiriyA te muNeyavvA / / 5 / / anvaya - hu je sayA paMcAcAresu sayaMca AyaraMti kivayA aNNe AyArayati te AiriyA muNeyavvA / / 5 / / artha - nizcaya se jo sadAkAla paMcAcAra arthAt darzanAcAra Adi pA~ca AcAroM kA svayaM AcaraNa karate haiM tathA jo anya bhavya jIvoM ko dayAvaza paMcAcAra Adi kA AcaraNa karAte haiM, unheM AcArya parameSThI jAnanA caahie| rayaNattayasaMjuttA jiNuttapuvvaMgasudapavINA hu| magguddesaNakusalovajjhAyA deMtu me bohiN||6|| anvaya - rayaNattayasaMjuttA jiNuttapuvaMgasudapavINA hu maggudesaNakusalovajjhAyA meM bohiM deMtu / / 6 / / artha- ratnatraya se yukta, jinendra ke dvArA kathita pUrva aura aMgarUpa zruta meM pravINa, mArga aura upadeza meM kuzala aise upAdhyAya parameSThI mujhe bodhi pradAna kreN| sayalaguNasIlakaliyo sadasaNaNANacaraNasaMpuNNo / sAdhayadi sAdhugaNo taduvAyaM deu me Nicca / / 7 / / anvaya - sayalaguNasIlakaliyo sadasaNaNANacaraNasaMpuNNo ( 2 )
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhugaNo sAdhayadi meM taduvAcaM NiccaM deu / artha - sampUrNa guNa aura zIla se sahita, samyagdarzana, jJAna aura cAritra se yukta mokSamArga kA sAdhu samUha sAdhana karate haiN| aise ve sAdhu gaNa mujhe mokSamArga ke upAya ko nitya deveM / evaM paMcagurUNaM vaMdittA bhaviyaNibahabohatthaM / paramAgamassa sAraM vocche haM taccasiddhiyaraM / / 8 / / anvaya - evaM paMcaguruNaM vaMdittA bhaviyaNibahabohatthaM taccasiddhiyaraM paramAgamassa sAraM haM vocche / ___ artha - isa prakAra paMca guruoM ko namaskAra karake bhavya jIvoM ke samUha ko bodha karAne ke lie tattva kI siddhI ko karane vAlA paramAgama kA sAra maiM khuuNgaa| paMcatthikAya davvaM chakkaM taccANi satta ya pdtthaa| Nava baMdho takkAraNa mokkho takkAraNaM cedi ||7|| ahiyAro aTTaviho jiNavayaNaNirUvido svitthrdo| vocchAmi samAseNa ya suNuyajaNA datta cittA hu||10|| anvaya - paMcatthikAya chakkaM davvaM satta taccANi ya Nava padatthA baMdho takkAraNa mokkho takkAraNaM idi aTThaviho ahiyArA jiNavayaNa savittharado NirUvido samAseNa vocchAmi jaNA dattaM cittA hu sunnuy| artha - paMcAstikAya , chaha dravya, sAta tattva aura nava padArtha, baMdha svarUpa, baMdha ke kAraNabhUta pratyaya, mokSa svarUpa aura mokSa ke kAraNabhUta upAyoM ko isa prakAra ina ATha prakAra ke adhikAroM ko jinendra ke vacana arthAt jinavANI vistAra se nirUpaNa karatI hai| use maiM saMkSepa se kahU~gA bhavyajIvoM ! sAvadhAna hokara suno| jIvA hu puggalA viya ghammAdhammA taheva aayaasN| saMti jado teNede atthi tti vadaMti taccaNhU ||11|| ( 3 )
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvaya - jIvA hu puggalA vi ya ghammAdhammA taheva AyAsaM saMti jado taccaNhU teNede atthi tti vadaMti / - artha - jIva , pudgala, dharma , adharma aura AkAza (sat rUpa) haiM / isaliye tattvajJAtA inako asti isa prakAra kahate haiN| jamhA bahUpadesA tamhA kAyA havaMti NiyameNa / jIvAdigA ya edepaMcatthikAya saNNidA ttto||12|| anvaya - jamhA bahupadesA NiyameNa tamhA kAyA havaMti tattoya jIvAdigA ede paMcatthikAya snnnnidaa| artha - jisa kAraNa se una dravyoM meM bahuta pradeza niyama se haiN| isalie ve kAyavAn hote haiN| isIliye ye jIvAdi pA~ca dravya paMcAstikAya saMjJA ko prApta haiM arthAt paMcAstikAya kahalAte haiN| jIve'saMkhapadesA saMkhAsaMkhA tahA aNaMtA ya / mutte tivihapadesA dhmmdugeloymiddesaa||13|| anvaya - jIve'saMkhapadesA mutte tivihapadesA saMkhAsaMkhA tahA aNaMtA ya dhammaduge loyamidadesA / artha- jIva meM asaMkhyAta pradeza , pudgala dravya meM tIna prakAra ke pradeza saMkhyAta, asaMkhyAta tathA anaMta , dharma aura adharma dravya meM loka ke samAna (asaMkhyAta) pradeza hote haiN| AgAse hu aNaMtA padesasaMkhA havaMti kAlassa / jeNadu egapadesA teNa Na so kAyasaNNido hoi||14|| anvaya - hu AgAse padesasaMkhA aNaMtA havaMti jeNa dukAlassa egapadesA teNa so kAyasaNNido Na hoi| artha- AkAza ke pradezoM kI saMkhyA anaMta hai jisa kAraNa kAla dravya eka pradezI hai , usa kAraNa vaha (kAla) kAya saMjJaka nahIM hai| iti paMcAstikAyasvarUpanirUpaNam // ( 4 )
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvo puggaladhammAdhammAgAsA ya kAlamidi chakkaM / davidaM davadi davissadi idi davvaM vaNNidaM samaye / / 15 / / anvaya - jIvo puggaladhammAdhammAgAsA ya kAlamidi chakkaM davidaM davadi davissadi idi davvaM vaNNidaM samaye / artha- jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye dravya haiN| (jo guNa aura paryAyoM ke dvArA) prApta huA hai, ho rahA hai aura hogA vaha dravya hai aisA Agama meM kahA gayA hai| uktaM ca - 1. *"pANehi caduhi jIvadi jIvissadi jo hu jIvido puvvaM / jIvo pANANi puNo balamiMdiyamAu ussaaso||" artha- jo cAra prANoM ke dvArA vartamAna meM jIvita hai, bhaviSya meM jIyegA aura pUrva meM jiyA thA, vaha jIva hai| cAra prANa bala, iMdriya, Ayu aura zvAsocchvAsa haiN| (paMcAstikAya 30) dasaNaNANI jIvo pUraNagalaNA hu poggalo hodi / gadipariNadijudacedaNa muttANaM dhamma gadi hedU / / 16 / / ThidipariNadijudacedaNa muttANamadhammadavva Thidi hedU / avagAsadANajoggaM AgAsaM savvadavvANaM / / 17 / / kAlassevaM lakkhaNamiha savvesiM ca jANa davvANaM / pajjAyANaM parivaTTaNassa hedu idi suttamhI / / 18|| anvaya - jIvo daMsaNaNANI poggalo pUraNagalaNA hodi gadi - pariNadijudacedaNa muttANaM gadi hedU dhamma ThidipariNadijudacedaNa muttANa Thidi hedU adhamadavva savvadavvANaM avagAsadANajoggaM AgAsaM kAlassevaM pajjAyANaM parivaTTaNasya hedu idi suttamhI sabvesiM davvANaM lakkhaNamiha jaann| artha - jIva darzana aura jJAna svabhAva vAlA, pudgala dravya pUraNa galana svabhAva vAlA hai| gati kriyA se pariNata jIva aura pudgaloM ko jo ( 5 )
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ gati meM hetu hai vaha dharma dravya hai| sthiti kriyA ko pariNata jIva aura pudgala dravyoM jo sthiti meM hetu hai, vaha adharma dravya hai / sabhI dravyoM ko jo avakAza arthAt ThaharAne meM samartha hai vaha AkAza dravya hai , kAla dravya bhI paryAyoM ke parivartana meM kAraNa hai| isa prakAra sUtra meM (se) sabhI dravyoM ke lakSaNa jaano| vizeSeNa dravyalakSaNamAha - cedA uvaogajudo muttivirahido sadehamANo du / kattA bhottA saMsArattho puNa uDDhagaI siddho ||19|| anvaya - cedA uvaogajudo muttivirahido sadehamANo du kattA bhottA saMsArattho puNa uDDhagaI siddho| artha - jIva upayoga guNa se yukta, amUrtika, apanI deha ke pramANa, karttA, bhoktA , saMsArI, ardhvagati svabhAva vAlA aura siddha hai| jIvo rUvi arUvi poggaladavvaM tu rUvi NiyameNa / dhammAdI cattAro arUviNo savvadA hoti / / 2011 anvaya - jIvo rUvi arUvi poggaladavvaM tu NiyameNa rUvi dhammAdI cattAro savvadA arUviNo hoti / artha- jIva rUpI aura arUpI donoM prakAra kA, pudgala dravya niyama se rUpI tathA dharmAdi cAra dravya arthAt dharma , adharma, AkAza aura kAla hamezA se arUpI haiN| saMsArattho jIvo rUvi siddhA arUviNo hoti / kammatayaNimmukkA aNaMtaNANAi guNakaliyA / / 21|| anvaya - kammatayaNimmukkA aNaMtaNANAi guNakaliyA saMsArattho jIvo rUvi siddhA arUviNo hoti / / artha - saMsAra meM sthita jIva rUpI tathA dravyakarma , bhAvakarma evaM nokarma ina tIna karmoM se rahita, anaMtajJAnAdi guNoM se yukta siddha jIva arUpI hote haiN| ( 6 )
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaNNarasagaMdhaphAsaNavaMto khalu rUvi lakkhaNaM edaM / rUvi caliyo NiyamA arUviNo NiccalA hoti / / 22|| anvaya - khalu vaNNarasagaMdhaphAsaNavaMto edaM rUvi lakkhaNaM rUvi NiyamA caliyo arUviNo NiccalA hoti / artha - nizcaya se varNa, rasa, gaMdha aura sparza yaha rUpI dravya arthAt pudgala dravya kA lakSaNa hai| pudgala dravya niyama se kriyAvAn athavA gamanazIla aura arUpI dravya arthAt dharma, adharma, AkAza aura kAla sthira yA nizcala hote haiN| vasudhA toyaM chAyA caukkhaavisaya kamma prmaannuu| evaM poggaladavvaM chavvihamidi Agamuddir3ha 123|| anvaya - vasudhA toyaM chAyA caukkhaavisaya kamma paramANU evaM poggaladavvaM chabbihamidi AgamuddiTuM / artha - pRthvI , jala, chAyA, cakSuindriya se agocara padArtha arthAt havA Adi , kArmaNa vargaNAyeM aura paramANu isaprakAra pudgala dravya Agama meM chaha prakAra kA kahA gayA hai| thUlaMthUlaM thUlaM ca thUlasuhumaM ca suhumathUlaM c| suhumaMca suhumasuhamaMdharAdiyaM hodi chaviyappaM / / 2411 anvaya - thUlaMthUlaM thUlaM ca thUlasuhumaM ca suhumathUlaM ca suhumaM ca suhumasuhumaM dharAdiyaM chaviyappaM hodi| __artha - sthUla -sthUla ,sthUla , sthUla-sUkSma , sUkSma-sthUla, sUkSma aura sUkSma-sUkSma isa prakAra pRthvI Adi ke chaha bheda hote haiN| jaM poggalaM tu chettuM bhettuM cANatthaNedumavi sakkaM / taM bAdarabAdaramidi saNNA hodi tti NiddiTuM / / 25 / / anvaya -jaM poggalaM chettuM bhettuM ca aNatthaNedumavi sakkaM taM bAdarabAdaramidi saNNA hodi tti NiddiDheM / ( 7 )
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha - jisa pudgala dravya kA chedanA,bhedanA aura ganaH sthAna se dUsare sthAna para le jAnA sambhava hai , usakI bAdara-bAdara saMjJA hotI hai / isa prakAra Agama meM kahA gayA hai| chettuM bhettumasakkaM jamuvAyeNaNNatthaNedumavi sakkaM / taMbAdaramidisaNNA NAyavvA taccakusalehiM / / 2611 anvaya - chettuM bhettumasakkaM jamuvAyeNaNNatthaNedumavi sakkaM taM bAdaramidi saNNA taccakusalehiM NAyavvA / __artha - jina pudgaloM kA chedanA , bhedanA azakya hai| jinheM anya upAyoM ke dvArA anyatra le jAnA zakya hai , una pudgala skandhoM kI bAdara yaha saMjJA tattva meM kuzala manuSyoM ko jAnanA cAhiye / jaM chettuM bhettuM khalu asakkamaNNatthaNedumavi No sakkaM / tatthUlasuhamapuggalamidi NeyaM suttajuttIhiM // 27|| anvaya- suttajuttIhiM jaM khalu chettuM bhettuM asakkamaNNatthaNedumavi No sakkaM tatthUlasuhumapuggalamidi NeyaM / artha - sUtra jJAna se yukta puruSoM ke dvArA jina pudgala skandhoM kA nizcaya se chedanA , bhedanA azakya hai tathA eka sthAna se dUsare sthAna para le jAnA azakya hai , una pudgala skandhoM ko sthUla-sUkSma jAnanA caahiye| jaM cakkhUNamavisayaM visayaM sesiMdiyANa-NiyameNa / taM suhumathUlapuggalamidi NAdavvaM jiNovadeseNa / / 28 / / __ anvaya - jiNovadeseNa jaM cakkhUNamavisayaM sesiMdiyANa NiyameNa visayaM taM suhumathUlapuggalamidi NAdavvaM / artha - jinendra bhagavAna ke upadeza se jo pudgala skandha cakSurindriya ke viSaya nahIM banate tathA cakSurindriya ko chor3akara zeSa indriyoM ke arthAt sparzana, rasanA Adi indriyoM ke niyama se viSaya banate haiM , unheM sUkSma-sthUla pudgala jAnanA cAhie / ( 8 )
