Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
POS
MACROS90.000000BAS
BOSS
Holi
मधमा मौ
SSPARDARN2000003
-મુનિશ્રી ચન્દશૈખરવિજયજી,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
**
પુણ્યવતા મહાવિદેહક્ષેત્રના તપઃસ્વાધ્યાયનિરત, મહાસ યુ મી મુનિવરોના સાર્થમાંથી, ન જાણે ભૂલા પડીને વિખૂટા પડેલા આ ભરતક્ષેત્રમાં આવી ચ ડે લા આ છે :સિદધાતમહોદધિસુવિશુધસંય મમૂત્તિ, વાત્સલ્ય મહોદધિ
કર્મશાસ્ત્રનિપુણ મતિ, સ્વ. આચાર્ય ભગવંત
શ્રીમદ્દ પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા સાહેબ અગણિત ઉપકારોના ઋણભાર નીચે દબાએલા અમારા
આપના ચરણોમાં કોટાનકોટિ વંદન....... લિ. પ્રતાપરાય તથા પ્રવિણકુમાર દલીચંદ તથા અ. સૌ. મધુકાતા પ્રતાપરાય તથા હસુમતિ પ્રવિણકુમાર
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
"બ
કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ અંગેની તમામ માહિતિ મેળવવા માટે આ પુસ્તકના છેડે આપેલું ટ્રસ્ટી મંડળનું નિવેદન નજરમાં લેવા નમ્ર વિનંતી છે. ગૃહસ્થ સ્ત્રી–પુરુષોના ફેટાની યોજના હવે બંધ કરવામાં આવી છે.
RSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSB
ટ્રસ્ટી મંડળ.
88888PDRABBA BUSSID**BUNUNUN 8230
'
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્યુષણ પર્વના આઠ દિવસમાંના પહેલા ત્રણ દિવસનાં અષ્ટાહિકા પ્રવચનની પૂર્વ ભૂમિકારૂપે વિશ્વકલ્યાણકર જિનશાસનનાં અનુપમસ્જિને આવરી લેતું પુસ્તક...
જૈન ધર્મના મમ
મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજી
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલ્ય ૪-૦૦
કાયાક
કાર પ્રકાશન ટ્રસ્ટે ૨૭૭૭, સંસ્કૃતિ ભવન, નિશાપોળ, રિલીફરોડ
અમદાવાદ–૧
PHONE 80081
18
લેખક- પરિચય : સિદ્દાના મહષિ સચ્ચારિત્રચૂડામણિ સ્વ. પૂજ્યíદ્ આ. ભગવન્ત શ્રીડિયપ્રેમસૂરીશ્વરજી સાહેબના વિનેય
મહારામ સ મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી
પ્રથમ સંસ્કરણ : નકલ : ૧૨૫૦ વિ. સં. ૨૦૩૨, ચૈત્ર સુદ-૧૫ વીર સંવત ૨૫૦૨, તા. ૧૪-૪-૭૬
સર્વાધિકાર સુરક્ષિત
સ : અન્તિબાલ ડાવાભાઈ પટેલ મંગલ મુદ્રણાલય, રતનપોળ,
અમદાવાદ–૧
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
યશ્રીની વાચનાઓની અઅલિત વાગ્ધારાને ભારે કૌશલથી અક્ષરશઃ ઉતારી આપનારા સુશ્રાવક લાલચંદભાઈ શાહને કમલ માાશન ટ્રસ્ટ અંતઃકરણથી આભાર માને છે.
સ્ટ
કમલ પ્રકાશન
ટ્રસ્ટીમંડળ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાયન
અમદાવાદમાં વિ. સં. ર૪રની સાલના શેષકાળમાં પોષ, મહા માસ દરમિયાન સા ઉપરાંત યુવાનેા સમક્ષ પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજીએ પૂજ્યપાદ લક્ષ્મીસૂરીશ્વરજી મહારાજાનાં અષ્ટાક્ષિકા પ્રવચાને અનુલક્ષીને જે વાચનાઓ આપી હતી તેને પ્રથમ ખંડ– આ પુસ્તકરૂપે પ્રકૃાશિત કરાયા છે. પર્યુષણનાં પાંચ કબ્યા, વાર્ષિક નાખ્યા અને પોષવત ઉપરના વાચના ખીજા ખાચાકારે પ્રકાશિત થશે, અહીં તે તેની પૂર્વભૂમિકારૂપે ત્રિલેાકગુરુ પરમાત્મા, સ્યાદ્વાદ, વગેરે વિષયા ઉપર જે વિસ્તૃત વિચારણાઓ થઈ છે તે જ ગૃહિત કરી લેવામાં આવી છે.
પર્યુષણપ ના પહેલા ત્રણ દિવસેામાં રાજ સવારના સમયે એક જ વ્યાખ્યાન આપવાનું હોય છે. તે આ પુસ્તકનું વાંચન તે ત્રણ દિવસામાં અપેારના સમયે કરી શકાય. આથી જિનધના માઁ હાથમાં આવશે. એથી પ્રભુશાસન ઉપરનું બહુમાન ખૂબ વધી જશે.
વમાન દેશ-કાળને નજરમાં રાખીને શાસ્ત્રોક્ત પદાર્થાને ભારે અહુમાનપૂર્વક આ પુસ્તકમાં પધરાવવામાં આવ્યાં છે, મને પૂર્ણ વિશ્વાસ
છે કે યુવાનને અપાયેલી આ વાચના પુસ્તકરૂપે પ્રકાશિત થતાં અનેકાને લાભદાયી બનવાનુ પોતાનું પરા-વર્તુળ ઉત્તરાત્તર વધુ તે વધુ વ્યાપક બનવતી જશે.
જિનાજ્ઞાવિરુદ્ધ કાંઈ પણ લખાયું હાય તેનુ ત્રિવિધ ‘મિચ્છામિ દુક્કડ' દેવાપૂર્વક વિરમું છું. સંતપુરુષો અને સજજનગાને પ્રાથુ. ુ કે તેઓ મારી ક્ષતિએ મને જણાવે. તેમને
ખૂબ ખૂબ
ઋણી બનીશું. વિદ્યાશાળા વિ. સ. ૨૦૩૨ ફ્રા. જી. પ વીર સં. ૨૫૦૨
}
લિ.
ગુરુ પાદપદ્મરણુ મુનિ ચન્દ્રશેખરવિજય
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્થાકીય તા.ક. : આ પુસ્તકની સાથે જ લેખકશ્રીનું
મહામારિ' પુસ્તક વાંચવાની અમારી સહુને ખાસ ભલામણ છે.
1 રૂ. પાંચ હજારનું દાન કરીને સુકા ( કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટના પુસ્તક વિભાગમાં
રૂ. પાંચ હજારનું દાન કરનાર દાતાને નાને ફોટો છે [પુરુષને જ ફોટો લેવાશે.] ભાવી પ્રકાશમાં મુકાશે. આ ફોટા નીચે દાતાનું માત્ર નામ આવશે.
આજે જ આપને ફોટો મુકાવે,
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧] પર્યુ ષણા મહાપર્વનાં વ્યાખ્યાના અંગેના ક્રમ
એ વિભાગ
[3] અષ્ટાફ્રિકા-પ્રવચન ભૂમિકા ૧. પુરુષવિશ્વાસે વચનવિશ્વાસ ૨. તીર્થંકરદેવન ચરિત્ર
૩. તુણા
૪. પરમાત્માની ઓળખ
પ. નિષ્ફળ દેશનાનુ સફળ રહસ્ય ૬. વિરતિનું સખળ
[૩] સદા જધવંતુ જિનશાસન
૧. શાસનરક્ષા
અનુક્રમણી
ર. સ્થૂળ
અને સૂક્ષ્મ પરિશ્મા
૩. સૂક્ષ્મને સ્વામી અણુગાર ૪. સમાગ્રાી શાસનસ્થાપના
૫. શાસન વગેરે પાંચ અગા ૬. શાસ્રમતિ : બહુમતિ ૭. ધ : ઉદ્દેશ
૧૩
૧૩
૧૯
૩૦
319
૪૦
૪૨
૪૩
૪૭
૫૮
૫૯
×
g
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪] કલ્યાણકર જિનશાસન [] શાસનરક્ષાના જંગ ગીતાતાની તાતી જરૂર
[૬] માનવગતિનુ મૂલ્ય
૧. દેવગતિમાં ત્રાસ
૨. માનવજીવનની એ રીતે અરબાદી
[9] છ અઠ્ઠાઈઓ [ભૂમિકા] ૧. પર્યુષણા શબ્દના અથ ૨. ધ સિદ્ધાન્તાનુ વ્યવહારીકરણ
૩. જિનપૂજાનું હાર્દ
૪. ઉકાળેલા પાણીનુ હા
પ. સ્વામીવાત્સલ્યનું હાર્દ
૬. સંધનું હા
૭. ઉપધાનનું હાર્દ
૮. ઉજમણાનુ હાઈ
[૮] સ્યાદ્વાદ
૧. અહિંસામાં સ્યાદ્વાદ
૨. પારધીનું દૃષ્ટાન્ત ૩. જુદી જુદી અપેક્ષાઓ
૪. છ લેશ્માનું રૂપક
૫. બાવાજીની ગાડી
મંઢ હું છું
Ge
૧૦૧
૧૦૭
૧૧૨
૧૧૪
૧૧૫
૧૧૭
૧ર૦
૧૨૧
૧૨૪
૧૨૪
૧૨૭
૧૨૯
૧૩૫
૧૩}
૧૩૯
૧૪
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
૬. નય, દુમ, પ્રમાણ ૭. આઈન્સ્ટાઈનની સાપેક્ષવાદની સમજણ ૮. p. મેકસવર્નની સાપેક્ષવાદની સમજણ ૯. સ્યાદાદમાં એકાન્તવાદ ૧૦. વિવિધ ઉદાહરણ ૧૧. રાખ–અંગારાનું દષ્ટાંત ૧૨. સ્વાદાદીને કઈ ન પહોંચે
૧૫૮ ૧૬૨ ૧૬૨
૧૭૪
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્યુષણા મહાપર્વનાં વ્યાખ્યાને અગેને કમ
[૧]
બે વિભાગો આ મહાપર્વના આઠ દિવસ છે. તેના બે વિભાગ પડે છે. પહેલા ત્રણ દિવસનો પહેલો વિભાગ અને અને બાકીના પાંચ દિવસને બીજો વિભાગ બને, પહેલે વિભાગઃ પહેલા ત્રણ દિવસને. " [૧] પહેલા ત્રણ દિવસમાં અષ્ટાહિકા-પ્રવચનેનું વાંચન કરૂંસવાર અને બપોર–બનેય સમય પણ વ્યાખ્યાને કરી શકાય. 1 [૨] પહેલા દિવસે પર્યુષણ પર્વના આઠ દિવસેમાં (છેવટે ભાદરવા સુદ આઠમ સુધીમાં) જે પાંચ ર્તવ્યનું પાલન કરવાનું છે તે અંગેનું પ્રવચન કરવું, --
૩] બીજા દિવસે દર્ક શ્રાવક-શ્રાવિકાએ વર્ષ દરમિયાન જે અગિયાર કર્તવ્યોનું પાલન કરવાનું છે તે અગિયાર કર્તવ્યોનું પ્રવચન કરવું. જે. ધ. ૧
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મર્મો
[૪] ત્રીજા દિવસે મુનિજીવનના રસાસ્વાદ સ્વરૂપ શ્રાવકના પૌષધ-વ્રત અંગેનું પ્રવચન કરવું.
આમાંય આ ક્રમમાં અનુકૂળના મુજબ ફેરફાર પણ થઈ શકે. દા. ત., પહેલા દિવસમાં સમજાવવાનાં પાંચ કર્તવ્ય. અધૂરાં રહે તે બીજા દિવસે પણ ચાલુ રાખી શકાય.
એટલું ચોક્કસ છે કે સંક્ષેપમાં પણ ત્રણે ય દિવસમાં પ પર્વજો , ૧૧ વાર્ષિક કર્તવ્ય અને ઔષધવ્રતને મહિમા સમજાવી દે તે જોઈએ જ. બીજો વિભાગ બાકીના પાંચ દિવસને.
આ વિભાગમાં માત્ર કલ્પસૂત્રનું વાંચન વિસ્તારથી થાય છે. કલ્પસૂત્રનાં બાર મૂળ સૂત્રો હોવાથી તેનું બીજું નામ બારસાસૂત્ર પણ છે.
પર્વના આઠ દિવસમાં ચોથા દિવસથી કલ્પસૂત્ર ગ્રંથનું વાંચન શરૂ થાય છે. - કલ્પસૂત્રના ચોગ કરેલા મુનિભગવતે જ તેનું મૂળ વાંચવા સાથે અથવાંચન કરતા હોય છે. જ્યારે તે સિવાયનાને મૂળ વાંચવાનો અધિકાર નથી. આ આગમ ગ્રન્થ છે એટલે તેનું ગુજરાતીમાં અક્ષર ભાષાન્તર કરવું અને તેનું વાંચન અ–ોગીએ કરવું તે પણ વસ્તુત: ગ્ય નથી. અ-ગી સાધુથી તે ન વંચાય તે ગૃહસ્થને તે તેવું ભાષાન્તર સુતરાં વાંચી શકાય નહિ. બીજા વિભાગને પાંચ દિવસોમાં વાંચન-કમ
પર્યુષણના ચોથા દિવસથી પાંચ દિવસ સુધી કલ્પસૂત્ર
*
_*
*
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્યુષણ મહાપર્વનાં વ્યાખ્યાને અંગને કમ વંચાય છે. આ પાંચ જ દિવસમાં કલપસૂત્ર નવ કટકે ફરજીઆત પૂર્ણ કરવાનું હોય છે.
ચોથે દિવસ : અમાસ(૧) સવારે કેમ્પસૂત્રનું પ્રથમ વ્યાખ્યાન (સાધુના દસ આચાર વગેરે)
. (૨) બપોરે કલ્પસૂત્રનું બીજું વ્યાખ્યાન (ર૭ ભવ તથા સ્વ)
પાંચમો દિવસઃ બેસતે મહિને (૩-૪) સવારે જ ત્રીજુ અને ચોથું વ્યાખ્યાન વાંચવાનું (ચ્યવન વગેરે) હોય છે પરંતુ તેમાં ચોથા વ્યાખ્યાનનું છેલ્લું સૂત્રપરમાત્મા મહાવીરદેવના જન્મવાંચન અંગેનું બાકી રાખવાનું હોય છે. બપોરેઃ ૧૪ સ્વપ્ન અને છેલે સવારે બાકી
રાખેલ જન્મસૂત્રનું વાંચન. છઠ્ઠો દિવસ બીજ સવારે પમું વ્યાખ્યાન (ઉપસર્ગો)
બરે ૬ઠું વ્યાખ્યાન (ગણધરવાદ) સાતમા દિવસ ત્રીજ સવારે ૭મું વ્યાખ્યાન.
(શેષ તીર્થકરવાનું જીવન-ચરિત્ર) બપોરે : ૮મું વ્યાખ્યાન (પટ્ટાવલિ)
( ૯મું વ્યાખ્યાન (સામાચારી) જે સામાચારીનું નવમું વ્યાખ્યા-વાંચવાને સમય
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મર્મો ન રહે તે વ્યાખ્યાઓ ચોથના દિવસે તેનું મૂળ વાંચન આવતાં સંક્ષેપમાં અર્થ કહે છે. આઠમે દિવસઃ ચાથઃ સવારે બારસ સૂત્રોનું
મૂળ વાંચન બપોરે સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ આઠ દિવસના પ્રવચનેને ભાવ સંભળાવતાં ગૃહસ્થ શ્રાવકોએ આઠમા દિવસે કલ્પસૂત્રના ગુજરાતી ઢાળીઆ સંભળાવવા એ ઉચિત છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાહિકા પ્રવચન ભૂમિકા
પુરુષ વિશ્વાસે વચન વિશ્વાસ
આજે પર્યુષણ પર્વના પ્રથમ દિનનું વ્યાખ્યાન શું પરંતુ તેને સમજવા માટે પ્રથમ તે તેની ભૂમિકા જોઈશું. તેમાં જિનેશ્વર પરમાત્મા : ભગવાન વીતરાગ કેણુ? તે પુરુષનું વચન વિશ્વસનીય છે કે નહિ? જે પરમાત્મા પર વિશ્વાસ-અખંડ વિશ્વાસ બેસી જાય તે તેમનાં વચન પર તેટલે જ વિશ્વાસ બેસી જાય પછી તે જે કહે તે બધું, સાચું, બધું જ માન્ય થઈ જાય. તેમણે કહ્યું કે, “દેવલોક છે, બટાટામાં અનંત જીવે છે, રાત્રિ–જનમાં પાપ છે” તે તે બધું આંખ મીંચીને આપણને માન્ય જ હોય. પણ કેઈ આજે કહે કે, “દેવલેક છે, તે સાબિત કરી બતાવે. બટાટામાં અનંતા જીવે છે તે તે સાબિત કરી બતાવે. અમારે બધું લેજિકલ પ્રફ જોઈએ છે. તર્કથી સમજાય તે સાચું માનીએ, નહીંતર અમે માનવા તૈયાર નથી.” તે આવા તર્કપ્રિય લેકે સાથે ઝાઝા વિવાદમાં ઊતરવું નહિં,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મ
કેમકે વધુ પડત તાર્કિક વિચારણું કે વાદ-વિવાદ એ ભયંકર જંગલ છે. એમાંથી નીકળવું ખૂબ મુશ્કેલ છે. છતાં તેને ચકર સાધુ એમ સમજાવી શકે કે વિજ્ઞાનને એક નિયમ છે, “Where there is darkness there are germs.”—જ્યાં સૂર્યને પ્રકાશ નથી, જ્યાં અંધકાર છે. ત્યાં જીવજંતુઓ ઘણાં હોય છે. તેથી રાત્રિભોજન વખતે અગણિત જીને દવંસ થવાને. જીવદયાની દૃષ્ટિએ પણ તેમાં કેટલું પાપ છે? અગણિત અને સમૂહ તર્લ સાફ થઈ જાય. માટે રાત્રિભેજન એ મહાપાપ છે.
હવે બટાટાની વાત. બટાટાની ઉત્પત્તિ ક્યાં થાય છે? જમીન નીચે. જ્યાં સૂર્યનાં કિરણે પ્રવેશતાં નથી, એટલે ફરી એ જ વાત કે, Where there is darkness there are germs” ધરતીમાં કંદના મૂળમાં અનંત જીવે હેવાના જ. ત્યાં અંધકાર છે, તેથી ત્યાં ભરપૂર જીવજંતુ તે કંદમૂળમાં-બટાટામાં રહેવાનાં. આ રીતે અનંતા જીવ તે બટાટામાં સિદ્ધ થઈ જતા હોવાથી, તેની ઘોર હિંસા કરવાથી પાપ બંધાય.”