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ desaparamohivisayaM taM suhumaM poggalaM bhaNaMti jiNA / jaM savvohivisayaMtaMrUvi suhmsuhmmidijaanne||29|| anvaya - jiNA desaparamohivisayaM taM suhumaM poggalaM bhaNaMti jaM savvohivisayaM taM rUvi suhumasuhumamidi jaanne| artha - jinendra deva, jina pudgala skandhoM ko dezAvadhi aura paramAvadhi jJAna vAle viSaya karate haiM , unako sUkSma pudgala kahate haiM , aura jo sarvAvadhi jJAna kA viSaya hai use sUkSma-sUkSma pudgala jAnanA caahiye| jIvA vaTuMti sayA aNNoNNuvayArado du jiivaannN| puggaladavvaM dehANapANamaNavayaNarUveNa ||30II suhadukkhasarUveNa ya jIviyamaraNovayArayaM kuNai / gadi ThANoggahavattaNakiriyuvayArodudhamma cuu||31|| anvaya - jIvA sayA aNNoNNuvayArado du vaTuMti puggaladavvaM dehANapANamaNavayaNarUveNa jIviyamaraNovayArayaM jIvANaM uvayArayaM dhamma caU gadi ThANoggahavattaNakiriyuvayAro hu kuNai / artha - jIva sadAkAla eka dUsare jIvoM ke upakAra meM vartana karate haiN| pudgala dravya deha, zvAsocchvAsa, mana , vacana rUpa se , sukha-duHkha rUpa se aura jIvana-maraNa Adi se jIvoM kA upakAra tathA dharmAdika cAra arthAt dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya kramazaH gati, sthiti, avakAza aura vartanA kriyA ke dvArA upakAra karate haiN| lokijjaMtejIvAdaya atthA jamhi sohulogo tti| uccaditattobAhimalogAgAsaMteNa hu'annnne||32|| anvaya - jamhi jIvAdaya atthA lokijjaMte hu so logo tti tatto bahimalogAgAsaM uccadi te Na hu annnne| artha- jisameM jIvAdi dravya dekhe jAte haiM, nizcaya se vaha loka hai| usase bAhara alokAkAza kahalAtA hai / usa alokAkAza meM anya jIvAdi dravya nahIM pAye jAte haiN| 32. (1) taNahu ( 9 )
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ uktaM ca - 2. * "aNNoNNaM pavisaMtA detA ogaasmnnmnnnnss| melaMtA vi ya NiccaM sagaM sahAvaM Na vijahaMti // " artha - jIvAdi chaha dravya yadyapi paraspara eka dUsare meM praveza kara rahe haiN| eka dUsare ko avakAza de rahe haiM aura nirantara eka dUsare se mila rahe haiM tathApi apanA svabhAva nahIM chor3ate haiN| (paMcAstikAya 7) jIvANaMtANaMtA jIvAdo poggalA annNtgunnaa| dhammatiyaM egegaM loyapadesappamAkAlo // 33 // anvaya- jIvANaMtANaMtA jIvAdo poggalA aNaMtaguNA dhammatiyaM egegaM kAlo loypdesppmaa| artha- jIva anaMtAnata, jIva dravya se pudgala anaMtAnaMta guNita, dharma, adharma aura AkAza eka-eka akhaNDa dravya aura kAla dravya loka ke pradeza ke barAbara jAnanA cAhiye / loyapadesegege egegA saMThiyA hu je mukkhA / kAlANU te savve milidA vi asaMkhamANA hu||34|| anvaya - loyapadesegege je mukkhA kAlANU egegA saMThiyA te - savve milidA asaMkhamANA hu| __ artha - loka ke pradezoM para arthAt eka-eka pradeza para jo ekaeka svataMtra kAlANu sthita haiM / ve sabhI kAlANu milane para asaMkhyAta pramANa haiN| samayAvali ussaasaathovlvaannaaliyaamuhuttdinnN| pakkhamAso du ayaNA varisajugAdI ya vvhaaro||35|| anvaya- samayAvali ussAsA thovalavANAliyAmuhuttadiNaM du pakkhamAso ayaNA ya varisajugAdI vavahAro / ( 10 )
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha - samaya , AvalI, ucchavAsa, stoka, lava, nAlI, muhurta, dina, pakSa, mAsa, ayana, varSa aura yuga rUpa vyavahAra kAla jAnanA caahiye| uktaM ca gayaM - 3. * "Avali asaMkhasamayA sNkhejjaavlismuuhmussaaso| sattussAso thobo sattatthobo labo bhnniyo|" artha - asaMkhyAta samayoM kI eka AvalI, saMkhyAta AvaliyoM kA samUha eka ucchvAsa, sAta ucchvAsoM kA eka stoka , sAta stokoM kA eka lava kahA gayA hai| . (go. jI. 574) 4. * "akRttIsaddalavA NAlI veNAliyA muhuttaM tu| egasamayeNa hINaM bhiNNamuhuttaM tado sesaM // " artha - ar3atIsa lavoM kI eka nAlI , do nAliyoM kA eka muhUrta aura muhUrta se eka samaya kama bhinnamuhUrta hotA hai| isake Age do , tIna, cAra Adi samaya kama karane se antarmuhUrta ke bheda hote haiN| (go. jI. 575) 5. * "sasamayamAvali avaraM samayUNamuhuttayaM tu ukkssN| majhjhAsaMkhaviyappaM viyANa aMtomuhuttamiNaM // " artha - eka samaya sahita AvalI pramANa kAla ko jaghanya antarmuhUrta kahate haiN| eka samaya kama muhUrta ko utkRSTa antarmuhUrta kahate haiN| ina donoM ke madhya ke asaMkhyAta bheda haiN| una saba ko bhI antarmuhUrta hI jAnanA caahiye| (go. jI. 576) tIsamuhuttaM diNa tappaNNaraso pakkha tadugo maaso| tadgamuDutattidayaM ayaNaM tajjugalavariso du / / 36 / / anvaya- tIsamuhuttaM diNa tappaNNaraso pakkha tadugo mAso tadgamuDutattidayaM ayaNaM tajjugalavariso du| _ artha - tIsa muhUrta kA eka dina, pandraha dinoM kA eka pakSa, do ( 11 )
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSoM kA eka mAsa, do mahInoM kI eka Rtu, tIna RtuoM kA eka ayana aura do ayanoM kA eka varSa jAnanA caahiye| paNavarisA jugasaNNA tajjugalaM dasa varisa tatto du| dasadasaguNasadavariso sahassadasasahassalakkhaM tu ||37 / / lakkhaM causIdiguNaM puvvaMga hodi taM pi guNidavvaM / cadusIdIlakkhehiM puvvaM NAmaM samuddiTuM / / 38 / / anvaya- paNavarisA jugasaNNA tajjugalaM dasa varisa tatto du dasadasaguNasadavariso sahassadasasahassalakkhaM tu lakkhaM causIdiguNaM puvaMgaM hodi taM pi guNidavvaM cadusIdIlakkhehiM puvvaM NAmaM samuddiDheM / artha- pA~ca varSoM kI yuga saMjJA, do yugoM ke dasa varSa hote haiN| ina dasa varSoM ko dasa se guNA karane para zata (sau) varSa aura zata varSa ko dasa se guNA karane para sahasra (hajAra) varSa, sahasra varSa ko dasa se guNA karane para dasa-sahasravarSa aura dasa- sahasra varSa ko dasa se guNA karanepara lakSa (lAkha) varSa , eka lAkha varSa ko 84 se guNA karane para eka pUrvAGga tathA 84 lAkha varSa arthAt eka pUrvAGga ko 84 lAkha se guNA karane para jo rAzi prApta hotI hai vaha pUrva kahalAtI hai| uktaM ca - 6. * "puvvassa duparimANaM sadariMkhalu koddisdshssaaiN| chappaNNaM ca sahassA boddhavvA vaasgnnnnaae||" - artha- eka pUrva koTi kA pramANa sattara lAkha karor3a aura chappana hajAra karor3a varSa jAnanA caahiye| (sarvArthasiddhi 3 - 31) iccevamAdigo jo vavahAro vaNNido samAseNa / tasseva ya vitthAraM jiNuttasatthamhi jaannaahi||3|| anvaya - iccevamAdigo jo vavahAro samAseNa vaNNido ya tasseva vitthAraM jiNuttasatthamhi jANAhi / 6.* (1) vAsakor3INa ( 12 )
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha- isa prakAra Adi meM jo vyavahAra kAla saMkSepa se varNita kiyA usI kA vistAra jinendra bhagavAna ke dvArA nirUpita zAstra se jAnanA caahiye| tiviyappo vavahAro tIdo puNa vaTTamANago bhaavii| tIdo saMkhejjAvalihadasiddhANaM pamANaM tu||40| anvaya - tiviyappo vavahAro tIdo vaTTamANago bhAvI puNa tIdo saMkhejjAvalihadasiddhANaM pamANaM tu / artha- tIna bheda vAlA vyavahAra kAla-atItakAla, vartamAna kAla aura bhaviSya kAla rUpa hai / atIta kAla saMkhyAta AvaliyoM se guNita siddhoM ke pramANa jAnanA caahiye| samao du vaTTamANo cedAdo Nihala muttidvvaado| bhaviso aNaMtaguNidoidivavahArohave kaalo||41|| anvaya - vaTTamANo dusamao Nihala cedAdo muttidavvAdo bhaviso aNaMtaguNido idi vavahAro kAlo have / artha - vartamAna kAla eka samaya pramANa hai samasta jIva rAzi tathA samasta mUrtika (pudgala dravya) se bhaviSyata kAla anaMta gunA hai| isa prakAra vyavahAra kAla kA pramANa hotA hai| ceyaNamaceyaNaM taha muttamamuttaM akhaMDa khaMDaM ca / sakkiriyaM NikkiriyaM eyapadesI bhuppdesiiy||42|| taha ya vihAvasahAvA vAvagamavvAvagaM ca sAmaNNaM / aha ya viseso heyovAdeyaguNA hu daviyANaM // 431 anvaya - daviyANaM ceyaNamaceyaNaM taha muttamamuttaM akhaMDa khaMDaM ca sakkiriyaM NikkikarayaM eyapadesI bahuppadesI ya taha ya vihAvasahAvA vAvagamavvAvagaM ca sAmaNNaM aha ya viseso heyovAdeyaguNA sAmaNNaM viseso| artha - dravyoM meM cetana-acetana , mUrta-amUrta, akhaMDa(abheda ( 13 ) -
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa) - khaMDa (bheda rUpa), sakriya - niSkriya, ekapradezI - bahupradezI, vibhAvasvabhAva, vyApaka - avyApaka aura heya - upAdeya ityAdi sAmAnya aura vizeSa guNa hote haiM / tesu ya jIvo ceyaNamiyarA puNa paNamaceyaNA NeyA / cedayadIdi ha cedaNa hiyamahiyaM jo Na jANAdi ||44|| so hu aceyaNaNAmo jIvo muttaM tahA amuttaM ca / kammattayasaMjutto jIvo vavahArado mutto ||45|| kammavirahido NiccayaNayeNa so vi ya amuttasaNNo hu / aha odaiyyuvasamiyakkhaovasamiyaM khu bhAvaM ca // 46|| taha avvattaM khAiyabhAvaM ca paDucca muttaNAmA ya / NiyaparamapAriNAmiyabhAvaM paDi muttirahido ya ||47|| anvaya tesu ya jIvo ceyaNaM puNa iyarA paNamaceyaNA yA cedayadIdi ha cedaNa jo hiyamahiyaM Na jANAdi so ha aceyaNaNAmo jIvo muttaM tahA amuttaM ca kammattayasaMjutto jIvo vavahArado mutto NiccayaNayeNa kammavirahido so vi ya amuttasaNNo hu aha odaiyyuvasamiyakkhaovasamiyaM khu bhAvaM khAiyabhAvaM paDucca muttaNAmA ya avvattaM NiyaparamapAriNAmiyabhAvaM paDi muttirahido ya / artha - una chahoM dravyoM meM jIva cetana tathA avazeSa arthAt jIva ko chor3akara pA~ca dravya acetana jAnanA cAhiye / jo cetatA ( jAnatA, dekhatA ) hai vaha cetana dravya hai / jo hita-ahita nahIM jAnatA hai use acetana jAnanA caahie| vaha jIva mUrta aura amUrta hai / dravyakarma, bhAvakarma aura karma se saMyukta hai aisA jIva vyavahAra naya se mUrtika hai / nizcayanaya se karma se rahita jIva amUrta saMjJaka hai athavA audayika, aupazamika, kSAyopazamika tathA kSAyika bhAvoM kI apekSA se jIva mUrtika tathA avyakta nija paramapAriNAmika bhAva kI apekSA amUrtika hai| - aha mutto saMsArI mutto jIvo sayA amutto hu / puggalameva hi mutto dhammacaU hoMti hu amutto // 48 // ( 14 )
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvaya - mutto saMsArI mutto jIvo sayA amutto aha hi puggalameva mutto hu dhammacaUamutto hu hoti / artha - saMsArI jIva mUrtika aura mukta jIva sadA amUrta hai / nizcaya se pudgala dravya mUrta tathA dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya amUrtika hote haiN| vaNNacaukkeNa judo mutto rahido amutti saNNo hu| ega jIvamakhaMDa NANAjIvaM paDucca khaMDANi / / 49 / / anvaya - vaNNacaukkeNa judo mutto rahido amutti saNNo hu egaM jIvamakhaMDaM NANAjIvaM paDucca khNddaanni| artha - varNa, rasa, gaMdha , sparza ina cAroM se yukta mUrtika aura ina cAra arthAt varNa, rasa, gaMdha, sparza se rahita amUrtika saMjJaka haiM / eka jIva kI apekSA jIva abhedarUpa arthAt akhaMDa hai , nAnA jIvoM kI apekSA khaMDa arthAt bheda rUpa jAnanA cAhie / jalaaNalAdihiNAsaMNa yAdijo puggalo huprmaannuu| so uccade akhaMDo NANANU hoMti 'khaMDANi ||50 anvaya - jalaaNalAdihi jo puggalo paramANU NAsaM Na yAdi so akhaMDo uccade NANANU khaMDANi hoti| .... , artha :- jala, agni Adi se jo pudgala paramANu nAza ko prApta nahIM hotA hai, vaha pudgala paramANu akhaMDa arthAt abhedarUpa kahalAtA hai| aneka aNu khaMDa rUpa hote haiN| .. dhammAdhammAgAsA patteyamakhaMDasaNNidA NeyA / kAlANegamakhaMDoNANA kAlANu khaMDANi / / 51 / / anvaya - dhammAdhammAgAsA patteyaM akhaMDasaNNidA NeyA kAlANegamakhaMDo NANA kAlANu khaMDANi / 50. (1) khaMdhANi ( 15 ) .
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha - dharma, adharma, AkAza pratyeka kI akhaMDa gaMjJA jAnanA cAhiye / eka kAlANu akhaMDa aura aneka kAlANu khaMDa arthAt bheda rUpa haiN| sattheNa sutikkheNa Na chettuM jo sakkade akhaNDo so / tavvivarIyA khaNDA jIvA khalu puggalA ya sakkiriyA ||52|| sesacaU NikkiriyA jassa ya loyamhi gamaNasattI hu| so sakkiriyo bhaNiyo tavvivarIyo du Nikkiriyo |53|| anvaya - sutikkheNa sattheNa jo chettuM Na sakkade so akhaNDo tavvivarIyA khaNDA / khalu jIvA puggalA ya sakkiriyA sesacaU NikkiriyA jassa loyamhi gamaNasattI so sakkiriyo bhaNiyo da tavvivarIyo du NikkiriyoM / artha - sutIkSNa zastra ke dvArA jo chedA nahIM jA sakatA hai, vaha akhaNDa arthAt abheda rUpa aura usase viparIta arthAt zastrAdi ke dvArA jo chedA jA sakatA hai vaha khaMDa arthAt bheda rUpa hai / nizcaya se jIva aura pudgala sakriya haiN| zeSa cAra niSkriya haiM jisakI loka meM gamana karane kI zakti hai use sakriya kahA gayA hai aura gamana zakti se rahita niSkriya kahalAtA hai / jIvAdi paMca davvA bahuppadesA havaMti NiyameNa / kAlassegapadeso tamhA tassa ya akAyattaM ||54|| anvaya - NiyameNa jIvAdi paMca davvA bahuppadesA havaMti kAlassegapadeso tamhA tassa ya akAyataM / artha niyama se jIvAdi pA~ca dravya bahupradezI haiM / kAla dravya eka pradezI hai, isalie usake akAyatva arthAt bahupradezIpanA nahIM pAyA jAtA hai / - aNugapadesattho vi ya bahukhaNDANa ThANadAduM ca / sakkadi uvayArA so bahuppadesI ya kAyo ya ||55|| ( 16 )
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvaya - aNuregapadesattho vi ya bahukhaNDANa ThANa dAduMca sakkadi uvayArA so bahuppadesI ya kAyo ya / artha - aNu eka pradezI hone para bhI bahuta se khaNDoM (skandhoM) ko sthAna dene meM samartha hotA hai, isaliye vaha upacAra se bahupradezI aura kAyavAn hai| jaM khettaM paramANUoTTadhdaM taM padesamidi bhaNidaM / so ciya savvANUNaM ThANaM dAduMca sakkade NiyamA / / 56|| anvaya - jaM khettaM paramANUoTThadhdaM taM padesamidi bhaNidaM NiyamA so ciya savvANUNaM ThANaM dAduM ca sakkade / artha - jo kSetra paramANu se ghirA hai arthAt paramANu AkAza ke jitane kSetra ko gheratA hai usako pradeza kahA jAtA hai aura niyama se vaha pradeza samasta paramANaoM ko sthAna dene meM samartha hotA hai| jo paMcAsavajutto so kuNadi suhAsuhANi kammANi / takkayasuhadukkhaM puNa pabhuMjade bahubihaM NiyamA / / 57 / / anvaya - jo paMcAsavajutto so suhAsuhANi kammANi kugadi puNa takkaya NiyamA bahuvihaM suhadukkhaM pbhuNjde| artha - jo jIva pA~ca AsravoM se yukta hotA hai , vaha zubhaazubha karmo ko karatA hai aura una zubha-azubha karmoM ke phala svarUpa niyama se bahuta prakAra ke sukha-duHkha ko bhogatA hai| jo avvattaM khaaiy-udyuvsmmissbhaavsNjuttaa| taha sayalaM ................................. ||58|| noTa - gAthA apUrNa hI upalabdha hai| vIdAvaraNaviyAraviyappo NiyaparamapAriNAmiyabhAve / jo vaTTadi paramasuhI so ceva sahAvajIvo du / / 59 / / ( 17 )
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvaya - vIdAvaraNaviyAraviyappo NiyaparamapAriNAmiyabhAve jo vaTTa di so paramasuhI sahAvajIvo ceva du / artha - jisake samasta AvaraNa vicAra aura vikalpa samApta ho gaye haiN| nija parama pAriNAmika bhAva meM jo vartana karatA hai| vaha paramasukhI aura svabhAva meM sthita jIva hai| ladhdUNAdasuhAsuhapariNAmaNimittamappaNo dese / caubaMdasarUveNa ya pariNamadi hu puggalo jo so||60|| anvaya - jo ladhdUNAdasuhAsuhapariNAmaNimittamappaNo dese ya caubaMdasarUveNa pariNamadi so hu pugglo| artha - jo AtmA ke zubhAzubha pariNAmoM ke nimitta se Atma pradezoM meM cAra prakAra ke baMdha svarUpa se pariNamana karatA hai ,vaha pudgala dravya hai| hodi vijAdi vibhAvo puggaladavvaM hi puggalaM kiMci / vaNNaMtara gaMdhaMtara rasaMtaraM gamiya khaNDarUveNa ||61|| pariNamadi puggalo husajAdivihA Na tti vaNNidaM smye| jo suddho paramANU duti aNu Adi Na gacchedi |62|| anvaya- puggaladavvaM vibhAvo pariNamadi hi kiMci puggalaM vaNNaMtara gaMdhaMtara rasaMtaraM khaNDarUveNa gamiya sajAdivihA pariNamadi hu puggalo vijAdi Na hodi tti samaye vaNNidaM jo suddho paramANU duti aNu Adi Na gcchedi| artha - pudgala dravya vibhAva rUpa pariNamatA hai, nizcaya se kucha pudgala varNa se varNAntara, gaMdha se gaMdhAntara, rasa se rasAntara krama se hokara sajAti rUpa pariNamate haiM / pudgala vijAti rUpa pariNamana nahIM karate aisA Agama meM kahA hai / jo zuddha paramANu hai vaha do, tIna aNu Adi ko prApta nahIM hotA hai| 61. (1) davamhi ( 18 )
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ so puggalo sajAdi sahAo jIvassa puggalo hu vijaadi'| taha puggalasya jIvo dhammacaU hoti hu sahAvA / / 63|| anvaya - so puggalo sajAdi sahAo jIvassa puggalo hu vijAdi taha puggalasya jIvo dhammacaU hu sahAvA hoti / artha - vaha pudgala sajAti svabhAva vAlA hai| jIva kA pudgala vijAti hai tathA pudgala kA jIva vijAti hai| dharmAdi cAra arthAt dharma, adharma, AkAza aura kAla svabhAva rUpa hI pariNamana karate haiN| jo NiyarUvaM cattA pararUve vaTTade vihAo so / jo pararUvaM muccA NiyarUve vaTTade sahAo so / / 64|| anvaya - jo NiyarUvaM cattA pararUve vaTTade so vihAo jo pararUvaM muccA NiyarUve vaTTade so shaao| artha- jo apane sparUpa ko chor3akara pararUpa se vartana karatA hai, vaha vibhAva hai| jo para rUpa ko chor3akara nija svarUpa meM vartana karatA hai vaha svabhAva hai| jo ko vi sajogijiNo aghAdihaNaNatthameva NiyameNa / daNDakavADaM padaraM logaM saha pUraNaM kuNaI 165 / / so ceva logapUraNakaraNe khalu vAvago'havA Neyo / NANA suhameiMdiya jIvANi paDucca vAvago ceva / / 66|| anvaya - jo ko vi sajogijiNo NiyameNa aghAdihaNaNatthameva daNDakavADaM padaraM saha logaM pUraNaM kuNaI so logapUraNakaraNe khalu vAvago ahavA NANA suhameiMdiya jIvANi paDucca vAvago ceva nneyo| artha - jo koI sayogI kevalI niyama se aghAtiyAkarmoM ko naSTa karane ke lie daNDa, kavATa, pratara ke sAtha lokapUraNa samuddhAta karate haiN| ve hI loka pUraNa samuddhAta meM nizcaya se sampUrNa loka meM vyApta hote 63. (1) vIjAdi ( 19 )
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM athavA aneka sUkSma ekendriya jIvoM kI apekSA se sampUrNa loka meM vyApakatA hai, aisA jAnanA cAhiye / vAdara vaNNapphadiyo NirayAdi gadIsu jAda tasajIvA / avvAvagA hu savve puggaladavvo tahA duviho ||67|| anvaya vAdaravaNaphadiyo NirayAdi gadIsu jAda tasajIvA hu savve avvAvagA tahA puggaladavvo duviho / artha - bAdara vanaspatikAyika jIva tathA narakAdi gatiyoM ko lekara jitane trasa jIva haiM ve sabhI nizcaya se avyApaka haiM - arthAt sampUrNa loka meM vyApta nahIM haiM tathA pudgala dravya donoM prakAra kA arthAt vyApaka aura avyApaka rUpa hai / jamhA du logapUraNakaraNe khalu hoI kammaNakkhaMDo / so puggalo hu loge saMpuNNo vAvago tatto ||68|| anvaya jamhA du logapUraNakaraNe kammaNakkhaMDo hoI so puggalo loge saMpuNNo tatto vAvago / T artha - jo loka pUraNa samudghAta meM karmoM ke khaMDa hote haiM / ve pudgala loka meM pUrita ho jAte haiM, isalie pudgala ko vyApaka jAnanA cAhiye / ahavA paramANUhiM aNaMtANaMtehi saMcido logo / tamhA NANAparamANUNaM paDivAvago hoI ||69|| anvaya - ahavA aNaMtANaMtehi paramANUrhi saMcido logo tamhA NANAparamANUNaM paDivAvago hoI / artha - athavA anaMtAnaMta paramANuoM ke saMcaya se loka banA hai, isalie nAnA paramANuoM ke prati vyApaka hotA hai / avvAvaga hu ego avibhAgI hoi suhumaparamANU / avvattassattIdo kevalaNANavva bhavvassa |17011 ( 20 )
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvaya - ego avibhAgI suhumaparamANU avvAvago hoI avvattassattIdo kevalaNANavva bhavvasya / / __ artha - eka avibhAgI sUkSma paramANu avyApaka hotA hai| avyakta zakti rUpa bhavya jIva ke kevalajJAna ke samAna / vizeSa - sUkSma paramANu avyApaka hai lekina yadi vaha apanI yogyatA se mahAskaMdha rUpa pariNamana kareM to sampUrNa lokameM vyApta ho sakatA hai| paramANu yaha zakti avyakta hai| ThIka isI prakAra bhavya jIva meM kevalajJAna ko prApta karane kI yogyatA haiM lekina vartamAna meM avyakta hai| savvAo puDhavIo savve khalu pavvadAdayo khNdaa| avvAvagA havaMti hudhammatiyaM vAvagA ceva / / 7 1|| anvaya - khalu savvAo puDhavIo savve pavvadAdayo khaMdA avvAvagA havaMti hu dhammatiyaM vAvagA ceva / artha - nizcaya se sabhI pRthvIkAyika jIva aura sabhI parvatAdi skadha avyApaka hote haiM / dharma, adharma aura AkAza vyApaka haiM / egegammi loyapadese egega hoi kAlANU / tamhA NANA kAlANUNaM paDivAvago Neyo 172 / / anvaya - egegammi loyapadese egega kAlANU hoi tamhA NANA kAlANUNaM paDivAvago yo| artha - eka-eka loka ke pradeza para, eka-eka kAlANu hotA hai| isaliye aneka-kAlANuoM kI apekSA (kAla dravya) vyApaka jAnanA caahiye| avvAvago hu ego kAlANU jo tiloysNpunnnno| so vAvago hi avvAvago duNa tiloyasaMpuNNo / / 73|| anvaya - ego kAlANU hu avvAvago jo tiloyasaMpuNNo so vAvago hi Na tiloyasaMpuNNo avvAvago du| ( 21 )
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha - eka kAlANu nizcaya se avyApaka hai / jo tInoM loka meM pUrita hai, vaha vyApaka hai aura nizcaya se jo tIna loka meM pUrita nahIM hai vaha avyApaka haiM / atthittaM vatthuttaM davvapadesittamagurulahugattaM / NiccattapameyattaM paripariNAmittamidi daviyANaM ||74|| chahaM sAmaNNaguNA ede jIvassa ceyaNattaM ca / sakkiriyattamamuttattaM tiNNiguNA visesA hu ||75|| anvaya - atthittaM vatthutaM davvapadesittaM agurulahugattaM NiccattapameyattaM parapariNAmittamidi ede daviyANaM chavhaM sAmaNNaguNA jIvasya ceyaNattaM sakkiriyattamamuttattaM hu visesA tiNNiguNA / artha - astitva, vastutva, dravyapradezatva, aguruladhutva, nitya prameyatva, pariNAmikatva arthAt dravyatva ye, dravyoM ke chaha sAmAnya guNa haiN| jIva ke cetanatva, sakriyatva aura amUrtatva nizcaya se tIna vizeSa guNa haiM / puggaladavvassa puNo muttattamaceyaNattamakkiriyattaM / idi tiNNi visesaguNA aceyaNattaM amuttattaM ||76|| NikkiriyattaM gadiheduttaM idi cau guNA visesA hu / dhammassa adhammassa ya aceyaNattaM amuttattaM // 77 // NikkiriyattaM ThidiheduttaM idi cauguNA visesA hu / AyAsaM davvassa ya aceyaNattaM amuttattaM // 78 // NikkiriyattaM ogAhaNattamidi cauguNA visesA hu / kAlasya vise saguNA aceyaNattamamuttattaM ||79|| NikkiriyattaM ca puNo taha vaTTaNalakkhaNattamidi cauro / evaM chaNhaM davvANaM pi ya kahiyA visesaguNA ||80|| anvaya - puggaladavvasya muttattamaceyaNattamakkiriyattaM idi (kulakam) (1) parapariNAmitta 74. ( 22 )
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiNNi visesaguNA aceyaNattaM amuttattaM NikkiriyattaM gariheduttaM idi cau visesA guNA dhammassa ya adhammassa aceyaNattaM amuttattaM NikkiriyattaM ThidiheduttaM idi cauguNA visesA ya AyAsaM davvassa aceyaNattaM amuttattaM Nikkiriyatta ogAhaNattamidi hu cauguNA visesA kAlassa visesa guNA aceyaNattamamuttattaMNikkiriyattaM ca puNo vaTTaNalakkhaNattamidi cauro / evaM chaNhaM davvANaM piya visesaguNA khiyaa| artha - pudgala dravya ke mUrttatva , acetanatva, sakriyatva ye tIna vizeSa guNa jAnanA cAhiye / acetanatva amUrtatva , niSkriyatva, gati hetutA, ye cAra vizeSa guNa dharma dravya ke haiM aura adharma dravya ke acetanatva, amUrtatva, niSkriyatva aura sthiti hetutva ye cAra guNa vizeSa haiM / AkAza dravya ke acetanatva, amUrtatva , niSkriyatva avagAhanatva ye nizcaya se cAra vizeSa guNa hote haiM / kAla dravya ke vizeSa guNa acetanatva, amUrtatva , niSkriyatva aura vartanA lakSaNa ye cAra vizeSa guNa haiM / isa prakAra chaha dravyoM ke vizeSa guNa kahe gaye haiN| jassasasavveyaNaNANajaNiya ca idaNNa amiyrssaadii| tittassa aMtarAdhassayaheyA sayala paradavvA / / 81|| noTa - isa zloka kA artha spaSTa bhAsita nahIM hai| sayalavibhAvavirahido samadAbhAvo hu aMtarappA jo / NiyaparamapAriNAmiyabhAvattasammattaNANacariyANaM 182|| eyattaM gaMtUNAdArAdeyassarUvago jAdo / sayameva NivviyAro viyapparahido cidANaMdo ||83| anvaya - hu samadAbhAvo jo ataMrappA sayalavibhAvavirahido NiyaparamapAriNAmiyabhAvattasammattaNANacariyANaM eyattaM gaMtUNAdArAdeyassarUvago sayameva NibviyAro viyapparahido cidANaMdo jaado| artha - samatA svabhAvI ataMrAtmA bhavya jIva, samasta vibhAva ( 23 )