પણ બધી જગ્યાએ આવા “લેજિક” દ્વારા approach ન થઈ શકે. શાસ્ત્રમાં પણ કહેલ છે કે જ્યાં તર્ક લગાડી શકાય ત્યાં લગાડ, તે સિવાય નહીં.
કેઈ કહે કે “જે વાત તકગ્રાહ્ય નથી તેને માનવી કેવી રીતે?” આને ઉત્તર એ છે કે બધી જ વાતે જે તર્કગ્રાહ્ય કરવા જશે તે આપણા આધ્યાત્મિક જીવનને નાશ થશે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાહ્નિકા પ્રવચન ભૂમિકા
આ ધમ શરણાગતને ધર્મ છે. અવસરે માથું પણ ઉંચકનારને ધર્મ છે. આપણને Logical approach ન મળે તેથી કાંઈ જીવનને નાશ થઈ જતું નથી. અહીં તે પુરુષને વિશ્વાસ અને તે દ્વારા તેમના વચન પર વિશ્વાસ જ સંપાદિત કરવા જોઈએ.
. . . જેમનાં વચને ર૫૦ વર્ષોથી નિશ્ચિત અને એક સરખાં રહ્યા છે તેમાં શંકા શાની? શું આવી વ્યક્તિ ખોટું બોલે ખરી? વળી શા માટે તે ખેટું બોલે? તે હવે સત્યવાદી એવાં તેમનાં વચને પર વિશ્વાસ રાખવે જ જોઈએ. “બાબા વાક્યમ પ્રમાણમ” કરવું જ જોઈએ. કેમકે જે આપણા બોબા છે તેનું આપણને ગૌરવ છે. તે ત્રણ લોકના નાથ છે. જ્ઞાની છે, અજ્ઞાની' નથી. મુક્ત છે, બંધનમાં નથી. તેમને મમત્વ નથી. મમત્વ કેને હોય ? જેને મત ચલાવવા છે, પંથ કે વાડા સ્થાપવા છે, તેમને મમત્વ જાગે. પછી એ મમત્વમાંથી મમતા ઉદ્ભવે. મત, મમતા અને મમત્વ તેને હેય; જેનામાં રાગ હેય, દ્વેષ હોય કે અજ્ઞાન હોય. તે ભગવાનને તે નથી રાગ, દ્વેષ કે અજ્ઞાન. (મેહ) રે! ત્યાં રાગ, દ્વેષ કે અજ્ઞાન શોધ્યા જડતા નથી. તે સર્વ છે, તે વીતરાગ, વીતàષ છે. હવે બટાટામાં, અનંત જીવન જ હોય છે, તેમાં અનંત જીવ છે એમ તેઓ શા માટે કહે? નરક ન જ હેય-હાય. તે નરક છે એમ શા માટે કહે? તેવું કહે કેણુ? જેનામાં જ્ઞાન નથી કે રાગ છે અથવા શ્રેષ છે તે એવું કહે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન ધર્મના મર્મો
- જગતમાં ન જ હેય બને છે એમ કહેનાર કેઈ પણ વ્યક્તિ વિશ્વાસને પાત્ર નથી. આ વિશ્વાસની ખબર તેના ચહેરા પરથી પડે. facial study પરથી, તે વ્યક્તિની આકૃતિ પરથી તે વ્યક્તિની ખબર પડી શકે. દા. ત, કામવાસના જેનામાં વધુ હોય, તેને તેની આંખ પરથી ઓળખી શકાય, સીગરેટ પીનારના હેઠ કાળા હેય; કામુની આંખ આસપાસ પણ કાળાશ હોય; હસ્તમૈથુન સેવનાર તેના મેં પરથી પકડાય.
48fat gurah Arafa | Face-ai study gãi તે તમને તેના ગુણ-અવગુણ પરખાઈ આવશે. તે વ્યક્તિની બીજી પરખ છે તેની પ્રતિમા. - પહેલી ઓળખ પડે છે આકૃતિથી, બીજી પ્રતિમાથી. આ વ્યક્તિને ફેટામાં જુઓ, ચિત્રમાં જુઓ, કર્યાય પણ જુઓ. પણ તે One and same જણાશે. વસ્તુ ભલે બે ત્રણ હેય પણ પ્રતિમા એક જ હશે. જેનામાં રાગ, દ્વેષ, અજ્ઞાન હશે તે તરત જ તેની પ્રતિમા પરથી જણાશે. દા.ત., શ્રી કૃષ્ણને છે. તે તેમની સાથે રાધા હશે. શંકર હશે તે પાર્વતી હશે. પણ ભગવાન મહાવીર હશે તે સાથે યદાનું નામનિશાન નહીં હોય.
શ્રી કૃષ્ણની અનેક પ્રતિમાઓ જુએ, તે સાથે રાધા હોય તેવી પ્રતિમા હશે. તે બંસરી વગાડતા હશે. રાધા નૃત્ય કરતી હશે. તે પછી શા માટે મહાવીરદેવ સાથે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટફ્રિકા પ્રવચન ભૂમિકા ચશેદા નથી? વિશુ સાથે લક્ષમી હશે. શંકર સાથે પાર્વતી રહશે. ભગવાનની પ્રતિમા સંસારનું સેવન સૂચવતી નથી ત્યાં અનાસક્ત ભાવ દેખાય છે.
તમને થશે કે યશદાના ઉચ્ચ પાત્રને શા માટે ખૂણામાં ધકેલ્યું છે? શું તે જરૂરી પાત્ર નથી? આનું સમાધાન એ છે કે મહાવીરદેવનું લગ્નજીવન ક્યાંય બતાવ્યું નથી. ફક્ત અનાસક્તિ યેગ દર્શાવ્યું છે. કેમકે ત્યાં ક્યાંય આ સાંસારિક–લગ્નજીવનની આવશ્યક્તા માનવામાં આવી નથી. જ્યારે ભગવાન મહાવીર સંસારને પરિત્યાગ કર્યો, મહાભિનિષ્ક્રમણ કર્યું, ત્યારે યશોદાએ આશિષ આપ્યા” તે ક્યાંય લખાયું નથી. બીજા લેખક હોય તે મહાવીરદેવના લગ્નજીવનને ઉલ્લેખ કરે. યશોદાને ત્યારે કેવું સંવેદન થયું? પોતાના સ્વામીનાથની દીક્ષા વખતે યશોદા કેટલું રડી? વગેરે એવી વાતે લખે કે તમારા અંતરને હચમચાવી મૂકે.
યશોદાને ઉલ્લેખ શા માટે જ્ઞાનીઓએ કરેલ નથી? કારણ કે ભગવાનની પ્રતિમા રાગદ્વેષનું પ્રતીક નથી. રાગને અને તેનાં પ્રતીકેને અહીં સ્થાન આપવામાં આવતું નથી. વળી દ્રષ પણ દેવાધિદેવમાં નથી. કાળી–મહાકાળીની મૂર્તિ જુઓ, રાક્ષસની મૂર્તિઓ જુઓ. તેમના ગળામાં ખાપરીની માળા હશે, મોટી મોટી આંખો હરો, જીભ લબકારા મારતી હશે, પગ તળે કઈને કચડેલ હશે, હાથમાં લેહી નીંગળતી તલવાર કે કઈ શબ હશે, કેવી ભયકર મૂર્તિ !?
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
- જૈન ધર્મના અમે - હમણાં છાપામાં તમે પણ વાંચ્યું હશે કે પકડાઈ ગયેલા એક ચેરે એકરાર કર્યો કે, “હું અજૈનના મંદિરમાં ચેરી કરતું નથી કારણ કે ત્યાં ભય-બીક લાગે છે. બિહામણી મોટી ભયંકર આંખો, લબકારા કરતી જીભ, હાથમાં તલવાર ઉગામેલી હોય, જાણે હમણું મારશે! તે જોતાં જ બીક લાગે. આના કરતાં જૈનની મૂર્તિ સારી. તદ્દન શાંત, જરાય બીક ન લાગે, તેથી સંપત્તિ ઉપાડી જવાની મજા આવે.” - આ શું બતાવે છે? જેનોની મૂર્તિમાં વીતરાગતા. અને વતષતા છે. ત્યાં પરમ સૌમ્ય, પરમ માધ્યસ્થ, કરુણા નીતરતી આપે છે. વિશ્વનું કલ્યાણ કરવાવાળી તે પ્રતિમા છે. આ ખૂલ્લી છે. જાણે કે દરેક ઉપર અમી વર્ષાવતી, સહુનું કલ્યાણ વાંછર્તા. સર્વજીની પ્રતિમા, પ્રસન્ન માધ્યસ્થ ભાવયુક્ત કરુણામય છે.
પરમાત્માની સર્વજ્ઞતા સિદ્ધિ પ્રભુ રાગ કે દ્વેષથી મુકત છે માટે વીતરાગ છે, તેમ પ્રભુ અજ્ઞાનથી મુક્ત છે માટે સર્વજ્ઞ છે. ભગવાને એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચૌરિદ્રિય કે પંચેન્દ્રિય આ બધા જ બતાવ્યા. તેમના પ્રકાર, તેમનાં નામ, તેમના ભેદ-પ્રભ પણ બતાવ્યા. કેટલું સૂક્ષમ વર્ણન આપ્યું? કીડી કે ભમરો અંગે શું તેઓ research કરવા ગયા હતા ? અણુ પરમાણુ અંગે કેટલું સૂક્ષ્મ જ્ઞાન આપેલ છે. એકેન્દ્રિય વગેરેના વિભાગના વિભાગે બતાવ્યા કે જેમનાં લિસ્ટનાં લિસ્ટ શાસ્ત્રમાં છે. બધાના આયુષ્ય વગેરે વિષે ૨૫૦૦ વર્ષ પહેલાં કહ્યું– બતાવ્યું. આજેય તેમાં ફરક પડ્યો નથી.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાહ્નિકા પ્રવચન ભૂમિકા
આ જ વાત સાબિત કરે છે કે તેઓ ત્રિકાળ જ્ઞાની છે, સર્વજ્ઞ છે, સર્વદશી છે. કેઈ લેબોરેટરીમાં રીસર્ચ કરવા ગયા નથી. જીવ અંગે પ્રયોગ પણ કર્યા નથી. આ જ સાબિતિ છે કે છતાં તેઓને સર્વ પ્રકારનું જ્ઞાન હતું તે વીતરાગ, વીતદ્વેષ, સર્વજ્ઞ હતા.
- હવે તેઓ જે કહે તે સાચું જ હય, તે કહે કે રાત્રિભોજનમાં પાપ છે; બટાટામાં અનંતાનંત જીવે છે, લીલફુગમાં અનંત જીવ છે. હવે ત્યાં લેજિકની જરૂર નથી. “No discussion' આ શબ્દો ભારે ખુમારીથી જૈન સાધુ કહી શકે છે. તેઓ જે કહે છે તે deta છે. What is to be proved. હવે જીવનમાં શું કરવું છે? એ જ વિચારવાનું છે.
' શાંતિમય જીવન અને સમાધિમય મરણ કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય? તે જ આપણે નકકી કરવાનું રહે છે. શક્યત: ઓછી ને ઓછી હિંસા કરે. નોકરી અંગે ત્રિભેજન ર્યા વિના છૂટકે જ ન હોય તે પણ આસકિત વગર કરે. “રાત્રે મોડામાં મોડું આઠ વાગે જમી લઈશ.” એ નિશ્ચય કરે. રાત્રિભૂજન કરનારે પણ પશ્ચાત્તાપનાં આંસુ પાડતાં પાડતાં કરે તે તે પણ ઘણે બચી જાય. .
આવા સર્વજ્ઞ વીતરાગ પુરૂષ પર વિશ્વાસ બેસી જશે તે એમના વચન પર વિશ્વાસ બેસી જ જશે. થાયવલ્કય નામના બ્રાહ્મણ ગાર્ગી સાથે વાર્તા–ચર્ચા ચલાવતા હતા. જ્યારે ગાર્ગી વધુ ને વધુ સક્ષમ પ્રશ્નો તેમને
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મર્મો પૂછવા લાગી. ત્યારે ચાચવક આવેશથી કહ્યું, “ગાગ -ગાગી ! આવા પ્રશ્ન પૂછ નહીં. બ્રહ્માંડનું સૂક્ષમ જ્ઞાન મેળવવા જતાં તારી બુદ્ધિ ચક્કર ખાઈ જશે. તારું માથું ફાટી જશે.” પછી ગાગીએ ક્ષમા માગી. બ્રહ્માંડના સૂક્ષ્મ અને ઊંડાણભરેલ પ્રશ્નો પૂછવાનું બંધ કરી દીધું. " પ્રભુનું શાસન ખૂબ સૂક્ષમ અને ઊંડાણથી ભરપૂર છે. પરમ-આત્મા, એ ભગવાન કેણ! એ માર્ગે જનારાઓએ એ વિરાટ સાધના કરી. સંતોએ કંડારેલા માર્ગે લેહી નીંગળતા પગે મસ્ત મેં સાથે જીવન વીતાવ્યું છે. નજાક્તપણે નમણી યુવતીઓ તે માર્ગે ચાલી છે. હજારે વર્ષથી જે માર્ગ અબાધિતપણે ચાલ્યા આવે તે જ તેની સત્યતાની ખાત્રી છે. પુરૂષ ઉપર વિશ્વાસ અકાય વિશ્વાસ, સંપૂર્ણ વિશ્વાસ. તર્ક-કુતર્ક નહીં. કાંઈ જ નહીં. શરણાગતની અદાથી સંપૂર્ણ વિનય,વિવેક, વિશ્વાસ આ જ રાજમાર્ગ છે. એના ગહન માગને સમજવાને અને પામવાને.
એવા વિશ્વાસથી વાત સાંભળો કે તમારા રૂંવાડાં ઊંચાં થઈ જાય. નમ્ર ભાવે નત મસ્તકે, અંજલિ જોડીને સાંભળ-સે વં ભંતે –“આપ કહે છે તે જ બરાબર છે,” એમ કહેતા જાઓ. બસ Q. E. D. બધે ચર્ચાવિચારણું નહીં. “જ્યાં ચર્ચા ત્યાં મરચાં, અને પછી
ત્યાં પૈસાના ખરચા.” ( ફક્ત પુરુષ વિશ્વાસ? શંકા–સંકલ્પ રહિત શરણગતિ વિશ્વાસની આવી વૃત્તિ તે મીઠાની પુતળી સમાન
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
અષ્ટાહિકા પ્રવચન ભૂમિકા છે. પાણીમાં નાખે કે ઓગળી જાય. પુરુષ વિશ્વાસમાં આત્મવિલેપન થાય. હું જ નથી, જે છે તે ભગવાન છે? હુંનું વિસર્જન–આત્માનું વિલેપન કરે. પાણીમાં મીઠાની પુતળી ઓગળી જાય તેમ આત્માને વિશ્વાસમાં ઓગાળી. નાંખે. પુરુષ વિશ્વાસ અટળ ને અફર બનશે ત્યારે આવી મંગલ દશા અનુભવવા મળશે. '
તીર્થંકરદેવનું ચરિત્ર—તીર્થકર અંગે કાંઈ પણ કહેવાનું હોય તે ઓછામાં ઓછા છેલ્લા ત્રણ ભવ તે કહેવા જ જોઈએ. સિદ્ધ ભગવાનની કથા એક ભવની પણ હેય. કિન્તુ અરિહંતની કથા ત્રણ ભવની તે હેય જ. છેલ્લા ત્રીજા ભવથી શરૂઆત કરવાની. જે પહેલેથી શરૂથાય તે ઉત્તમ, નહીંતર પૂર્વના ત્રણ ભવથી તે કથા. ઉપાડવી જ જોઈએ.
મહાવીરદેવની કથા દેવાનંદથી શરૂ કરે છે તે બરાબર નથી. ત્રણ ભવ પૂર્વના કહ્યા વગર તેમને સા: ન્યાય આપી ન શકાય. હવે તે બુદ્ધિજીવી લેકે દેવાનંદાને પણ ઉડાડવા માંડ્યા છે. ફક્ત ત્રિશલાથી જ આરંભ.. વળી તેમાંથી પ્રભુના અતિશયે, કલ્યાણુકેને પણ ભારે સુગથી સફાઈપૂર્વક ઉડાડી દેવામાં આવે છે.
કરૂણું : તીર્થંકરદેવેને ત્રીજે ભવ-તે કરૂણાનું જન્મસ્થળ છે.
તીર્થ કરદેવની માતા કેણ?
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મ સંસારીપણાની અવસ્થાની દૃષ્ટિએ ત્રિશલામાતા --પણ જગત્કલ્યાણુની દૃષ્ટિએ ભગવાનની માતા છે; કરૂણા. ત્રિશલા કહેવા કરતાં આ દૃષ્ટિએ કરુણાને માતા કહેવી વધુ ચેાગ્ય છે. દરેક તીથ કરદેવના પૂર્વના ત્રીજા ભવમાં કરૂણા હાય. ત્રીજો ભવ એટલે last but two સમજવાના. આ ભવમાં કરૂણાથી સમગ્ર જગતનું તે તારક આત્માએ દર્શીન કરે છે.
૧૪
નદન રાજકુમાર જગતનું ઇન કર્યો રીતે કરે છે? દુ:ખીઓનું દર્શન કરે છે, પાપીઓનુ દન કરે છે. દુ:ખી જો દુઃખી છે તે ઘણા શ્રીમંતા પાપી છે ક્રમ કે ધમ થાય છે અગવડતામાં. સગવડતામાં પ્રાયઃ પાપ થાય છે. શ્રીમંત હાય, અનેકવિધ સગવડતા હાય, ત્યાં અનેકવિધ પાપ થવાનાં—માટે સગવડતાભરી શ્રીમંતાઈ ને પાપા સાથે ખૂબ મેળ પડે છે.
અગવડ વધુ સારી. તેથી એકમીનમાં વિશ્વાસ ફૂલાય. સંયુકત કુટુમ હોય ત્યાં અનેક અગવડા ઢાય, દીકરા-દીકરી હાય, ત્યાં રહેવાની અગવડતા સૂવા બેસવાની અગવડતા. તમારી મરજી મુજમ ખાવાનું ન પણ મળે. જો તમે સંયુકત કુટુખથી છૂટા થાય તે કદાચ સાસાયટીમાં પણ રહેવા જાવ-ત્યાં સૂવા માટે વધુ જગ્યા મળે, રહેવા માટે વધુ સગવડ મળે. ખાવાનું સરસ મનભાવતુ શાક મળે. પણ ત્યાં હું ને હતી’રખડી ભટકીને એ વાગે અન્ને ઘરે આવે. ત્યાં પૂછનાર કાણુ ? ખસ, આમાં Û પતન, પતન ને પતન.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાહિકા પ્રવચન ભૂમિકા
૧૫ હાથે કરીને પણ અગવડતા વહેરે. માતા-પિતા, ભાઈ-ભાભી, દીકરા-દીકરી,- કાકાસૂત્રીજા, મામા-મામી, ફ–કુઆ, કાકા-કાકી વગેરે રહેતાં હોય ત્યાં કેટલી બધી અગવડતા ! બધાના સવભાવ જુદા, પ્રકૃતિપ્રવૃત્તિ જુદી. ત્યાં મેળ નથી પડત. પણ ધર્મ ખાતર અગવડતા સ્વીકારે. ત્યાં ભલે દુઃખ છે, પણ તે હુએથી ધર્મ થશે. પાપને પડછાયે કદાચ શે નહિ જડે.