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvoM se rahita hotA huA, apane parama pAriNAmika se utpanna samyagdarzana, samyakjJAna, samyakvAritra kI ekatA ko prApta kara Atma svarUpa ko prApta hokara svayaM hI nirvikAra, vikalpa rahita cidAnaMda rUpa avasthA ko prApta ho jAtA hai| NANAi guNehi judo NiyasuddhappA hu tssuvaadeyo| je appaNo hu bhiNNA te heyA iyaruvAdeyA ||84|| anvaya - NANAi guNehi judo NiyasuddhappA hu uvAdeyo tassa je appaNo hu bhiNNA te heyA iyruvaadeyaa| artha - jJAnAdi guNoM se yukta nija zuddhAtmA nizcaya se upAdeya hai usameM jo AtmA se bhinna bhAva haiM ve heya haiM tathA jo apRthak bhAva haiM ve upAdeya haiN| evaM chahaM davvANaM pi sarUvaM samAsado bhaNidaM / vittharado paramAgamasatthe jANaMtu savisesaM 185|| anvaya - evaM chaNhaM davvANaM pi sarUvaM samAsado bhaNidaM vittharado paramAgamasatthe savisesaM jANaMtu | artha - isa prakAra chaha dravyoM ke svarUpa ko saMkSepa se kahA / vistAra se tathA vizeSa rUpa paramAgama zAstra se jaanoN| iti SaDdravyasvarUpanirUpaNam // AdA tiviho dehisu bahiraMtaraparama cedi tesu khlu| cittA bahirappANaM majjhA vA yAduvAsaye paramaM 186|| anvaya - tesu dehisu AdA tiviho bahiraMtaraparama cedi cittA bahirappANaM majjhA uvAsaye paramaM / artha - una saMsArI jIvoM meM AtmA tIna prakAra kI bahirAtmA, ataMrAtmA aura prmaatmaa| bahirAtmA avasthA ko chor3akara, madhyamAtmA hokara paramAtmA kI upAsanA karanA cAhie / ( 24 )
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahirappAdehAdisu jAdA dambhaMtiraMtarappA hu| mavayaNasarIrappasu vimbhaMto Nimmalo hu paramappA / / 87 / / anvaya - bahirappAdehAdisu dambhaMti jAdA aMtarappA hu maNavayaNasarIrappasu vimbhaMto paramappA hu nnimmlo| __artha- bahirAtmA ko dehAdi meM ahaMkAra ho jAtA hai , aMtarAtmA nizcaya se mana, vacana, aura zarIra meM bhrama rahita rahatA hai aura paramAtmA - dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se rahita haiN| baMdhajudo bahirappA NirayAdigadIsu dukkhamaNuhavadi / aMtavirahiyaM bahuso jaNaNaM maraNaM ca labhrUNa 188|| anvaya - bahirappA baMdhajudo aMtavirahiyaM bahuso jaNaNaM maraNaM ca ladrUNa NirayAdigadIsu dukkhamaNuhavadi / artha- bahirAtmA jIva baMdhasahita hokara aMtarahita bahuta se janmamaraNa prApta kara narakAdi gatiyoM meM duHkhoM kA anubhava karatA hai| jo aMtarappajIvo maNujiMdasuriMdaloyadivvasuhaM / aNubhUya puNa muNiMdo hoUNa ya haNai jammANi / / 89 / / so paramappo hodi hu aNaMtaNANAiguNagaNehi judo| bhujedi aNaMtasuhaM adidiyaM appasaMbhUdaM 190II anvaya - jo aMtarappajIvo maNujiMdasuriMdaloya divvasurha aNubhUya puNa muNiMdo hoza ya jammANi haNai so hu aNaMtaNANAguNagaNehi judo paramappo hodi appasaMbhUdaM adidiyaM aNaMtasuhaM bhuNjedi| ___ artha - jo aMtarAtmA jIva hai , vaha cakravartI, indra Adi ke tathA loka ke divya sukhoM kA anubhava karatA huA punaH munIndra hokara janmoM kA nAza karatA hai aura vaha nizcaya se anaMta jJAnAdi guNoM ke samUha se yukta hotA huA paramAtmA hotA hai tathA AtmA se utpanna atIndriya aura anaMtasukha ko bhogatA hai / ( 25 )
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ uktaM ca gAthAdvayaM zlokadvayaM ca - 7. * aTThavihakammaviyalA sIdIbhUdA NiraMjaNA nniccaa| __ aTThaguNA kidakiccA loyaggaNivAsiNo siddhA / / artha - jo ATha prakAra ke karmoM se rahita haiM, atyanta zAntimaya haiM, niraJjana haiM, nitya haiM, ATha guNoM se yukta haiM, kRtakRtya haiM aura loka ke agrabhAga meM nivAsa karate haiM, ve siddha bhagavAna haiN| (go. jI. 68) 8. * sadasivasaMkho makkaDi buddho Naiyoiyo ya visesii| IsaramaMDalidasaNa vidUsaNaTuM kayaM edaM // artha- sadAziva, sAMkhya, maskarI, bauddha, naiyAyika, vaizeSika, Izvara, maMDali ina darzanoM arthAt matoM ko dUSaNa dene ke lie ye (siddhoM ke) vizeSaNa kahe gaye haiN| (go. jI. 69) 9. * sadAzivaH sadAkarmA sAMkhyo muktaM sukho'jjhitm| maskari kila muktAnAM manyate punraagtm|| 10. * kSaNikaM nirguNaM caiva buddho yaugazca mnyte| kRtakRtyantamIzAno maMDalI corddhvrtinm|| artha -sadAziva matavAdI Izvara ko sadA karma se rahita mAnatA hai| sAMkhya mukta jIva ko sukha se rahita mAnatA hai / maskarI muktoM kA punaH saMsAra meM Agamana mAnatA hai| bauddha kSaNika aura yoga muktAtmA ko nirguNa mAnate haiN| Izvara vAdI Izvara ko kRtakRtya nahIM mAnate aura maNDalI mata AtmA ko sadA UrdhvagAmI mAnatA hai| iti dravyacUlikA paNamiya suyamuNiNamiyaM vibhiNNakammAcalaM mhaaviirN| suvididapadatthaNivahaM voccheyaM tccruuvmnnukmso||91|| anvaya - vibhiNNakammAcalaM suvididapadatthaNivahaM mahAvIraM paNamiya suyamuNiNamiyaM taccarUvamaNukamaso voccheyaM / ( 26 )
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha - karma rUpI parvatoM ko bhedana karane vAle tathA padArthoM ke samUha ko acchI taraha jAnane vAle aise mahAvIra bhagavAna ko praNAma karake maiM zrutamuni krama se tattvoM ke svarUpa kA nirUpaNa karanevAle isa zAstra ko khuuNgaa| jIvAjIvA AsavabaMdhaNasaMvaraNaNijjarA mokkhaa| taccaM jaM vatthUNaM hoi sarUvaM tu taM taccaM // 92|| anvaya - jIvAjIvA AsavabaMdhaNasaMvaraNaNijjarA mokkhA taccaM jaM vatthUNaM sarUvaM tu taM taccaM hoI / artha-jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye tattva haiM / jo vastu kA svarUpa hai vahI tattva hai| paNasaMkhiMdiyapANA maNabalavayaNabalakAyabalameva / tiNNeva balappANA AugamussAsapANo di||93|| anvaya - paNasaMkhiMdiyapANA maNabalavayaNabalakAyabalameva tiNNeva balappANA AugamussAsapANo di| artha - pA~ca indriya prANa, manabala , vacana bala aura kAya bala tIna hI bala prANa, Ayu aura zvAsocchvAsa prANa isa prakAra dasa prANa hai| dasapANehi atIde davvehiM jIvido hu bhAvIye / jIvissadi vavahArojIvadi so vttttmaannyejiivo||94|| anvaya - vavahAro davvehiM dasapANehi atIde jIvido bhAvIye jIvissadi vaTTamANaye jIvadi so jiivo| artha - vyavahAra naya kI apekSA se jo dravya rUpa dasa prANoM ke dvArA atItakAla meM jItA thA aura bhaviSya meM unhIM dasa prANoM se jIyegA, vartamAna kAla meM jI rahA hai vaha jIva kahalAtA hai| taha Niccayado ceyaNa NANAsuhAdihi bhAvapANehiM / tikkAle jo jIvadi jIvissadijIvido hu sojiivo||95|| ( 27 )
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvaya - taha Niccayado ceyaNa NANAsuhAdihi bhAvapANehiM tikkAle jo jIvadi jIvissadi jIvido hu so jIvo / artha - tathA nizcaya se cetanA, jJAna, sukhAdika bhAva prANoM ke dvArA tIna kAla meM jo jItA thA, jI rahA hai tathA bhaviSya kAla meM jIvegA nizcaya se use jIva jAno / uvasamabhAvo khaiyo bhAvo khAyovasamiyabhAvo du / jIvassa sa taccodayiyo bhAvo pAriNAmiyo bhAvo ||96|| anvaya - jIvassa uvasamabhAvo khaiyo khAyovasamiyabhAvo odayiyo bhAvo pariNAmiyo bhAvo tacca / artha - aupazamika bhAva, kSAyika bhAva, kSAyopazamika bhAva, audayika bhAva aura pAriNAmika ye pA~ca bhAva jIva ke svatattva haiM / etesiM bhedA khalu duga Nava aTThArasaM ca igivIsaM / tiNeva hoMti kammuvasamamhi jAyadi hu uvasamo bhAvo // 97|| anvaya - khalu etesiM duga Nava aTThArasaM ca igivIsaM tiNNeva bhedA kammuvasamamhi uvasamo bhAvo jAyadi / artha - nizcaya se ina pA~ca bhAvoM ke kramazaH do, nau, aThAraha, ikkIsa aura tIna bheda hote haiM / karmoM ke upazama se upazama bhAva hotA hai| kammakkhayeNa khaiyo bhAvo bhAvovasamiyabhAvo du / 'udayagadacedaNaguNo kammabhavo hodi kammaguNo ||98|| so odaio bhAvo kAraNaNiravekkhajo sahAo du / so ceva pAriNAmiyabhAvo hodi tti NAyavvo ||99|| anvaya - kammakkhayeNa khaiyo bhAvo bhAvovasamiyabhAvo du udayagadacedaNaguNo kammabhavo kammaguNo so odaio bhAvo hodi kAraNaNiravekkhajo hu sahAA so ceva pAriNAmiyabhAvo hodi tti NAyavvo / (1) satacco (3) audayiyo / 98. (2) udayaguNa 96. 99.. ( 28 )
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha - karmoM ke kSaya se kSAyika bhAva hotA hai| karmoM ke upazama se aupazamika bhAva hotA hai| karmoM ke udaya ke sAtha cetana guNoM kA prakaTa honA kSAyopazamika bhAva hai jo karma ke udaya se utpanna hone vAle karma ke guNa(bhAva) audayika bhAva kahalAte haiM arthAt karmoM ke udaya se utpanna hone vAle karma bhAva audayika haiN| jo karmoM ke upazama, kSaya, kSayopazama ityAdi kI apekSA ke binA svabhAva rUpa bhAva hotA hai use pAriNAmika bhAva jAnanA caahiye| uvasamabhAvo uvasamasamma khalu hoi uvasamaM cariyaM / kevalaNANaM dasaNa taha khiyaasmmcriydaannaadii||1001 khAiyabhAvassede bhedA aha missabhAvabhedA hu / cauNANaM tiya daMsaNaMmaNNANatiyaM ca vedagaM sammaM ||101|| desajamaM ca sarAgaM cArittaM hoMti paMca dANAdi / odayiyabhAvabhedA gadiliMgakasAya-lessa-micchattaM / / 102|| aNNANaM ca asiddhaM asaMjamaM cedi hoti pariNAmA / jIvattaM bhavvattamabhavvattaM cedi NAdavvA / / 103 / / anvaya - khalu uvasamabhAvo uvasamasamma uvasamaM cariyaM kevalaNANaM daMsaNa taha khiyaasmmcriydaannaadii| khAiyabhAvassede bhedA aha missabhAvabhedA cauNANaM tiya daMsaNaMmaNNANatiyaM ca vedagaM sammaM desajamaM sarAgaM cArittaM paMca dANAdi ca hoMti odayiyabhAvabhedA gadiliMgakasAyalessa-micchattaM aNNANaM asiddhaM asaMjamaM ca hoMti pariNAmA jIvattaM bhavvattamabhavvattaM cedi NAdavvA / artha- nizcaya se aupazamika bhAva aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra ke bheda se do prakAra kA hai| kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyika samyaktva, kSAyika cAritra, kSAyika dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, aura vIrya isa prakAra kula nau kSAyika bhAva ke ye bheda aura mizra arthAt kSAyopazamika bhAva ke matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyaya jJAna ye cAra jJAna , tIna darzana arthAt cakSudarzana, acakSudarzana aura ( 29 )
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ avadhidarzana , tIna ajJAna arthAt kumati, kuzruta aura kuvadhijJAna, kSAyopazamika samyaktva, deza saMyama, sarAga cAritra, pA~ca labdhiyA~-dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya isa prakAra ye samasta kSApopazamika bhAva ke bheda hote haiN| audayika bhAva ke gati, liMga, kaSAya, lezyA, mithyAtva, ajJAna, asiddhatva aura asaMyama ye bheda hote haiN| pAriNAmika bhAva ke jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva ye tIna bheda jAnanA cAhiye / uvaogo lakkhaNamiha so duvihoNANadaMsaNaM cei| NANaM aTTaviyappo caduvviho daMsaNuvajogo / / 104|| anvaya - uvaogo lakkhaNamiha so duviho NANadaMsaNaM cei NANaM aTTha viyappo cadubbiho dNsnnuvjogo|| artha - upayoga jIva kA lakSaNa hai , vaha do prakAra hai jJAna aura darzana rUpa arthAt jJAnopayoga aura darzanopayoga rUpa / jJAnopayoga ATha prakAra kA hai aura darzanopayoga cAra prakAra kA hai| saMsArI muttA idi te duviyappA havaMti khalu jIvA / saMsArI hu samuttA muttivirahidA hu te siddhA / / 105 / / anvaya - te jIvA khalu daviyappA saMsArI muttA havaMti saMsArI hu samuttA muttivirahidA hu te siddhaa|| artha - ve jIva nizcaya se do prakAra ke hai saMsArI aura mukta saMsArI jIva nizcaya se mUrtika tathA jo amUrtika haiM ve siddha jIva haiM / saMsArI tasathAvarabhedA duvidhA havaMti tesu tasA / bi ticaduriMdiya viyalA saNNi asaNNI dupaMcakkhA / / 106|| anvaya - saMsArI tasathAvarabhedA duvidhA havaMti tesu tasA bi ti caduriMdiya viyalA saNNi asaNNI du paMcakkhA / artha - saMsArI jIva trasa sthAvara ke bheda se do prakAra ke hote haiM / unameM dvIndriya, trIndriya, caturindriya-vikalendriya, asaMjJIpaMcendriya aura saMjJIpaMcendriya ye sabhI trasa jIva haiM / ( 30 )
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ eiMdiyAdi paMcakkhaMtANaM phusaNarasaNaghANANi / NayaNasodANi kamaso vaDDheo havaMti jIvANaM / / 107|| . anvaya - jIvANaM eiMdiyAdi paMcakkhaMtANaM phusaNarasaNadhANANi NayaNasodANi kamaso vaDDheo hvNti| ___ artha- jIvoM meM ekendriya ko Adi lekara paMcendriya paryaMta kramazaH sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra ina indriyoM kI vRddhi hotI hai / aTha phAsA paMca rasA do gaMdhA paMca vaNNa satta sarA / edemaNeNa sahiyA iMdiyavisayA huatthviisaa|108|| anvaya - aTha phAsA paMca rasA do gaMdhA paMca vaNNa satta sarA ede maNeNa sahiyA iMdiyavisayA hu aThavIsA / - artha - ATha sparza, pAMca rasa, do gaMdha, pAMca varNa, sAta zabda aura mana ye aTThAIsa indriyoM ke viSaya haiN| suddhakharabhUjalaggivAyu Nigodaduga thUlasuhamA ya / patteyapaDiTTidarA taNavalligummarukkhamUlA ya / / 109|| - . vigatigacaduvigaliMdiyajIvA puNNA apuNNadugabhedA / - saNNi asaNNI jalathalakhagANa gabbhe ya saMmucche / / 1101. pajjattA Nivvatti apajjattA cedi gabbhajA duvihA / puNNA ya apuNNadugAiditiya bhedA havaMti sNmucchaaiN||111|| varamajjhajahaNNANaM bhogajatiriyANaM thala-khagANaM c| gabbhabhave pajjattA Nivvatti apuNNagA duvihA / / 11211 ajjasamucchimamaNuve laddhI apuNNo hu gabbhaje mnnuve| bhogatiyakuNaramaNuve milecchamaNuveyapuNNadugaM / / 113|| bhAvaNa-vANa-jjoisadasa-aTha-paNabheyasaMjudA devA / kappajatisaTThipaDalubhAvA ya uNapaNNapaDalajA nniryaa||114|| pajjattA Nivvatti apajjattA cedi duviha bhede de / jIvasamAsaviyappA chAhiyacArisayamidi bhaNidaM / / 115 / / ( 31 )
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhedA havaMti pajjattA NivattigatiyakuNaramaNuve vA kappajatisahita anvaya - suddhakharabhUjalaggivAyu Nigodaduga thUlasuhumA patteyapaDiTTidarA taNavalligummarukkhamUlA vigatigacaduvigaliMdiyajIvA puNNA apuNNadugabhedA saNNi asaNNI jalathalakhagANa gabbhe ya saMmucche pajjattA Nivatti apajjattA cedi gabbhajA duvihA puNNA ya apuNNadugA idi tiya bhedA havaMti saMmucchAiM varamajjhajahaNNANaM bhogajatiriyANaM thala-khagANaM ca gabbhabhave pajjattA Nivvatti apuNNagA duvihA ajjasamucchimamaNuve laddhI apuNNo hu gabbhaje maNuve bhogatiyakuNaramaNuve milecchamaNuve ya puNNa dugaM bhAvaNa-vANa-jjoisadasa-aTha-paNabheyasaMjudA devA kappajatisahipaDalubbhAvA ya uNapaNNapaDalajA NirayA pajjattA Nivvatti apajjattA cedi duviha bhede de jIvasamAsaviyappA chAhiyacArisayamidi bhaNidaM / artha - zuddha pRthivIkAyika, khara pRthivIkAyika , jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, nitya nigoda aura itaranigoda ina sAtoM ke bAdara aura sUkSma ke bheda se caudaha bheda , tRNa , ballI, gulma, vRkSa aura mUla isa taraha pratyeka vanaspati ke pA~coM bhedoM ke sapratiSThita , apratiSThita ke bheda se dasa bheda / dvIndriya, trIndriya, caturindriya ye tIna vikalendriya isa taraha ekendriya, vikalendriya, sambandhI 27=(14 + 10 +3) bheda hote haiM tathA ye sarva paryApta aura do prakAra ke aparyApta (nivRttyaparyAptalabdhaparyApta) ke bheda se (27 x 3)= 81 haiN| paMcendriya meM karma bhUmija tiryaMca saMjJI aura asaMjJI meM jalacara, thalacara aura nabhacara ke bheda se chaha prakAra ke hote haiN| (ina chaha meM) garbhaja aura sammUrchana meM , garbhaja ke paryApta aura nivRttyaparyApta isa prakAra do bheda hone se garbhajoM ke 12=(6 x 2) bheda hote haiM / sammUrchanoM ke paryApta, nirvRttyaparyApta aura labdha paryApta ye tIna bheda hote haiM / isa prakAra sammUrchanoM ke 18=(6 x 3 ) bheda haiN| utkRSTa, madhyama va jaghanya bhogabhUmi ke jalacara va nabhacara tiryaMcoM meM paryApta, nirvRttyaparyApta ina do bhedoM kI apekSA 12=(3 x 2 = 6, 6 x 2) bheda haiM / isa prakAra paMcendriya tiryaJca saMbaMdhI kula 42 =(12 + 18 + 12) bheda hote haiN| AryakhaNDa meM sammaLuna manuSya labdhyaparyApta hote haiM (ataH sammUrcchana manuSyoM kA eka bheda) garbhaja manuSyoM meM tIna bhoga ( 32 )
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmija manuSya (uttama, madhyama, jaghanya) kubhoga bhUmija manuSya, mlecchakhaMDa manuSya isa prakAra chaha prakAra ke garbhaja manuSyoM ke paryApta va nirvRttyaparyApta do bheda hone se 12=(6 x 2 ) bheda haiM / dasa prakAra ke bhavanavAsI deva, ATha prakAra ke vyantara deva, pA~ca prakAra ke jyotiSI deva , 63 paTaloM meM utpanna hone vAle vaimAnika deva , 49 paTaloM meM utpanna hone vAle naarkii| isa prakAra sabako milAne para (10 + 8 + 5 + 63 + 49) = 135 bheda haiN| ye sabhI paryApta aura nirvRttyaparyApta ina do bhedoM kI apekSA (135 x 2=270) bheda rUpa haiN| isa prakAra jIva samAsa ke ekendriya-vikalendriya ke 81, paMcendriya tiryaMca ke 42, sammUrcchana manuSya kA eka, garbhaja manuSya ke 12, deva va nArakI ke 270, ye saba milAkara (81 + 42 + 1 + 12 + 270)=406 bheda kahe gaye haiN| riju-pANimutta-lAMgala-gomuttagadi tti gadi cdudhaa| rijugadiye AhArI iyaratiye cevaNAhArI / / 116 / / __ anvaya - riju-pANimutta-lAMgala-gomuttagadi tti gadi cadudhA rijugadiye AhArI iyaratiye cevnnaahaarii| artha - Rju, pANimuktA, lAMgalikA , gomUtrikA isaprakAra vigraha gati cAra prakAra kI hotI hai / Rju gati meM jIva AhAraka hotA hai aura anya tIna gatiyoM arthAt pANimuktA, lAGgalikA, gomUtrikA ina meM anAhAraka hI hai / tiNhaM orAlAditaNUNaM cau paNaga chakka pjjttiinnN| joggaM poggalapiNDaggahaNaM AhArayaM NAma // 117 / / anvaya - tiNhaM orAlAdi taNUNaM cau paNaga chakka pajjattINaM joggaM poggalapiNDaggahaNaM AhArayaM NAma / artha - tInoM audArika, vaikriyika aura AhAraka zarIroM tathA cAra, pA~ca aura chaha paryAptioM ke yogya pudgala piNDa kA grahaNa karanA AhAraka kahalAtA hai / ( 33 ) -
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ samucchaNajammaM gabbhajammamuvavAdajammamidi tivihaM / tajjoNI saccittamacittaM tammissaM sIdamuNhaM tu / / 118|| tammissaM puNa saMvuDaviulaM tammissamidi hu sAmaNNe / Nava joNIo hoMti hu vitthAre cadurasIdilakkhANi ||119 / / anvaya - samucchaNajammaM gabbhajammamuvavAdajammamidi tivihaM tajjoNI saccittamacittaM tammissaMtu sIdamuNhaM tammissaM puNa saMvuDaviulaM tammissamidi sAmaNNe Nava joNIo hoti hu vitthAre cdursiidilkkhaanni| artha - sarmUcchana janma, garbha janma aura upapAda janma isa prakAra janma tIna prakAra kA hotA hai / janma kI yoniyA~ sacitta, acitta sacittAcitta , zIta, uSNa , mizra arthAt zItoSNa saMvRta, vivRta aura mizra arthAt saMvRta vivRta isa prakAra sAmAnya se nava yoni hotI haiM aura vistAra se 84 lAkha yoniyA~ jAnanI caahiye| AhArasarIrakkhANapANabhAsAmaNANa pajjattI / cAripaNa chakkaNeyA eyakkhe viyalasaNNihmi / / 1201 anvaya - AhArasarIrakkhANapANabhAsAmaNANa pajjattI eyakkhe viyalasaNNijhi cAri paNa chakka nneyaa| artha - AhAra, zarIra , indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana ye chaha paryAptiyA~ haiM / ekendriya jIva ke cAra paryAptiyA~ vikalendriya jIva ke pA~ca paryAptiyA~ tathA saMjJI paryAptaka jIva ke chaha paryAptiyA~ hotI haiN| pAraMbhaNaM tu pajjattINaM jugavaM kameNa punnnnttN| aMtamuhuttahmi kamo milide aMtomuhuttaM tu ||12111 anvaya - pajjattINaM pAraMbhaNaM tu jugavaM puNNattaM kameNa aMtamuhuttami kamo milide tu aMtomuhuttaM / artha - paryAptiyoM kA prAraMbha to yugapat hotA hai pUrNatA krama se eka-eka antarmuhUrta meM hotI hai aura sabhI paryAptiyoM ke kAla ko milAne para bhI antarmuhUrta hI hotA hai / ( 34 )
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ pajjattagaNAmudaye saMpuNNA hoti jassa' sa pjjttii| jAva dutaNUNa puNNo Nivvatti apuNNago taav||122|| anvaya - jassa pajjattagaNAmudaye saMpuNNA hoMti sa pajjattI jAva du taNU Na puNNo Nivatti apuNNago tAva / artha - jisake paryApti nAmakarma ke udaya se paryApti kI pUrNatA hotI hai vaha paryAptaka jIva kahalAtA hai / jaba taka zarIra paryApti pUrNa nahIM hotI hai, taba taka vaha jIva nirvRtyaparyAptaka hai| jassa apajjattudaye NiyaNiyapajjatti puNNadA Na hve| so laddhi apajjatto maradi hu antomuhuttamhi / / 123|| ___ anvaya - jassa apajjattudaye NiyaNiyapajjatti puNNadA Na have so laddhi apajjatto hu antomuhuttamhi maradi / artha - jisa jIva ke aparyAptaka nAmakarma ke udaya se apanI - apanI paryApti kI pUrNatA arthAt kisI bhI paryApti kI pUrNatA nahIM hotI hai / vaha labdhyaparyAptaka jIva kahalAtA hai / vaha jIva niyama se antarmuhUrta meM maraNa ko prApta karatA hai / orAliya-veguvviya-AhAraya-teja-kammaNA dehA / paDhama tiyA saMkhaguNA padesado tejakammaNANaMtaguNA / / 124|| anvaya - orAliya-vegubbiya-AhAraya-teja-kammaNA dehA padesado paDhama tiyA saMkhaguNA tejkmmnnaannNtgunnaa| ___ artha - audArika, vaikriyika , AhAraka, taijasa aura kArmaNa ye pA~ca prakAra ke zarIra hote haiM / pradeza kI apekSA prathama tIna zarIra asaMkhyAta guNita rUpa hote haiM , taijasa aura kArmaNa zarIra anaMta guNe hote haiM / teyaparaM parasuhamA tejadugA hoti appddiighaadaa| savvesiM jIvANaM aNAi saMbaMdhagA ceva / / 125|| 122. - (1) sa ( 35 )
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvaya - teyaparaM parasuhumA tejadugA hoti appaDIghAdA savvesiM jIvANaM aNAi saMbaMdhagA ceva / ___ artha - taijasa zarIra se Age kA zarIra arthAt kArmaNa zarIra atyanta sUkSma hai| taijasa aura kArmaNa ye donoM zarIra apratighAtI hote hai| ina donoM zarIroM kA sabhI jIvoM ke sAtha anAdi sambandha hai / gabbhaja saMmucchaNajaM orAlaM hodi khaluvavAdabhavaM / veguvvaM chaTTaguNe avvAghAdi hu suhavisuddha aahaaro||126|| anvaya - khalu gabbhaja saMmucchaNaje orAlaM hodi uvavAdabhavaM veguvvaM chaTThaguNe suhavisuddha avvAghAdi aahaaro| artha - nizcaya se garbha aura sarmUcchana janma se utpanna huA zarIra audArika zarIra kahalAtA hai upapAda janma se hone vAlA deva aura nArakiyoM kA zarIra vaikriyika hotA hai| pramatta saMyata chaThaveM guNa sthAnavartI munirAja ke jo zubha, vizuddha aura avyAghAta (bAdhArahita) zarIra hotA hai vaha AhAraka zarIra kahalAtA hai / pallatitettIsuvahi bhiNNamuhuttaM tu uvahi chaastttthii| sattarikoDIkoDi uvahIyo varaThidI tANaM // 127|| anvaya - varaThidI tANaM pallatitettIsuvahi tu bhiNNamuhuttaM uvahi chAsaTThI sattarikoDIkoDi uvahIyo / artha - una zarIroM kI utkRSTa sthiti arthAt audArika zarIra kI tIna palya , vaikriyika zarIra kI tetIsa sAgara aura AhAraka zarIra kI bhinnarmuhUrta , taijasa zarIra kI chiyAsaTha sAgara tathA kArmaNa zarIra kI sattara kor3Akor3I sAgara hai / jaM dehIparivaraNaM jAlamiva hi maMsasoNidaM viudN| taM ceva jarAyu have jarAyujAtamhi jAdo hu||12811 anvaya - jaM maMsasoNidaM viudaM hi jAlamiva dehIparivaraNaM taM ceva jarAyu have jarAyujAtamhi jAdo hu / ( 36 )
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha - jo mAMsa aura rudhira se yukta jAra ke samAna jIva ke zarIra kA AvaraNa hotA hai use jarAyu kahate hai / jarAyu meM jo utpanna hotA hai vaha jarAyuja kahalAtA hai| jaM sukulasoNidANaM parivaraNaM Nahasariccha kaThiNattaM / parimaNDalaM tamaNDaM tamhi bhavo aNDajo jiivo||129|| __ anvaya - jaM sukulasoNidANaM parivaraNaM Nahasariccha kaThiNattaM parimaNDalaM tamaNDaM tamhi bhavo jIvo annddjo| artha- jo sapheda khUna kA AvaraNa nakha ke samAna kaThora hotA hai tathA golAkAra hotA hai vaha aNDa kahalAtA hai / jo jIva usameM utpanna hotA hai vaha aNDaja kahalAtA hai / kiMci vi parivaraNaviNA joNIdo NiggadeNa metteNa / paripuNNAvayao so pariphaMdAdihi judo podo||130|| anvaya - kiMci vi parivaraNaviNA paripuNNAvayao joNIdo NiggadeNa metteNa pariphaMdAdihi judo so podo| artha - jo jIva AvaraNa se rahita hote haiM, jinake zarIra ke avayavapUrNa vikasita hote haiM tathA yoni se nikalate hI jo calane-phirane lagate haiM, ve potaja kahalAte haiN| maNuvAdiyA hu jIvA jarAyujA vagghapahudayo podA / pakkhippamuhA aNDajajIvede maNuyatiriyagadijAdA / / 131|| anvaya - maNuyatiriyagadijAdA maNuvAdiyA hu jIvA jarAyujA vagdhapahudayo podA pakkhippamuhA aNDajajIvede / artha - manuSya, tiryaMca gati meM utpanna hone vAle manuSyAdi jIva jarAyuja, bAgha Adi potaja, pakSI Adi aNDaja hote haiN| gabhaM jarAyujANDajapodANaM devnniryjaadaannN| uvavAdaM sesANaM saMmucchaNajammamidi NeyaM / / 132|| ( 37 )