શ્રીમતેને ત્યાં સગવડે છે, સુખને પાર નથી. ત્યાં શું છે? ત્યાં પાપ છે. -
આ સત્—ચિત્ આનંદને માલિક દુખી કેમ? દુઃખ - કે પાપ તેના આત્માને સ્વભાવમાં નથી. તીર્થકરદેવેને
તારક આત્મા સહુનાં દુઃખને અને પાપને ઈકવી ઉઠે
છે. “અહાહા ! આ દુખે એક પીય! અબજો પતિ - ચિણિયુ લફરતે હોય તેવી આ સ્થિતિ છે :
૪૦ વષને યુવાન અને તેને કેન્સર ! કે Contractary-આઘાત ! રે આત્માને તે સ્વભાવ જ નથી કે તે - દુખી કે પાપી થાય.
પૂર્વના ત્રીજા ભાવમાં તારકાસ્મા નંદન રાજકુમારને થયું, “મારું ચાલે તે આ બધાને સત્ય સૂમજાવી દઉં, પાપમાંથી છૂટવાને રસ્તે બતાવી દઉં, પાપ કરતાં અટકાવી દઉં, દુખમાંથી મુક્તિ અપાવી દઉં,
સવિ જીવ કરૂં શાસન રસી
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
જૈન ધર્મોના મ
...
•
t
વાસના જ ન જાગે તેવા રસ્તા ખતાવું. પછી પાપી અપાપ બની જાય! દુઃખી સુખી મની જાય !” એ તારકાત્મા વિચારે છે કે હું જ બધાને તારું, હું જ બધાને દુ:ખમાંથી મુક્ત કરુ, પાપમાંથી મુક્ત કરુ.” કરૂણાની આવી ગર્જના કરનાર આત્મા તીર નામ કમ ખાંધે છે. જ્યારે એ તીથ કર થાય છે ત્યારે પાપમુકિતને :માગ ખતાવે છે. ભલે અલભ્ય આત્મા તરી ન શકે. ભલે તે અલવી જીવ ભગવાનની વાતને કે મેાક્ષમાગને ન પાડે, પણ પ્રભુની કરુણામાં તે અભવ્યને પણ છેડાવી દેવાની વાત છે.
આ કરુણાર્થી તે નંદન રાજકુમારે એક દી રાજપાના ત્યાગ કર્યો. જ્ઞાનનેા પ્રકાશ ન હોય તે સહુને સાચા રસ્તા ન બતાવી શકાય. કેવળજ્ઞાની થયા વગર તીથ કર ન લે, મૌન રહે, કદાચ જે તે ખેલાઈ જવાય તેા કેટલા બધા અનથ થઈ જાય ? સ્વય' બુદ્ધ જ્યાં સુધી સજ્ઞ ન થાય ત્યાં સુધી ન લે. તે તે શાસનના પ્રણેતા છે. તેમણે જ્ઞાનપ્રકાશ પામવા જોઈ એ. તે માટે જ ભગવાન મહાવીરદેવે સાડાબાર વર્ષની ધાર તપશ્ચર્યા કરી. સાધના કરી, જ્ઞાનમય જીવન વીતાવ્યુ, તપયાગ—સંયમની આરાધના કરી અભ્યંતર તપ સાથે બાહ્ય તપની પરાકાષ્ટા સાધી. એ જ્ઞાન સપ્ત થયા વિના શે મળે ? તારક આત્માઓએ સર્વજ્ઞ અનીને સઘળા કાર્યકારણ ભાવ જોયા અને તેમાંથી સચરાચર વિશ્વના નિયમ ઘડયા કે ર્હિંસા કરે તે દુર્ગાંતિમાં જાય–અને અહિંસાને આદરે તે સદ્ગતિ પામે વગેરે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
–
અષ્ટાફ્રિકા પ્રવચન ભૂમિકા
ત્રીજે ભવ તે કરૂણાથી ભરપૂર ભવ.
તેમાં તીર્થકર નામ નિકાચિત થાય. નિકાચિત એટલે તેને ભેગવ્યે જ છૂટકે. વચલે જે ભવ છે તેમાં તે તારક આત્માઓ કાં સ્વર્ગમાં જાય અથવા નરકમાં પણ જાય. આમ તીર્થંકરદેવને તારક આત્મા છેલ્લા ભવમાં સ્વર્ગમાંથી કે નસ્કમાંથી આવે છે. - તેઓ સ્વર્ગમાંથી જ આવે તે નિયમ નથી. નરકમાંથી પણ આવે. પદ્મનાભ પ્રભુને જીવ [શ્રેણિકને જીવ] હાલ નરકમાં છે તે નરકમાંથી ઉદ્વર્તન પામીને, જન્મ લઈને તીર્થંકરદેવ થશે.
દેવામાંથી આવવું તેને “ચ્યવન” કહેવાય. નરકમાંથી આવવું તેને “ઉદ્વર્તન કહેવાય.
આ પારિભાષિક શબ્દ છે. શ્રેણિકના જીવનું ઉદ્વર્તન કહેવાય. ભગવાન મહાવીરદેવના જીવનું “ચ્યવન’ કહેવાય. - સામાન્ય નિયમ એ છે કે તીર્થકર સ્વર્ગલોકમાંથી આવે; પણ કઈક વાર નરકમાંથી પણ આવે. તીર્થંકર નામકર્મને નિકાચિત કરતાં પહેલાં કેઈ અશુભ લેગ્યામાં નરકાયુને બંધ નિકાચિત કરી દીધું હોય તે તે આત્મા તે નરકમાંથી અંતિમ ભાવમાં આવે. - આ કઈ પૂછશે કે સર્વને તારવાની ભાવનાવા એ
જે. ધ. ૨
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
જૈન ધર્મના મર્મો સંયમધર આત્મા કેલકમાં કેમ જતું હશે? તેનું સમાધાન એ છે કે એ તારક આત્માઓ સરાગ સંયમને પાળે છે. જીવમાત્ર પ્રત્યે જે કરૂણ હતી તે રાગપૂર્વકનું તેમનું સંયમપાલન છે. આ સરાગ સંયમનું ફળ નિયમતઃ દેવલેકની પ્રાપ્તિ છે.
આમ તે તારકાત્માઓને દેવલેકમાં જવું પડયું છે. પાપક્ષય સાથે પુણ્ય કર્મને ક્ષય જરૂરી છે. પરાર્થસિક આ મહાત્માને પાપક્ષય સાથે પુણ્યકર્મને બંધ પણ જેરદાર હતે. તપ-ત્યાગ આત્માનું કર્તવ્ય છે. તેમાં આત્મરસિકતા, સ્વાર્થસિક્તા છે. તે મુખ્યત્વે પાપકર્મને ક્ષય કરાવે છે. પણ જે પરાર્થરસિકતા છે તે તે પુણ્યકર્મને જોરદાર બંધ કરાવે છે. પ્રશ્ન થશે કે પુણ્ય કમને ક્ષય ક્યાં થતું હશે? તેને ઉત્તર એ છે કે અનાસક્ત ભેગીઓને પુણ્યક્ષય સ્વર્ગલોકમાં થાય. હા, જે શ્રેણિ માંડે છે તે
સ્વર્ગે ગયા વિના ય સર્વ પુણ્યક્ષય અહીં જ થઈ જાય. - તારક આત્માઓને દેવકના સુખભવમાં લગીરે આસક્તિ ન હોય. અવધિજ્ઞાનને ઉપગ માંડે ને વિચારે કે હું અહીં ક્યાં ફસાયો? શાસનની સ્થાપના શે” થશે? હવે હું ક્યારે માનવ તરીકે જન્મ અને સર્વકલ્યાણ આરાધું ?
કદાચ તીર્થંકરદેવના આત્માને નરકમાં જવાનું થાય તે ત્યાં તે પરમ શુદ્ધ સમાધિમાં રહે. નવા અશુભ કર્મને બંધ ન થાય, અને તે રીતે નરકમાં પાપકર્મને ક્ષય
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
અષ્ટાહિકા પ્રવચન ભૂમિકા કરે. આવા આત્માઓ આ પૃથ્વી ઉપર જન્મતાંની સાથે જ મતિ, શ્રુત ને અવધિજ્ઞાનથી યુક્ત હેય.
મહાવીરદેવના તારક આત્માએ ત્રણ જ્ઞાનયુક્ત જન્મ પામ્યા પછી ગૃહજીવન ગાળ્યું. પણ તે હતા વિરક્તઆજન્મ યેગી. જ્યાં ભેગાવલી કમ ખલાસ થવા લાગ્યું કે તે જ ક્ષણે તેમને થયું કે ક્યારે સંસારને દુઃખ–પાપથી મુક્ત કરું ? સંસાર છોડી દઉં” પણ માતંપિતાને તે સ્વીકાર્ય નથી. મહાવીરદેવે અવધિજ્ઞાનથી જોયું હતું કે હજી પિતે સંસારમાંથી છટકી શકે તેમ નથી, તેથી સંસારમાં રહેવું પડયું.