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvaya - jarAyujANDajapodANaM gabbhaM devaNirayajAdANaM uvavAdaM sesANaM saMmucchaNajammamidi NeyaM / artha - jarAyuja, aNDaja aura potaja ye garbha janma ke tIna bheda hote haiM / devagati aura narakagati meM utpanna hone vAle jIvoM kA upapAda janma hotA hai| garbha janma aura upapAda janma vAle jIvoM ko chor3akara zeSa jIvoM kA saMmUrcchana janma jAnanA caahiye| NArayaigi-vigaliMdiya-saMmucchaNa-paMcakkha savva jIvA y| saMDhA hu kammabhUmijaNaratiriyA vedatiyajuttA / / 133|| anvaya - hu savva NArayaigi-vigaliMdiya-saMmucchaNapaMcakkha jIvA ya saMDhA kammabhUmijaNaratiriyA vedtiyjuttaa| artha - nizcaya se sabhI nArakI, ekendriya jIva, vikalendriya arthAt dvIndriya, trIndriya , caturindriya aura samUrchana paMcendriya jIva napuMsaka hote haiN| karma bhUmi meM utpanna manuSya aura tiryaMca, tInoM veda vAle hote haiN| devA cauNNikAyA varamajjhajahaNNabhogabhUjAdA / tiriyA NarA ya kuNarA purisitthi vedagA ceva / / 13411 anvaya - cauNNikAyA devA varamajjhajahaNNabhogabhUjAdA tiriyA NarA ya kuNarA purisitthi vedagA ceva / artha - cAroM nikAyoM ke deva, uttama, madhyama aura jaghanya bhogabhUmi meM utpanna tiryaMca , manuSya aura kumAnaSoM ke puruSa aura strI ye do hI veda pAye jAte haiN| hiMsAdisu cANuradA sattavvasaNehiM saMjudA NiccaM / bahuAraMbhapariggahasaMcidakammA hujAMti nnirygrdi||135|| anvaya - hiMsAdisu cANuradA sattavvasaNehiM saMjudA NiccaM bahuAraMbhapariggahasaMcidakammA hu Nirayagardi jAMti / artha -jo jIva hiMsAdika pA~ca pApoM meM lIna aura sAta vyasanoM ( 38 )
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ se yukta haiM, nitya bahuta Arambha aura parigraha se saMcita karmoM ke kAraNa ve narakagati ko jAte haiN| saNNA causaMjuttA paradhaNaharaNAdibhAvasahidA hu| mAyAvaMcaNasIlA tiriyagadi jAMti te jIvA / / 136|| anvaya - saNNA causaMjuttA hu paradhaNaharaNAdibhAvasahidA mAyAvaMcaNasIlA te jIvA tiriyagadi jAMti / ___ artha - jo cAroM saMjJAoM arthAt AhAra, bhaya , maithuna aura parigraha se saMyukta hai tathA dUsaroM ke dhanAdi ke haraNa ke bhAva se sahita haiN| mAyAcArI, kapaTa svabhAva se yukta haiN| ve jIva tiryaMcagati ko prApta hote haiN| NiccaM dANANuradA sIla-jamavihINamajjhimaguNajudA / alpAraMbhapariggahasaMcidakammA hu jAMti maNuyagadi / / 137|| anvaya - NiccaM dANANuradA sIla-jamavihINamajjhimaguNajudA hu alpAraMbhapariggahasaMcidakammA maNuyagadiM jAMti | artha -nitya dAna meM anurakta, zIla - niyama Adi se rahita, madhyama guNoM se yukta nizcaya hI alpa Arambha aura parigraha se saMcita karmoM ke kAraNa manuSya gati ko jAte haiN| je saddiTTI jIvA je sAvayaNilayasaMjudA jIvA / je sayalavvadaNiradA tejIvA jAMti divijavarasokkhaM / / 138|| anvaya - je saddiTThI jIvA je sAvayaNilayasaMjudA jIvA je sayalavvadaNiradA te jIvA divijavarasokkhaM jaaNti| artha-jo samyagdRSTi jIva zrAvaka ke sampUrNa vratoM se saMyukta haiM ve jIva tathA jo sampUrNa vratoM meM nirata arthAt mahAvratI ve jIva svargoM ke utkRSTa sukhoM ko prApta karate haiN| je cattobhayagaMthA suddhapparayA hu nnijjidksaayaa| uggatavakhavidakammA te jIvA jAMti siddhigdi||139|| (39)
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvaya - je cattobhayagaMthA suddhapparayA NijjidakasAyA hu uggatavakhavidakammA te jIvA jAMti siddhigadi / artha-jina jIvoM ne bhaya aura sampUrNa parigrahoM kA parityAga kara diyA hai| zuddhAtmA meM rata haiM , kaSAyoM ko jIta liyA hai tathA ugratapa ke bala se kSaya kara diyA hai karmoM kA jinhoneM, ve jIva siddhagati ko prApta karate haiN| pAveNa NarayatirayaM puNNeNa ya jAMti devagadisokkhaM / missennymnnuygdiNdohiNkhydohunnivvaannN||140II anvaya- pAveNa NarayatirayaM puNNeNa ya devagadisokkhaM jAMti misseNa ya maNuyagadiM dohiM khayado hu NivvANaM / artha -pApa karmoM se jIva naraka aura tiryaMca gati ko tathA puNya ke phalasvarUpa devagati ke sukhoM ko prApta karatA hai| mizra arthAt puNya - pApa se manuSya gati aura puNya aura pApa ina donoM ke kSaya se nirvANa prApta karatA hai| iti jiivtttvm| taccamajIvaM paMcaviyappaM dhammo adhamma AyA / kAlo cedi amuttA caurede poggalo mutto / / 141|| anvaya - taccamajIvaM paMcaviyappaM dhammo adhamma AyAsaM kAlo cedi amuttA caurede poggalo mutto| artha- vaha ajIva tattva pA~ca prakAra kA hai, dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala / prArambha ke cAra amUrta tathA pudgala dravya mUrta hai| gadi ThANoggahavattaNakiriyuvayAro duhodidhmmcuu| phAsarasagaMdhavaNNaguNehi judo puggalo davvo ||142|| anvaya - dhamma caU gadi ThANoggahavattaNakiriyuvayAro du phAsarasagaMdhavaNNaguNehi judo puggalo davyo / ( 40 )
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha - dharma, adharma , AkAza aura kAla dravya ke kramazaH gati, sthiti, avagAhana, vartana kriyA ye cAroM upakAra haiN| pudgala dravya sparza, rasa, gaMdha aura varNa guNoM se yukta hotA hai| iti ajiivtttvm| micchAviradipamAdA kasAyajogA ya AsavA hoti| paNa vArasa paNNarasA paNavIsApaMcadasa bhedaa||143|| anvaya - micchAviradipamAdA kasAyajogA ya AsavA hoti paNa vArasa paNNarasA paNavIsA paMcadasa bhedaa|| artha-mithyA darzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye Asrava arthAt baMdha ke kAraNa haiN| inake kramazaH pA~ca, bAraha, pandraha, paccIsa aura pandraha bheda hote haiN| udaye daMsaNamohe ataccasaddhANapariNadI micchaa| eyaMtaM vivarIyaM viNayaM saMsaidamaNNANaM / / 144|| anvaya - daMsaNamohe udaye ataccasaddhANapariNadI micchA eyaMtaM vivarIyaM viNayaM saMsaidamaNNANaM / artha - darzanamohanIya karma ke udaya meM atattva zraddhAna rUpa pariNati mithyAtva hai| vaha mithyAtva ekAMta, viparIta, vinaya, saMzaya aura ajJAna isa prakAra pA~ca prakAra kA hai| eyaMtaM buddhamade vivarIyaM bamhaNe tahA vinnyo| tAvasaNivahe saMsayamicche aNNANa mkkddiye|| 1451 anvaya - buddhamate eyaMtaM bamhaNe vivarIyaM tahA viNayo tAvasa saMsayamicche Nivahe aNNANa mkkddiye| artha - ekAMta mithyAtva meM buddhamata, viparIta mithyAtva meM brAhmaNa vinaya mithyAtva meM tApasI, saMzaya mithyAtva meM indra tathA ajJAna mithyAtva meM maskarI isaprakAra pA~coM mithyAtvoM meM pA~ca mithyAdRSTi mata prasiddha haiN| ( 41 )
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ phAsarasaghANaNayaNe sode cittiMdiye ya annivittii| idi chacceva viramaNaM iMdiyavisayANa NAyavvA / / 146|| anvaya - phAsarasaghANaNayaNe sode cittiMdiye aNivittI idi chacceva viramaNaM iMdiyavisayANa NAyavvA / artha- sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, zrotra ina indriyoM aura mana ke viSayoM se anirvRti arthAt pravRtti karanA isa prakAra chaha prakAra kI avirati jAnanA caahiye| puDhavI AU teU vAuvaNapphadi tasesu jIvesu / chasu vi jado No viraI te pANi asaMjamA hoti||147|| anvaya - puDhavI AU teU vAuvaNapphadi tasesu jIvesu vi chasu jado No viraI te pANi asaMjamA hoti / artha -pRthvIkAyika, jalakAyika, tejakAyika, vAyukAyika vanaspatikAyika aura trasa ina chaha prakAra ke jIvoM kI hiMsA se jo virata nahIM hai / ve prANI asaMyamI hote haiN| thIbhattarAyajaNavadakahA ya kohAdigA ya cattAri / cattAridiya paNagaM Neho NiddA ya egegaM / / 1481 anvaya - thIbhattarAyajaNavadakahA ya cattAri kohAdigA cattAri iMdiya paNagaM Neho NiddA ya egegN|| artha-strI-kathA, bhojana-kathA, avanipAla-kathA, rAja-kathA isa prakAra cAra kathAyeM, krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAyeM, pA~ca indriyA~, sneha aura nidraa| isa prakAra pramAda ke pandraha bheda jAnanA caahiye| silabhedathaMbhaveNuvamUlakkimirAyakaMvalasamANA / aNakohAdI cauro savvede Nirayagadihedu ||149 / / ( 42 )
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvaya - silabhedathaM bhaveNuvamUlakkimirAyakaMvalasamANAcauro aNakohAdI savvede Nirayagadihedu / artha - zilAbheda, zailabheda, bA~sa kI jar3a, kRmirAga kambala ke samAna kramazaH cAroM anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ye sabhI kaSAya narakagati kI kAraNa haiM / bhUbhedaTTi urabhbhayasiMge cakkamalasarisagA hoMti / caurappaccakkhANA savvede tirayagadihedu ||150l anvaya - bhUbhedaTThi urambhayasiMge cakkamalasarisagA caurappaccakkhANA savvede tirayagadihedu hoMti / artha - pRthvI bheda, asthi, mer3he ke sIMga, cakramala ke samAna kramazaH cAroM prakAra kI apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa kaSAya, taryaMcagati kI kAraNa hotI haiM / dhUlIrehA vaMse gomutte taNumale hu sAricchA / paccakkhANagacauro savvede maNuyagadihedu ||151|| anvaya- dhUlIrehA vaMse gomutte taNumale hu sAricchA paccakkhANagacauro savvede maNuyagadihedu artha - dhUlirekhA, kASTha, go mUtra aura zarIramala ke sadRza kramazaH cAroM pratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAya ye sabhI manuSyagati kI kAraNa haiM / jalarehAvetteNa ya khuruppahariddarAyasarisA hu / saMjalaNaM kohAdI caurede devagadihedu ||1521 anvaya - jalarehAvetteNa ya khuruppahariddarAyasarisA hu caurede saMjalaNaM kohAdI devagadihedu / artha - jala rekhA, beMta, khurapA, haldI ke raMga ke samAna kramazaH cAroM saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye sabhI kaSAya devagati kI kAraNabhUta haiN| ( 43 )
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ hasso hasaNaM kuvvadi radipIdiMtaha ya aradi appIdi / sogaM bhayaM ca rodaNabhIdiMtudugucchA' dugacchaM khu||153| anvaya - khu hasso hasaNaM radi pIdiM taha ya aradi appIdiM sogaM bhayaM rodaNabhIdiM tu ca dugucchA dugcchN| artha -hAsya kaSAya hAsya ko, rati kaSAya prIti ko, arati kaSAya aprIti ko, zoka-rudana ko , bhaya - bhaya ko aura jugupsA glAni ko paidA karatI hai| thIpuMvedaNauMsayavedA purisitthiuhaya ahilAsaM / kuvvaMti kameNede havaMti khalu NokasAyakkhA 1154|| anvaya - thIpuMvedaNauMsayavedA kameNa purisitthiuhaya ahilAsaM kuvvaMti ede khalu NokasAyakkhA hvNti| artha - strIveda, puruSaveda va napuMsaka veda kramazaH puruSa, strI aura strI-puruSa donoM meM abhilASA utpanna karate haiN| ye no kaSAya haiN| saccAsaccubhayamaNaM aNubhayamaNamidi viyANa maNacArI / vayaNaM ca tahANeyaM idi maNavayaNANi aTTavihaM / / 155 / / anvaya - saccAsaccubhayamaNaM aNubhayamaNamidi maNacArI viyANa vayaNaM ca tahA NeyaM idi maNavayaNANi aTThavihaM / artha - satya , asatya ubhaya aura anubhaya ye cAra prakAra kI mana kI pravRtti jAnoM , isI prakAra cAra prakAra kI vacana kI pravRtti jAnanA cAhie / isa prakAra manoyoga aura vacanayoga donoM ke ATha prakAra haiN| orAlurAlamissaM veyuvvaM puNa viyuvvaNA missN| AhArAhArayamissaM kammaNakAyamidisagaM kAyA ||156|| anvaya- orAlurAlamissaM veyuvvaM viyuvaNA missaM AhArAhArayamissaM puNa kammaNakAyamidisagaM kaayaa| 153. (1) jugupsA ( 44 )
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha - audArika, audArikamizra, vaikriyika, vaikriyikamizra, AhAraka, AhArakamizra aura kArmaNa isa prakAra kAya yoga sAta prakAra kA hotA hai / Naratiriye orAla du Niraye deve viyuvvaNA jugalaM / chaTTaguNe AhAra du cAduggadige hu kammaiyaM ||157 || anvaya - hu Naratiriye orAla du Niraye deve viyuvvaNA jugalaM AhAra du chaTTaguNe du kammaiyaM cAduggadige / artha - nizcaya se manuSya aura tiryaMca gati meM audArika kAyayoga, audArikamizrakAyayoga / naraka gati aura devagati meM vaikriyika kAyayoga aura vaikriyikamizrakAyayoga chaTThe guNasthAnavartI pramattasaMyata munirAja ke AhAraka, AhArakamizrakAyayoga aura kArmaNakAyayoga cAroM gatiyoM meM hotA hai / ede jogA duvihA asuhedarabhedado du pattegaM / AhArabhayapariggahamehuNasaNNA hu asuhamaNaM // 158|| anvaya - ede pattegaM jogA hu asuhedarabhedado hu duvihA AhArabhayapariggahamehuNasaNNA asuhamaNaM / artha - ye pratyeka yoga zubha aura azubha ke bheda se do prakAra ke haiN| AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ina cAra saMjJAoM rUpa azubha mana haiM / asuhatilessAbhAvo paMceMdiyavisayalolapariNAmo / IsAvisAdahiMsApahudisu pariNAmamasuhamaNaM ||159|| anvaya - asuhatilessAbhAvo paMceMdiyavisayalolapariNAmo IsAvisAdahiMsApahudisu pariNAmamasuhamaNaM / artha - tIna azubha lezyA rUpa bhAva, paMcendriya viSayoM kI lolupatA rUpa pariNAma IrSA, viSAda aura hiMsAdi pariNAma azubha mana haiN| ( 45 )
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ hassAdiNokasAyA rAgo doso ya mohapahudI hu / thUlo suhumo vesiM bhAvo khalu hoi asuhamaNaM ||16011 anvaya - hassAdiNokasAyA rAgo doso ya mohapahudI hu thUlo suhumo vesiM bhAvo khalu asuhamaNaM hoi| artha - hAsyAdi nava no kaSAya, rAga , dveSa aura mohAdi ye sthUla athavA sUkSma rUpa bhAva nizcaya se azubha mana haiN| atthatthibhattakahA rAyakahA pisuNacoraberakahA / parapIDadesakAmakahAdisu vayaNaM viyANa asuhamidi||161|| anvaya - atthatthibhattakahA rAyakahA pisuNacoraberakahA parapIDadesakAmakahAdisu asuhamidi vayaNaM viyANa / artha - dhana kathA, strI kathA, bhojana kathA, avanI pAla kathA, cugalI, caurya , baira kathAyeM , dUsaroM ko duHkha dene vAlI, rASTra, kAma Adi rUpa kathAyeM, azubha vacana jaano| baMdhanatADanachedaNa mAraNakiriyAdigA ya je savve / te kAyavvAvArA NAyavvA asuhakAyamidi ||162|| anvaya - baMdhanatADanachedaNa mAraNakiriyAdigA ya je savve kAyavvAvArA idi te asuhakAyaM NAyavvA / artha - bA~dhanA, pITanA, chedanA, mAranA Adi rUpa kriyAyeM sabhI jo zarIra ke vyApAra haiN| unheM azubha kAya jAnanA caahiye| asuhAdo jogAdo purisA pAvaMti dAruNaM dukkhaM / saMsAraparibhamaMto sahajasarIrAdijaNidabahubheyaM |163|| anvaya - asuhAdo jogAdo purisA saMsAraparibhamaMto sahajasarIrAdijaNidabahubheyaM dAruNaM dukkhaM pAvaMti / artha - azubhayoga se jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA huA sahaja (mAnasika, Aguntaka) aura zarIra Adi se utpanna aneka prakAra ke duHkhoM ko prApta karatA hai| ( 46)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ uvari uttAsuhajogaM savvaM caiUNa suhamaNo hoi| rayaNattayajiNapUjA dANANuppehaNAdibhAvo hu / / 164|| anvaya - hu uvari uttA savvaM asuhajogaM caiUNa suhamaNo rayaNattayajiNapUjA dANANuppehaNAdi bhAvo suhamaNo hoi / artha - Upara varNita kiye sabhI prakAra ke azubha yoga kA tyAga kara, ratnatraya, jina pUjA, dAna, 12 anuprekSAoM Adi bhAvarUpa honA caahiye| saparahidaM jammicchadi hetuM vayaNaM ca jANa suhavayaNaM / jinapUjAdisu kusalavvAvAro hoi suhakAyo ||165 / / anvaya - saparahidaM jammicchadi hetuM vayaNaM suhavayaNaM jANa jinapUjAdisu kusalavAvAro ca suhakAyo hoi / artha - jo sva para kA hita cAhane meM kAraNa rUpa vacana haiM unheM zubha vacana jAno tathA jinendra deva kI pUjA Adi meM kuzalatA pUrvaka vyApAra karanA zubha kAya hai| suhajogAdo jIvA deviMdaNariMdapadavisaMjaNidaM / bhottUNakaraNasokkhaM pacchA bhuMjaMti NiyasokkhaM ||16611 anvaya - suhajogAdo jIvA deviMdaNariMdapadavisaMjaNidaM bhottUNakaraNasokkhaM pacchA NiyasokkhaM bhuMjaMti / ___ artha -zubhopayoga se jIva devendra, cakravartI Adi padoM se yukta hokara indriya sukhoM ko bhoga kara, pazcAt Atma sukha ko bhogate haiN| bhAvAsavaM NimittaM kAdUNaM kammapuggalAsavaNaM / davvAsavohu so vi ya bhudhaamuuluttruttruttrpyddii||167|| anvaya - bhAvAsavaM NimittaM kAdUNaM kammapuggalAsavANaM davvAsavo hu so vi bhudhaamuuluttruttruttrpyddii| ( 47 )
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha -bhAvAsrava ko nimitta karake karma rUpa pudgala kA jo AnA hai vaha dravya Asrava hai , vaha mUla, uttara aura uttarottara prakRtiyoM ke bheda se aneka prakAra kA hai| aDeva mUlapayaDI uttarapayaDI ya attttcaalsyaa| uttuttarapayaDIyo asaMkhamettA hu logANaM ||16811 anvaya - hu aTTheva mUlapayaDI uttarapayaDI aTTacAlasayA uttuttarapayaDIo ya asaMkhamettA logaannN| artha- karma kI mUla prakRtiyA~ ATha haiM, uttara prakRtiyA~ eka sau ar3atAlIsa tathA uttarottara prakRtiyA~ asaMkhyAta loka pramANa haiN| iti Amravatattvam / jIvAdigeNa jeNa du cedaNabhAveNa baMdhade kmm| jIvo hu bhAvabaMdho so bhaNiyo jiNavariMdehiM // 169 / / anvaya - jIvAdigeNa jeNa du cedaNabhAveNa jIvo kammaM baMdhade so bhAvabaMdho jiNavariMdehiM bhnniyo| artha - jIvAdika viSaya meM hone vAle, jisa cetana bhAva se jIva karma ko bAMdhatA hai vaha bhAva baMdha hai, aisA jinendra bhagavAna ke dvArA kahA gayA hai| kammadavvappadesA paropparaM (savvahA) pvissNti| so ceva davvabaMdho NAyavvo taccakusalehiM / / 17011 anvaya - kammadavvappadesA paropparaM (savvahA) pavissaMti taccakusalehiM so ceva davvabaMdho NAyavvo / artha - karma rUpa dravya ke pradeza (jIva pradezoM meM) jo paraspara meM ekameka hokara praveza karate haiM , tattva meM kuzala manuSyoM ke dvArA use dravya baMdha jAnanA caahiye| ( 48 )
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ so baMdho payaDiTThidi aNubhAgapadesabhedado cadudhA / tesiM havaMti jogA payaDipadesA kasAyado sesA ||171|| anvaya - so baMdho payaDiTThidi aNubhAgapadesabhedado cadudhA tesiM payaDipadesA jogA sesA kasAyado havaMti / artha - vaha bandha prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se cAra prakAra kA hai| usameM arthAt prakRti aura pradeza bandha yoga se hote haiM tathA zeSa arthAt sthiti aura anubhAga bandha kaSAya se hote haiN| iti baMdhatattvam / savvesimAsavANaM viNiroho saMvaro have NAmA / so duviyappo Neyo bhAvo puNa davvasaMvaro cei ||172|| anvaya - savvesimAsavANaM viNiroho saMvaro NAmA have so puNa duviyappo bhAvo davvasaMvaro ceI nneyo| artha - samasta karmoM ke Asrava ke ruka jAne kA nAma saMvara haiM aura vaha saMvara dravya saMvara aura bhAva saMvara ke bheda se do prakAra kA jAnanA caahiye| vada samidi paMca gutti tidayaM dasa dhamma vArasaNuvekkhA / bAvIsa parIsahajaya paNa cArittedi saMvarA bhAvA / / 173|| anvaya - vada samidi paMca gutti tidayaM dasa dhamma vArasaNuvekkhA bAvIsa parIsahajaya paNa cArittedi bhAvA sNvraa| artha - pA~ca vrata, pA~ca samiti, tIna gupti, dasa dharma, bAraha anuprekSA, bAvIsa parISahajaya aura pAMca prakAra kA cAritra ye bhAva saMvara haiN| savvesiM davvANaM kammANaNirohaNo have NiyamA / so davva saMvaro khalu NAyavvo jiNuvadeseNa ||174|| anvaya - jiNuvadeseNa NiyamA savvesiM davvANaM kammANa girohaNo ( 49 )
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ have so khalu daJca saMvaro NAyavyo / artha - jinendra bhagavAna ke upadeza se, niyama se samasta dravya karmo kA nirodha honA vaha dravya saMvara jAnanA cAhie / iti saMvaratattvam suddhaNa jeNa cedaNabhAveNa hu kamma puggalaM galai / so bhAvaNijjarA payaDiNijjarA davvaNijjarA hoi|| 175|| anvaya - jeNa suddheNa cedaNabhAveNa kamma puggalaM galai so bhAvaNijjarA payaDiNijjarA davvaNijjarA hoI / artha-jisa zuddha cetana bhAva se karma paramANu naSTa hote haiM vaha bhAva nirjarA hai tathA karma prakRtiyoM kI nirjarA dravya nirjarA hai / savipAkA avipAkA sA duvihA tattha hoi savipAkA / cAduggadigANaM pi hu mahavvaINaM have iyarA ||176|| anvaya - sA savipAkA avipAkA duvihA hoi tattha savipAkA cAduggadigANaM pi hu iyarA mahavvaINaM have / artha - vaha nirjarA savipAka aura avipAka ke bheda se do prakAra kI hai / savipAka nirjarA cAroM gatiyoM meM hotI hai| kintu dUsarI arthAt avipAka nirjarA mahAvratiyoM ke hotI hai| sammattagahaNakAle thUlavade taha mahavvadaggahaNe / paDhamakasAyavisaMjojaNe ya micchattiyakkhavaNe ||177 / / igivIsakasAyuvasamakAle uvasaMtage guNaTThANe / khavage ya khINamohe jiNesu davvA asaMkhaguNidakamA / / 17811 idi egAdasaNijjaraThANe khavidUNa savva kammANI / loyagge ciDhedi hu aNaMtaNANAiguNajudo jIvo ||179|| anvaya- sammattagahaNakAle thUlavade taha mahavvadaggahaNe paDhamakasAya visaMjojaNe micchattiyakkhavaNe igivIsakasAyuvasamakAle ca uvasaMtage ( 50 )
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaTThANe khavage khINamohe ya jiNesu davvA asaMkhaguNidakamA idi egAdasaNijjaraThANe khavidUNa savva kammANI jIvo aNaMtaNANAiguNajudo hu loyagge cittedi| ___ artha- samyagdarzana prApta karate samaya arthAt sAtizaya mithyAdRSTi, dezavratI arthAt zrAvaka, mahAvrata grahaNa karate samaya, prathama arthAt anantAnubandhI kaSAya kI visaMyojanA ke samaya, mithyAtvatraya arthAt mithyAtva, samyakmithyAtva aura samyakprakRti kA kSaya karate samaya, apratyAkhyAna Adi 21 kaSAyoM ke upazama karate samaya, upazAMta moha guNasthAna, kSapaka zreNI, kSINamoha guNasthAna, sayoga kevalI aura ayoga kevalI jina ina sthAnoM meM krama se asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai| ____ isa prakAra nirjarA ke gyAraha sthAnoM meM sampUrNa karmoM kA kSaya karake jIva anaMta jJAnAdi guNoM se sahita hokara loka ke agra bhAga meM sthita ho jAtA hai / iti nirjarAtattvam / savvesiM kammANaM khayakAraNamappasuddhapariNAmo / so bhAvamokkhadavvavimokkho khalu jiivkmmpuhkrnnN||180|| __ anvaya - savvesiM kammANaM khayakAraNamappasuddhapariNAmo khalu so bhAvamokkhadavvavimokkho jIvakammapuhakaraNaM / artha - sabhI karmoM kA kSaya karake AtmA kA jo zuddha bhAva hai vaha bhAva mokSa tathA jIva kA karmoM se pRthak karanA dravya mokSa kahalAtA hai / tatto appA khAiyasammattapahadi aTragaNasahido / loyaggaM gattA khalu ciTTedi sayA aNaMtasuhI ||181|| anvaya - tatto appA khAiyasammattapahudi aTThaguNasahido khalulo yaggaM gattA aNaMtasuhI sayA ciTedi / artha - isake pazcAt AtmA kSAyika samyaktvAdi ATha guNoM se sahita, lokAgra meM jAkara sadAkAla ke liye aMnata sukha meM sthita ho jAtA hai / iti mokSa tattvam / iti saptatattvanirUpaNam / ( 51 )
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ utteva satta taccA saMjuttA puNNapAvajugalehiM / tehoti NavapadatthA nnaannpricchedidNpdtthohu|| 182|| anvaya - utteva satta taccA puNNapAvajugalehiM saMjuttA te NavapadatthA hoMti hu NANaparicchedidaM pdttho| __ artha - Upara ke sAta tattva, puNya aura pApa se saMyukta hokara ve nava padArtha hote haiM / jJAna ke dvArA jinakA anubhava hotA hai aise ye padArtha haiM / jIvAjIvapadatthA taha AsavabaMdhasaMvarapadatthA / NijjaramokkhapadatthA puNNapadattho hajANa paavpdttho|| 183|| anvaya - jIvAjIvapadatthA taha AsavabaMdhasaMvarapadatthA NijjaramokkhapadatthA puNNapadattho pAvapadatyo ha jANa / artha - jIva padArtha, ajIva padArtha, Asrava padArtha, baMdha padArtha, saMvara padArtha, nirjarA padArtha, mokSa padArtha, puNya padArtha aura pApa padArtha, ye nava padArtha jAnoM / saMsAratthA jIvA savve puNNA havaMti pAvA y| savvANi poggalANi hu puNNANi taheva pAvANi ||184|| anvaya - saMsAratthA sabve jIvA puNNA pAvA ya taheva savvANi poggalANi hu puNNANi pAvANi hvNti| artha - saMsAra meM sthita sabhI jIva puNya aura pApa rUpa hote haiM tathA sabhI pudgala bhI puNya aura pApa rUpa hote haiM / je suhabhAvehiM judA te jIvA hoti puNNasaNNA hu| je yAsuhabhAvajudA te jIvA pAvasaNNA hu ||185 / / anvaya - je jIvA suhabhAvehiM judA te puNNasaNNA hoti hu je jIvA yAsuhabhAvajudA te pAvasaNNA hu| artha - jo jIva zubha bhAvoM se yukta haiM , ve jIva puNya saMjJaka haiM tathA jo azubha bhAva se sahita haiM ve jIva pApa saMjJaka haiN| ( 52 )
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ suhaNAmaM suhagodaM suhAugaM saadpunnnnkmmaanni| edesiM idarANi hu pAvANi havaMti kammANi ||18611 anvaya - suhaNAmaM suhagodaM suhAugaM sAdapuNNakammANi hu edesiM idarANi kammANi pAvANi havaMti / artha- zubha nAma, zubha gotra, zubha Ayu , sAtAvedanIya puNya karma haiN| isase bhinna pApa karma haiM arthAt azubha nAma, gotra, Ayu Adi pApa karma haiN| paNa chassattaNavANaM atthANaM saddado ya bhedA hu| puNa atthadoya bhedANa havaMti husavva kaalnhi||187|| anvaya - hu paNa chassattaNavANaM atthANaM saddado ya bhedA puNa atthado ya bhedA savva kAlamhi Na havaMti / artha - padArtho ke pAMca, chaha, sAta, nava prakAra zabdoM kI apekSA bheda hai kintu artha (bhAva) kI apekSA kisI bhI kAla me bheda nahIM haiM / iti nvpdaarthsvruupniruupnnm| granthAntaroktapaMcadazagAthAbhiH padArthacUlikA kathyate - 11. * jIvo pariNamadi jadA' suheNa asuheNa vA suho asuho| suddheNa tahA suddho havadi hi prinnaamsbbhaavo| artha - jIva jaba zubha bhAva se pariNamana karatA hai taba zubha rUpa hotA hai| jaba azubha bhAva se pariNamana karatA hai taba azubha rUpa aura zuddha bhAva se pariNamana karatA hai taba zuddha rUpa hotA hai kyoMki jIva pariNamana svabhAva vAlA hai / (pra. sAra 1-9) 12. * uvaogo jadi hi suho puNNaM jIvassa saMcayaM jaadi| . asuho vA taha pAvaM tesimabhAve Na cayamatthi / / artha - upayoga yadi zubha ho to jIva ke puNya kA saMcaya hotA hai aura yadi azubha ho to pApa kA saMcaya hotA hai una donoM ke abhAva meM (puNya-pApa) saMcaya nahIM hotA hai / (pra. sA. 2-64) 11*. (1) jayA ( 53 )