નેમ-રાજુલને પ્રસંગ જુઓ, ચેરી માંડી તેણે આવ્યા ને પાછા વળી ગયા. સમુદ્રવિજય રાજા ને શિવાદેવીએ ખૂબ સમજાવ્યા પણ નેમ ટસના મસ ન થયા. જે તારકને ભેગાવલિ કર્મ ન હોય તે સંસારમાં એક ક્ષણ પણ ન જ રહે. પરમાત્માની ઓળખ
પરમાત્માની ઓળખ શું? રાગ દ્વેષ અને અજ્ઞાન આ ત્રણથી સર્વથા રહિત તે પરમાત્મા. પરમાત્માની માતા કેશુ? પરમાત્માની માતા કરણું, તે આત્મા દેવલેકમાંથી
ચ્યવીને પંદર કર્મભૂમિમાંથી કોઈ એક સ્થાને જન્મ લે. નિકાચિત કર્મ પૂર્વે બાંધેલ હોય તે પ્રમાણે ભગવાઈ જતાં દીક્ષા લે. પછી તે કેઈની વિચારણા ન કરે. માતા, પિતા,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના માઁ
૨૦
ભાઇ, સગાં-સંબંધીની પણ નહિ. આ ખમતા આનુષંગિક હાય છે. મુખ્ય વાત તેા ચારિત્ર્ય મેાહનીય ક હાય છે.
ભગવાન મઙાવીરદેવ દ્વીક્ષા લેવા તૈયાર થયા. પણ માતા-પિતાના કારમા સ્નેહાગ આગળ તેમને નમતુ જોખવું પડયું, દીક્ષા લે તે માતા-પિતાને આધાત લાગે તેમ હતુ. કદાચ તે આધાત જીવલેણ પણ બની જાય.
ભગવાનનું ચારિત્ર્ય માહનીય કર્મ અનિકાચિત હતુ. જાણે કે મૂડી મારે ને તૂટી જાય તેવું. વળી ભગવાને જોયુ કે માતા-પિતાનું અણુષ્ય ક્રમ પણ અનિકાચિત છે. એટલે પેાતાનું અનિકાચિત કમ તાડતાં, માતા-પિતાનું અનિકાચિત માહનીય કમને તેડવા જતાં વદ્ધમાન પ્રભુએ દીક્ષા લીધી હાત તા પરિણામ શું આવત? માતા-પિતાને આધાત લાગત, મૃત્યુ થાત. અને પછી લેાકા કહેત કે, “ જુએ સવને તારનાર આ મહાત્મા માતાપિતાના મચ્છુમાં નિમિત્ત
tr
અન્યા.
""
ભગવાને માતા-પિતા તરફ વિનય સાચવ્યા. માતાપિતાના વિજય થયા. બાહ્ય રીતે આ વિજય ગણી શકાય. ભગવાને નિણ્ય કર્યાં કે, જ્યાં સુધી માત્તા-પિતા જીવતાં હૈાય ત્યાં સુધી જ સ'સારમાં રહેવુ. દીક્ષા લે તેા માતાપિતાનું માત ! પેાતાનુ કમ તૂટે અને ત્યાં માતા-પિતાનુ જીવન તૂટે, કેવા ઉત્કૃષ્ટ નિણ ય !
પેાતાનુ કમ તૂટે તેવું ન હાત તા પ્રતિજ્ઞા કરવી ન પડત. “ તૂટે તેવું મારુ ચારિત્ર્ય માહનીય ક માતા
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાહ્નિકા પ્રવચન ભૂમિકા પિતાના અનિકાચિત આયુષ્ય કર્મને ધક્કો લાગે તેવું છે” આવું તે જ્ઞાની પુરૂષ જાણતા હતા. આપણે કાંઈ આવું જાણતા નથી કે “હું દીક્ષા લઉં તે માતા-પિતાને આઘાત લાગે!
આપણે તે પંચસૂત્ર ગ્રન્થમાં કહ્યા મુજબ માયા પણ કરવી પડે. જોતિષને સાધીને જુહૂ પણ બોલવું પડે. આ તમારા દીકરાનું આયુષ્ય શેડું છે, તે લેવા દે દીક્ષા આમ માતા-પિતાને મનાવવાં, સમજાવવાં. પછી તેમની આશિષ લઈને દીક્ષા લેવી. અને જે કદાચ તે ન જ માને તે પણ માતાપિતા ખાતર હું રહી જાઉં એ વિચાર ન કર. ભગવાનની આજ્ઞાને બદલે નીતિ અખત્યાર ન કરવી. માતાપિતાને મનાવીને ભાગ લે. પણ તે શક્ય ન જ હોય તે માતાપિતાને મૂકીને પણ ચારિત્ર્ય ધર્મ અંગીકાર કરે. પરમાત્મા ત્રાષભદેવે હજારેને રેતા મૂકી દીક્ષા અંગીકાર કરી છે. નેમિનાથ પ્રભુએ કેટલાયને રડતા-ઝૂરતા મૂકીને દીક્ષા લીધી છે. હા, ભાઈ કે પિતા દેવાદાર હોય તે દેવું પતાવી દેવું. સમજૂતી કરી લેવી. મેહ ઊઠી જાય તેવાં વ્યાખ્યાનોમાં માતાપિતાને લઈ જવાં, તેવું વાંચન કરવા આપવું. તેથી સમજૂતીના મૂડમાં આશીર્વાદ લેવાય તે ખૂબ સરસ. તેમની આંતરડી કકળાવીને તેમને દુખી કરીને, હેરાન કરીને, “દીક્ષા અપાવે છે કે નહીં ?” આવી ધમકી આપીને, દીક્ષા ન લેવી, પણ સાથે સાથે તેમના મેહનીય કર્મના ઉદયની વિશિષ્ટતા હોય તે છેવટે વિધિવત દીક્ષા લેવી. અસ્તુ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
=
જૈન ધર્મના મર્મો - દીક્ષા લીધા પછી સાડાબાર વર્ષ સુધી ભગવાને ઘેર તપ કર્યું. પરિણામે વૈશાખ સુદ ૧૦ ના રોજ તેમને કેવળજ્ઞાન થયું.
અહીં પ્રશ્ન થશે કે ભગવાને ભગવાન થવા માટે આ સાધના કરી? | સર્વથા રાગ-દ્વેષ વિનાના થવા માટે પ્રભુએ સાડાબાર વર્ષ ઘેર તપશ્ચર્યા કરી. પ્રભુ વીતરાગ થયા, પછી તરત સર્વજ્ઞ થયા. પછી ધર્મશાસનની સ્થાપના કરી. આ બધુ કેને માટે પ્રભુએ સહન કર્યું? મેક્ષ માટે. અપેક્ષાએ એમ કહી શકાય કે જીવમાત્ર પ્રત્યેની કરૂણાથી પ્રેરાઈને પ્રભુએ આપણા માટે જ આટલું બધું સહન કર્યું. બા માટે લાગણું કેમ જન્મે છે? બાએ આપણે માટે કેટલું સહન કર્યું? પિતે ભૂખ્યા રહી આપણને પોષ્યા, આપણે માટે પિતાનું સુખ હેમ્યું. પોતે જાગી આપણને ઉઘાડ્યા. આ જનનીની જોડ ક્યાં મળે? આથી જ બા માટે આપણને લાગણું થાય છે.
બાપા માટે લાગણું કેમ થાય છે? તેમણે આપણે માટે પેટે પાટા બાંધીને આપણને સુખ આપ્યું. દિવસ-રાત જોયા વિના મહેનત-મજૂરી કરી. - ત્યારે ભગવાને તે આખા વિશ્વના કલ્યાણ માટે સાડાબાર વર્ષની ઘેર તપશ્ચર્યા કરી. આથી જ આપણને તેમના પ્રત્યે અભાવ જાગે છે.
પિતાનાં કર્મના ક્ષય માટે તેઓએ સહન કર્યું, પણ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાદ્ધિક પ્રવચન ભૂમિકા મૂળમાં તે આપણા માટે, આપણા સુખ માટે-તપ કર્યું, સહન કર્યું એમ કહી શકાય. “હું બધાંને તારું, બધાને બચાવું ” આમ સહુને બચાવવા માટે પિતે સહન કર્યું.
અનેકવિધ ત્રાસ–સતામણી સહન કરી. અનાર્ય ઉપસર્ગો સહન કર્યા. કૂવામાં લટક્યા. કેટકેટલું સહન કર્યું. કેવા ફટકા, સીતમ સહન કર્યા. આ વિચાર કરતાં તેમને માટે આપણને અહોભાવ જાગે છે.
ચાઉ એન લાઈ મર્યા ત્યારે આખું ચીન રડી પડયું. કારણ? ચીનને ઉત્કર્ષ કરનાર તે હતા. તેમણે ચીનને મહાસત્તા સમેવડું બનાવ્યું. તે જતાં કે છાતી ફૂટવા લાગ્યાં. આપણું પ્રધાન જાય તે લેકે પેંડા વહેચે ! ચાઉએ પિતાને વૈભવવિલાસ આપણા પ્રધાનની માફક ન કર્યો. જીવનભર ચીની પ્રજા માટે તેઓ મરી ફીટવ્યા, તેથી જ કરડેએ છાતી ફૂટી. -
કેઈએ આપણા માટે કઈ કર્યું હોય, આપણું ઉપકારી બન્યા હોય, તેને માટે આપણું હૃદયમાં ભાવ જન્મ લાગણી જન્મે, તેમને માટે માન થાય.
અહીં કે માણસ વેટ લેવા માટે આવે તે વિચારીએ કે આપણા માટે તેમણે શું કર્યું છે, જે એમ જણાય કે આપણા માટે તેમણે ઘણું કર્યું છે તે આપણે કહીએ કે તમે ઘેર બેસે, તમે જરાય ચિંતા કરશો નહિ, અમે તમને જ વેટ આપશું; અને જીતાડી દઈશું.
ભગવાને આપણા માટે કાંઈ કર્યું છે ખરું? એ પ્રશ્ન
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
જૈન ધર્મના અમે
છે. એને ઉત્તર એ છે કે હા, તેમણે તે વિશ્વના જીવ માટે, તેમના કલ્યાણ માટે કેટલું ત્યાગું ? કેટલું સહન કર્યું? ફક્ત એક જ ભાવના–“સવિ જીવ કરૂં શાસન રસી” કેટલી અપાર કરૂણા! ' (૧) જે પિતાની જાતને ઉદ્ધાર કરવા વિશિષ્ટ પ્રકારની પદ્ધતિ અપનાવે, આત્મકલ્યાણ માટે વૃત્તિ દાખવે અને પ્રવૃત્તિ પણ કરે તે મૂક કેવલી બને. તેઓ આત્મકલ્યાણ માટે ઉપદેશ આપે. “આપણે આપણા આત્માનું કલ્યાણ કરીએ. આપણે આત્મકલ્યાણ કરીએ તોય ઘણું સારું.” આવું નાનું કુંડાળું તે દરે. આપણું કરવાને ભાવ હેય તેવા આત્મા મૂક કેવળી થાય. - (૨) “મારા એકલાનું કલ્યાણ નહીં પણ આ આખા કુટુંબનું–માતા, પિતા, ભાઈ બેન, કાકા, કાકી આ બધાયનું હું કલ્યાણ કરું. આખા કુટુંબને તારું.” અહીં પરાર્થનું વર્તુળ જરા મોટું થયું. મારું જ નહીં પણ મારા કુટુંબીજનનું પણ કલ્યાણ સાધું. બધાને દીક્ષા અપાવું, ઘરે તાળાં દઉં.” આવી ભાવના ભાવનાર આત્મા ગણધર થાય.
(૩) સારાય વિશ્વના જીવમાત્રને તારવાની ભાવના. રિવ૬ ૩જરતુ સર્જકતાની ભાવના જેનામાં હોય તે તીર્થકર થાય. સબૂર ! આવી ભાવના તે સઘળા સાધકને હેય પણ આ આત્માને તે તે અંગેની પ્રવૃત્તિ પણ હોય.
શક્ય છે કે આવી આવડત કોઈનામાં ન પણ હોય, તે તે અંગે વિચારે તે જરૂર. ભલે તમે છ માસના
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાદ્દિકા પ્રવચન ભૂમિકા
ઉપવાસ ન કરી શકે પણ તમારી તેવી ભાવના તેા હાવી જ જોઈએ કે કયારે હું આવી તપશ્ચર્યા કરુ?
૨૫
વિશ્વમાત્રની કલ્યાણ કરવાની સક્રિય ભાવના હાય તે આત્મા તીથકર થાય. તેના આત્મામાં જોર, જુસ્સા જોઈ એ. ગના કરવાની તાકાત જોઈએ. તેમના આત્મામાં અફાટ કર્ણા વહેતી હૈાય છે. આવી અસીમ અપાર કરુણા જીવમાત્ર પ્રત્યે હાવાથી જ ભગવાન ઘાર તપશ્ચર્યા કરી શકે છે.
પરંતુ ભગવાને આટઆટલાં ઘોર સૌતમ સહન કર્યાં. પારાવાર ઉપસગેર્યાં. સહન કર્યો. તે માટે આપણે પ્રભુને પૂછીએ કે પ્રત્યે!! આ બધું કાને માટે ક્યું? આ મધુ આપે શા માટે સહન કર્યુ?
મને લાગે છે કે પેલી એલીસે જે જવાબ આપ્યા હતા તે જ જવામ પ્રભુ પણ આપે.
એલીસ રાજકુમારી હતી. તે મડારાણી વિકટારિયાની પૌત્રી હતી. તેને એક દશ વર્ષના દીકરા હતા. તે દીકરાને છાતીમાં ભયંકર રોગ થયા. તેમાંથી રસી અડાર આવ્યા કરે. તેના શ્વાસ પણ ગંધાય. એ શ્વાસના સપમાં જે કોઈ આવે તેને ખલાસ કરે. આવા તે જીવલેણુ રાગ. તેથી તેની પાસે કાઈ રહી શકે નહી. તેને હાસ્પિટલમાં દાખલ કર્યો. તેની પાસે કેાઈએ જવાનું નહીં. તેની મા ઉપર પણ પ્રતિબંધ મુકાયા. તેના જમ્સ એવા તા ભય કર હતા કે તે જો નાકમાં, કાનમાં કે મુખ દ્વારા શરીરમાં ગયા તા આવી બન્યું. પેલા રાગી છેકરે. કદાચ જીવે, પણ તેના
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મર્મો
શ્વાસન germજેના શરીરમાં ગયા તે તે પહેલે જ મોતને ભેટે.
પણ એલીસ આ બધું સમજવા તૈયાર નથી. તે તે બાળક પાસે જવા માથાકૂટ કરવા લાગી. છેવટે તેને ત્યાં જતી અટકાવવા માટે વચમાં દોરડાં બાંધ્યાં, જેથી એલીસ ત્યાં જઈ જ ન શકે.
બીજે દી એલસ આવી, તેણે જોયું કે વચમાં દર છે, દીકરા પાસે જઈ શકાશે નહીં. દુરથી દીકરે હાથ હલાવી બેલાવે છે, “મા, અંદર આવ, મારી પાસે આવ” પણ એલીસ બાળક પાસે જઈ શકતી નથી. તે પછી ચાલી ગઈ. નિરાશા-હતાશાએ એને ઘેરી લીધી.
બીજે દિવસ થયો. તે હોસ્પિટલે આવી. દીકરાએ હાથ લાંબે કરી કરીને માને બેલાવી. “તું શા માટે નથી આવતી મમ્મી?” પણ એલીસ શો જવાબ આપે? '
તેને હદયમાં અકય ખળભળાટ થયે. વાત્સલ્યને પ્રવાહ વહેવા લાગ્યું. આંખમાંથી આંસુ વહેવા લાગ્યાં. દીકરાની પાસે નહિ જઈ શકવા બદલ માતૃહૃદય ઘવાયું ધુંવાડું થયું. પણ કરે શું ?
ત્રીજો દિવસ થયે. આખી રાત માતૃહૃદયે તરફડાટ કર્યો. ઉંઘ ન આવી. દીકરે સામે તરવરે છે, બેલાવે છે, પણ “મા જેવી મા અને છતાં હું તેની પાસે ન જઈ શકું?” નિરાશામાંથી હતાશા-હતાશામાંથી આંસુ-આંસુમાંથી ક્રોધ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાહ્નિકા પ્રવચન ભૂમિકા
આવ.
મગજ ફ્રી ગયું.... લીધી છરી હાથમાં અને ગઈ હાસ્પિટલમાં. ત્યાં તે વચ્ચે હતું. ખંધન દોરડાનું. ત્યાં જ અવાજ આવ્યો, “મમ્મી ! આવ, અહી આવ, કેમ ત્યાં ઊભી છે? જલ્દી અને વાત્સલ્યે ઉછાળા માર્યા. છરા વતી ખર્ચ,. ખેંચ, ખચ કરતાં ત્રણે ઢરડાં એલીસે કાપી નાખ્યાં. દોડતી ભેટી પડી દીકરાને—તેને ચુમીએ ભરવા લાગી-છાતી સરસા ચાંપવા લાગી-માંઢ, હાથે, વાંસે હાથ ફેરવતા લાગી—ખસ ચાંટી જ પડી. ત્યાં હાજર રહેલ નૉં આ બધું જોઈ ગઈ અને હેબતાઈ ગઈ. તેઓ ડાકટરા પાસે દોડી. ફાન થયા. રાણી વિકટારિયાને ખમર આપવામાં આવી. ડોકટરા ઢોડી આવ્યા. આગળથી નને કડક હુકમ હતા કે “આ એલિસ mother-hood ખાતર દીકરાને ભેટવા ઢોડી આવશે. ખાસ ધ્યાન રાખજો. જો ગલત થઈ તેા તમારુ આવી મનશે.” આથી મધી પરિચારિકાએ ગભરાઈ ગઈ.. ધ્રુજવા લાગી. હવે શું થશે? આ તે રાણીની પૌત્રી ! હવે આવી બન્યુ! એકરકારી જાહેર થશે અને નાકરીમાંથી પાણીચું મળશે !
આવા વિકલ્પે ચારેખાજી ચાલતા હતા. રાણી આવી પહાંચી. અમલદારા-ડાકટરી-સંચાલકેાથી હાસ્પિટલ ઊભરાઈ ગઈ. હવે શું થશે? રાણી શે। હુકમ આપશે ? - ડોકટર મૂંઝાઇ ગયા, ગભરાઈ ગયા, કરવા લાગ્યા.
પહોંચી છતાં કોઈ ને ખબર
રાણીએ કહ્યું, “આ ત્યાં
૨૭
પશુ ન પડી ?”’