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. * jo jANAdi jiNiMde pecchadi siddhe taheva annyaare| jIvesu sANukaMpo uvaogo so suho tassa / / artha - jo arhantoM, siddhoM tathA anagAroM ko jAnatA hai aura zraddhA karatA hai tathA jIvoM ke prati anukampAyukta hai , usakA vaha upayoga zubha hai / (pra. sA. 2-65) 14. * jadi devadasu 'yapUjAsu ceva dANammi vA susIlesu / uvavAsAdisu ratto suhovaogappago appaa| artha - yati, deva aura guru kI pUjA meM, dAna, suzIloM aura upavAsAdikoM meM lIna AtmA zubhopayogAtmaka hai / (pra. sA. 1-69) 15. * jutto suheNa AdA tirio vA mANuso va devo vaa| bhUdo tAvadi kAlaM lahai suhaM iMdiyaM vivihN|| artha - zubha pariNAma se yukta AtmA tiryaJca athavA manuSya athavA deva hotA huA utane samaya taka aneka prakAra ke indriya sambandhI sukha ko pAtA hai| (pra. sA. 1-70) 16. * saparaM bAdhAsahiyaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / jaM iMdiyehi laddhaM taM sokkhaM dukkhameva tadhA // artha- jo indriyoM se prApta hotA hai vaha sukha para sambandha yukta, bAdhA sahita, vicchinna, baMdha kA kAraNa aura viSama hai isa prakAra vaha duHkha hI hai| (pra. sA. 1- 76) 17. * visayakasAyogADho dussudiduccittaduTThagoTTi judo| uggo ummaggaparo uvaogo jassa so asuho|| ' artha- jisakA upayoga kaSAya aura viSayoM lIna hai kuti, 13*. (1) guru ( 54 )
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuvicAra aura kusaMgati meM lagA huA hai tathA unmArga meM lagA huA hai , usakA vaha upayoga azubha hai| (pra. sA. 2 - 66) 18. * daNDati sallati lessati gAravatiya atttthruddhjhaannehiN| saNNA cau hiMsAdihi sahiyo asuhovaogo tti // artha- mana, vacana, kAya tInoM kI azubha pravRtti (daNDatraya), mithyA, mAyA , nidAna tIna zalya, kRSNa, nIla , kApota tIna azubha lezyAyeM , rasagArava, RddhigArava, sAta gArava tInagArava, Artta, raudradhyAna se yukta, cAra saMjJAyeM , hiMsAdi pApoM se yukta upayoga azubhopayoga kahalAtA hai| 19. * asuhodayeNa AdA kuNaro tiriyo bhavIya nneriyo| dukkhasahassehi sayA abhiMdhudo bhamai accattaM / / artha- azubha ke udaya se AtmA hIna manuSya tiryaMca yA nArakI hokara hajAroM duHkhoM se nirantara pIDita hotA huA saMsAra meM atyanta dIrgha kAla taka bhramaNa karatA hai / (pra- sA. 1 - 12) 20. * suvidida padatthasutto saMjamatavasaMjudo vigdraago| samaNo samasuhadukkho bhaNiyo suddhovaogo tti // artha- bhalI bhAMti jAna liyA hai padArthoM ko aura sUtroM ko jisane jo saMyama aura tapa yukta hai, rAga rahita hai, samAna hai sukha duHkha jisako aisA zramaNa zuddhopayogI kahA gayA hai / (pra. sA. 1 - 14) 21. * aisayamAdasamutthaM visayAtIdaM annovmmnnNtN| ___ avvucchiNNaM ca suhaM sudbhuvayogappasiddhANaM // ( 55 )
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha- zuddhopayoga se niSpanna arahaMta siddha bhagavAna ko atizaya rUpa - sabase adhika, AtmA se utpanna, viSayAtIta, anupama, ananta aura anantarita sukha prApta hotA hai| (pra. sA. 1- 13) 22. * asuhovaogarahiyo suhovajuttoNa annnndviymhi| hojjaM majjhatthohaM NANappagamappagaM jhaae| artha- jo azubhopayoga se rahita hai aura zubhopayoga meM bhI jo udyata nahIM ho rahA hai aisA maiM AtmAtirikta anya dravyoM meM madhyastha hotA hU~ aura jJAnasvarUpa AtmA kA hI dhyAna karatA huuN| (pra. sA. 2-67) 23. * dhammeNa pariNadappA appA jai suddhsNpogjudo| pAvai NivvANasuhaM suhovajutto ya saggasuhaM / / artha- dharma se pariNata svarUpa vAlA AtmA yadi zuddha upayoga sahita ho jAtA hai to vaha mokSa sukha ko pAtA hai aura yadi vaha zubha upayoga vAlA hotA hai to svarga ke sukha ko prApta karatA hai / (pra. sA. 1 - 11) 24. * micchatiye uvaruvariM maMdatteNAsuhovaogo du| avadatiye suddhavaogasAdaguvaruvari tAratammeNa // 25. * suhauvaogo hodi hu tatto apamattapahudi khiinnte| suddhavaogajahaNNo majjhukkasso ya hodi ti|| artha- mithyAdRSTi, sAsAdana aura mizra ina tIna guNasthAnoM meM Upara-Upara mandatA se azubha-upayoga rahatA hai / usake Age asaMyata samyagdRSTi, zrAvaka aura pramattasaMyata ina tIna guNasthAnoM meM paramparA se zuddha upayoga kA sAdhaka Upara-Upara tAratamya se zubha upayoga rahatA hai| tadanantara apramatta Adi guNasthAna se kSINakaSAya paryaMta ina chaha guNasthAnoM meM jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se zuddha upayoga vartatA hai| ( 56 )
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvo sakasAyattAdo kammANaM hi puggale jogge / Adatte sobaMdho bhaNiyo jiNamaggakusalehiM / / 188|| anvaya - jIvo sakasAyattAdo kammANaM jogge puggale Adatte so baMdho hi jiNamaggakusalehiM bhnniyo| artha - jIva,jo kaSAya se karmoM ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai, vaha baMdha hai| aisA jina mArga meM kuzala arthAt gaNadhara deva ne kahA haiN| iti bandhasvarUpanirUpaNam / micchattAviradIo pamAdajogA tahA kasAyA ya / ede cau baMdhassa ya hedu idi jANa NiyameNa ||189 / / anvaya - micchattAviradIo pamAdajogA tahA kasAyA ya idi NiyameNa ede cau baMdhasya ya hedu jANa / artha - mithyAtva, avirati, pramAda, yoga aura kaSAya ye niyama se cAra prakAra ke baMdha ke kAraNa jAnoM / iti bandhakAraNasvarUpanirUpaNam / baMdhANaMhedUNamabhAvAdo bhAvado NijjarAdo savvesiM / kammANavippamokkho mokkho sojogicriymhi||19011 anvaya - baMdhANaMhedUNama bhAvAdo bhAvado NijjarAdo savvesiM kammANavippamokkho mokkho so jogi cariyamhi / artha - baMdha ke kAraNoM kA abhAva hone se tathA saba karmoM kI nirjarA hone se, karmoM kA abhAva ho jAnA mokSa hai, vaha mokSa ayogakevalI ke carama samaya meM hotA hai / iti mokSasvarUpanirUpaNam / sammattaM saNNANaM saccArittaM ca jANa vImantu / mokkhassa kAraNaM taduvihaM vvhaarnniccydo| 19111 anvaya - vImantu sammattaM saNNANaM saccAritraM ca mokkhasya kAraNaM jANa vavahAraNiccayado / ( 57 )
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha - he buddhimAn ! samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra ye mokSa ke kAraNa jaanoN| vaha mokSa mArga vyavahAra aura nizcaya ke bheda se do prakAra kA hai / tacaruI sammattaM tacANaM bohaNaM tu saNNANaM / / asuhe suheca jANa Nivittipavittiya smmcaaritt|| 192|| anvaya - taccarUI sammattaM taccANaM bohaNaM tu saNNANaM asuhe Nivitti suhe ca pavitti ya sammacArittaM jaann| artha - tattvoM kI rUci samyagdarzana hai, tattvoM kA jAnanA samyagjJAna tathA azubha se nirvRtti aura zubha meM pravRtti ko samyagcAritra jAnoM / taM sammattaM duvihaM tivihaM ca havei suttaNiddiTuM / sammaNNANaM paMcaviyappaM maiAdibhedeNa ||193|| anvaya- suttaNiddiThaM taM sammattaM duvihaM tivihaM ca havei sammaNNANaM maiAdibhedeNa paMcaviyappaM / artha - sUtra se nirdiSTa vaha samyaktva do prakAra arthAt nisargaja aura adhigamaja tIna prakAra arthAt aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika haiM / samyagjJAna mati jJAna Adi ke bheda se pA~ca prakAra kA hai| vadasamidiguttirUvaM cariyaM terasa hu esa vavahArA / Nicayado Niya appA tattiyamaiomuNeyavvo ||194|| anvaya - hu vadasamidiguttirUvaM esa terasa vavahArA cariyaM Niccayado Niya appA tattiyamaio munneyvyo| artha - pAMca vrata, pAMca samiti aura tIna guptiyA~ ye teraha prakAra kA cAritra vyavahAra cAritra hai tathA nizcaya naya se apanI AtmA meM tanmaya honA hI nizcaya cAritra jAnanA cahie / iti mokSahetusvarUpanirUpaNam / ( 58 )
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArajalahitAraNakAraNamabbhudayamokkhaparamasuhaM / dAduM ca NimittaM khalu NaMdau jiNasAsaNaM suiraM / / 195 / / anvaya - khalu saMsArajalahitAraNakAraNamabbhudayamokkhaparamasuhaM dAduM ca NimittaM suiraM jiNasAsaNaM NaMdau / artha - saMsAra rUpI samudra se tArane meM samartha, abhyudya svarUpa mokSa rUpa parama sukha ko dene meM nimitta aisA jaina zAsana cirakAla taka Anandita arthAt jayavaMta rheN| arahaMtasiddhasAhU kevalipaNNattadhamma idi ede / cattAro bhaviyANaM loguttamasaraNamaMgalA hoMti |196|| anvaya - arahaMtasiddhasAhU kevalipaNNattadhamma idi ede cattAro bhaviyANaM loguttamasaraNamaMgalA hoti / artha- arahaMta, siddha, sAdhu aura kevalI praNIta dharma ye cAra bhavya jIvoM ko loka meM uttama, zaraNa aura maMgala rUpa haiM / jo paramAgamasAraM paribhAvai cattarAgadoso hu| so virahiya parabhAvo NivvANamaNuttaraM lahai ||197 / / anvaya - hujo catta rAgadoso paramAgasamAraM paribhAvai so parabhAvo virahiya NivvANamaNuttaraM lhi| artha- jo rAga, doSa ko chor3akara paramAgamasAra grantha kA manana ciMtana karatA hai vaha parabhAvoM ko chor3akara sarvazreSTha nirvANa ko prApta karatA hai / idi paramAgamasAraM suyamuNiNA kahiyamappaboheNa / sudaNiuNA muNivasahA dosacudA sohayaMtuphuDhaM / / 19811 anvaya - idi paramAgamasAraM appaboheNa suyamuNiNA kahiyaM sudaNiuNA muNivasahA dosacudA sohayaMtu phuDhaM / artha - isa prakAra paramAgamasAra alpa jJAnI zruta muni ke dvArA kahA gayA hai (yadi kucha truTi ho to) zAstra jJAna meM nipuNa, doSa rahita zreSTha muni zuddha kareM / ( 59 )
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ sagakAle husahasse visayatisaTThI(1263) gadedu visvrise| maggasirasuddhasattami guruvAre gaMthasaMpuNNo ||199 / / anvaya - sagakAle hu sahasse visayatisaThThI (1263) gaddedu visavarise maggasirasuddhasattami guruvAre gaMthasaMpuNNo / artha - zak saMvata ke 1263 varSa vyatIta hone para magasira sudI saptamI guruvAra ke dina yaha grantha pUrNa huA / aNuvadagurubAleMdu mahavvade abhayacaMda siddhtii| satthebhayasUri pabhAcandakhalusuyamuNissaguru / / 200II anvaya - khalu aNuvadagurubAleMdu mahavvade amayacaMda siddhaMtI satthebhayasUri pabhAcanda suyamuNissa guru / artha - zrAvaka avasthA ke guru bAleMdu, mahAvrata avasthA ke abhayacandra siddhAntika, vidyA guru abhayasUri , prabhAcandra, ye zruta muni ke guru the| sirimUlasaMghadesiyagaNaputthayagacchakoDakuMdANaM / paramaNNaiMgalesarabalimhijAdassa munniphaannss||201|| siddhatAhayacaMdassa ya sisso bAlacandamunipavaro / sobhaviyakuvalayANAmANaMdakaro sayA jayau ||202|| __ anvaya - sirimUlasaMghadesiyagaNaputthayagacchakoDakuMdANaM paramaNNaiMgalesarabalimhi jAdassa muNipahANassa / siddhatAhayacaMdassa ya sisso munipavaro bAlacando so bhaviyakuvalayANAmANaMdakaro sayA jyu| artha - zrI mUla saMgha, dezIyagaNa, pustakagaccha, koNDakundAnvaya kI zreSTha iMgalezvarIbalI meM huye muni pradhAna abhayacaMda siddhAnta cakravartI ke ziSya munipravara bAlacandra muni jo bhavya jIvoM rUpI nIla kamala ko vikasita karane vAle haiM , ve sadA jayavaMta rheN| saddhAgama paramAgama takkAgama Niravasesa vedI hu| vijidasayalaNNavAdI jayau ciraM abhayasUrisiddhati / / 203|| ( 60 )
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvaya - hu saddhAgama paramAgama takkAgama Niravasesa vedI vijidasayalaNNavAdI abhayasUrisiddhati ciraM jayau / artha - vyAkaraNa, adhyAtma zAstra, nyAya zAstra, Agama zAstra ke pUrNa jJAtA, samasta anya vAdiyoM para vijaya prApta karane vAle AcArya abhayacanda siddhAntika jayavaMta hoM / .' NayaNikkhevapamANaM jANittA vijiyasayalaparasamao / varaNivaiNivahavaMdiyapayapampo cArukittimuNI / / 204|| __ anvaya - NayaNikkhevamANaM jANittA vijiyasayalaparasamao varaNivaiNivahavaMdiyapayapampo cArukittimuNI / artha - naya, nikSepa aura pramANa ko jAna kara jIta liyA hai anya samasta para vAdiyoM ko jinhoMne, zreSTha rAjAoM ke samUha kake dvArA vaMdita haiM caraNa kamala jinake aise cAru kIrti muni hue / * varasArattayaNiuNo suddhapparao virahiya prbhaavo| bhaviyANaM paDibohaNaparo phaacNdnnaammunnii|| 205 / / anvaya - varasArattayaNiuNo suddhapparao virahiya parabhAvo bhaviyANaM paDibohaNaparo phaacNdnnaammunnii| artha - zreSTha ratnatraya meM nipuNa, zuddha AtmA meM lIna, azubha bhAvoM se rahita , bhavya jIvoM ko saMbodhita karane vAle prabhA candra muni huye| zrI macchUtamuniviracitaparamAgamasAraH samAptaH / 204 . ' tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA (bhAga 4/420 21) meM ullekhita zruta muni paTTAvalI ke AdhAra para nandI saMgha meM zrutakIrti hue the, unake ziSya zrI cArUkIrti muni hue the| unakI ziSya paramparA meM aneka guNoM se maNDita zruta muni hue the| 205.' prabhAcanda - tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA (bhAga 3/274) ke anusAra Apa zruta muni ke vidyA guru the| __ ( 61 )
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka zrI varNI diga.jaina gurukula, jabalapura zrI diga.jaina atizaya kSetra, papaurA jI