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના અમે ડોકટરએ પિતાને બચાવ કરવા ખાતર ધ્રૂજતાં પૂજતાં તે એલીસની તરફ કરીને પૂછ્યું, “તમને મના કરી હતી છતાં તમે શા માટે આવ્યાં ? શા શાટે બાળકને અડક્યાં ? હવે તે germs તમારા શરીરમાં પ્રવેશ્યા છે. પરિણામ શું આવશે તે જાણે છે? - વારંવાર એક જ પ્રશ્ન પુછાવા લાગ્યું કે તમે શા માટે અહીં આવ્યાં ? શા માટે દેરડાં કાપ્યાં? ડેકટર– નૌં ડરતાં ડરતાં આ પ્રશ્ન પૂછે છે. આવું મરી જવાનું ગાંડપણ કર્યું શા માટે ?
છેવટે એલીસ ઊભી થઈ. આ પ્રશ્નોની ઝડી વરસતી જોઈને તેની આંખનાં ભવાં ચઢી ગયાં. ક્રોધથી હોઠ ફફડવા લાગ્યા અને બેઈલરમાંથી અચાનક વરાળ છૂટે તેમ ગર્જવા લાગી. “મને એમ પૂછે કે હું શા માટે મારા બાળક પાસે ગઈ? તમે મને મને પૂછે છે કે આ ગાંડપણ મેં કેમ કર્યું? શરમ નથી આવતી તમને આવું પૂછતાં?
આમ બેલ્યા પછી તે રડી, નીચે પડી, બેભાન થઈ વળી સ્વસ્થ થતાં બેલી, કેમ કે હું તેની મા હતી, ના, ના....તમે તે લાગણને નહીં સમજી શકે. “ફરી તે બોલી, કેમ કે તેની મા હતી.” " બસ, એટલું બોલતાં બેલતાં જ એલસ ઢળી પડી. તેના પ્રાણ ચાલ્યા ગયા.
આપણે ભગવાનને કહીએ, “હે ભગવાન! આટલું
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાદ્દિકા પ્રવચન ભૂમિકા
૨૯
S
કષ્ટ આપે શા માટે સહન ક્યુ ? કેટલા સૌતમ, કેટલાં કટા, કેટલા ત્રાસ, આ બધુ શા માટે ? - કાને માટે ? પેલી વ્યન્તરીએ ઠંડુ હીમ જેવું પાણી વાળમાં નાખી, તમારા પર ઝાપટ મારી, પણુ આવા ઉપસર્ગ શા માટે સહ્યાં? આ બધું પારાવાર દુઃખ શા માટે સહન કર્યુ? આપતા કેવળજ્ઞાની થવાના જ હતા. હવે અહી શું. રહી જવાનું હતું? હુવે કયાં કમ ખપાવવાનાં હતાં? આ. બધું કાને માટે? શા માટે ? કહેા, આપણા પ્રશ્નને ભગવાન
જવામ આપે? પ્રભુ જો ભાવાવેશમાં આવતા હાત તા જરૂર એમ કહેત કે, “શુ તમે મને પૂછે છે કે મેં શા માટે આ બધુ સહન કર્યુ? કેમ કે હું તમારી મા છું.”
મા કેવી હાય ? દીકરાનું દુઃખ જોઈ ભૂખ ભૂલી જાય.. દીકરા તાવથી ધગધગતા હાય તા ચાવીસે કલાક તેની પાસે. જ બેસી રહે. ઉજાગરા કરે. તેની બેન કહે : “ઊઠ હવે ઘેાડી. ઊંધ લે, આરામ લે, જરા ખા” તે તે ઊઠે નહિ. તે સહુને કહેશે, “તમે જાઓ. હું અહીં જ બેઠી છું. મને કશું થતું નથી,” આ છે માતાના અસીમ પ્રેમ.
પરમાત્માને સવ. જીવા માટે અસીમ, અપાર પ્રેમ હતા. પોતે અપાપી છે, પણ પાપી પ્રત્યે ચ અસીમ કરુણા વહાવે છે. જન્મ જન્મનાં સંભવિત દુઃખા જોઈ ને આંખમાંથી આંસુ આવે છે. જ્યારે સંગમને પાછા વળતા જુએ છે ત્યારે સંગમને જોઈ ને પ્રભુને કરુણા આવે છે. તે મનામન ખેલી ઊઠે કે, આનું શું થશે ?’” સ’ગમના દુઃખાથી પાતે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
જૈન ધર્મના મર્મો
દુઃખી થાય છે ત્તારૂ શું થશે ?” જેણે પોતાના પર છ માસ ઉપસર્ગ કર્યા–એક રાતમાં ૨૦ ૨૦ ઉપસર્ગ કર્યા, કાળચક ફેરવ્યું, ગોચરી દેષિત કરી, પાણી દેષિત કર્યું, તૃષા અને ભૂખથી પ્રભુને ત્રાસ આપે. ઉપસર્ગ સહન કરતાં છ છ માસ ફરે છે. ક્યાંય દેષરહિત ગૌચરી નહીં, વિરામ નહીં અને છતાંય “મારું શું થઈ રહ્યું છે !” આ વિકલ્પ પણ એમન અંતરમાં ઊઠતું નથી. ઉપરથી પ્રભુ તેના પ્રત્યે અસીમ કરૂણા વહાવે છે.
આવા પ્રભુએ વૈશાખ સુદ દશમનાં જ વીતરાગ અન્યા, પછી સર્વજ્ઞ થયા. વીતરાગ બન્યા પછી અંતર્મુહૂર્તમાં સર્વજ્ઞ બને. અંતમુહૂર્ત એટલે આંખને પલકારે મારે તેટલે જ જાણે સમયે. - જ્ઞાન પ્રગટ્ય, મૌન ગયું. ભગવાન બેલ્યા. ભગવાને પ્રથમ દેશના આપી, પણ પ્રથમ દેશના નિષ્ફળ ગઈ.
નિષ્ફળ દેશનાનું સફળ રહસ્ય-શાસ્ત્રો કહે છે કે ભગવાનની પ્રથમ દેશના નિષ્ફળ ગઈ. કારણ કે તે વખતે કેઈએ સર્વવિરતિ ધર્મ સ્વીકાર્યો નહીં ! તે ભગવાનમાં કેવી પ્રચંડ તાકાત હતી! તિર્યંચથી માંડી પચે. ન્દ્રિય છે તેમની દેશના સમજી જાય વગેરે ૩૫ અતિશયેથી યુક્ત વાણી હતી. ભલભલાનાં છાતીનાં પાટિયાં બેસી જાય તેવી એ દેશના હતી. છતાં કઈ તૈયાર ન થાય તે આશ્ચર્ય! કઈ પણ આત્મા સર્વવિરતિને સ્વીકાર કરવા તૈયાર નહીં. પહેલી જ વખતે આવું બન્યું! શા માટે? ભગવાનને
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાહિક પ્રવચન ભૂમિકા
૩૧ વિરતિ ધર્મવાળાની જરૂર શી? ક્યાં બીજા ઓછા હતા? ઈન્દ્રો હતા, દે હતા,. સત્તાધારી રાજા મહારાજા, ચક્રવર્તી હતા, શ્રીમંત હતા. ઈન્દ્રોને વૈભવ કે? તેઓ કેવા શ્રીમંત તેમની એક મેજડમાંનાં રત્નની કિંમત આખા જંબુદ્વીપનાં રત્નોના ઢગલાની કિંમત કરતાં વધુ! આવા શ્રીમંત અને બેજોડ સત્તાધારીઓ હતા. પણ ભગવાનને તેમની જરૂર ન હતી. ભગવાનને શાસન ચલાવવું હતું. શાસનને ટકાવનાર વિરતિ ધર્મવાળાની જરૂર હતી. પ્રભુ જ્ઞાનબળે જાણતા હતા કે વિશ્વનું કલ્યાણ સત્તાધારી, દેવે કે ઇંદ્રો કદી કરી ન શકે. '
વિશ્વકલ્યાણ માટે સત્તા અને સંપત્તિ પણ સાચાં માધ્યમ નથી. સર્વસંગ ત્યાગી સાધુનું સૂક્ષ્મબળ જ એક પ્રચંડ શકિત છે, એ જ વિશ્વકલ્યાણનું સાચું માધ્યમ છે.
ધનાદિથી જે વિશ્વનું કલ્યાણ થતું હેત તે દે, દાન અને સત્તાધારીઓ તે દેશનામાં ઘણા હતા. દેવદાનને પ્રભુએ કહ્યું હેત કે સેનૈયા ઘેર ઘેર વરસાવે, અને કહે કે, જે જૈન ધર્મ સ્વીકારશે તેને સોનૈયા આપવામાં આવેશે.”
ત્યાં કેટલાય વ્યંતર દેવે હતા, તેમણે પણ ક્ષણવારમાં ચારે તરફ સેનાને વરસાદ વરસાવી દીધું હતું, અને લાખો લેકે જૈન ધર્મને સ્વીકાર કરી દેત. એથી જૈન ધર્મને જયજયકાર મચી જાત. તેનાથી શું આવું ન થઈ શક્ત? જરૂર થઈ શક્ત. .
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
જૈન ધર્મના મર્મો - પણ ના. પ્રભુને તે તે ધર્મ ખપતું નથી. તેમણે આ શ્રીમતે અને સત્તાધારી તરફ નજર ફેંકી ન ફેંકી અને તેઓ ચાલી નીકળ્યા. ધન કે સત્તાનાં માધ્યમની બેલબાલા ઉપર જાણે કે તેઓ શૂક્યા.
પ્રભુને તે વિરતિ ધર્મ દ્વારા જ વિશ્વનું કલ્યાણ જણાતું હતું જીવમાત્રના દુઃખને નાશ, જીવ માત્રમાં પાપને નાશ - વિરતિ વિના વિશ્વકલ્યાણ સંભવિત જ નથી એ પરમાત્મા જાણતા હતા. એટલે સર્વવિરતિ ધર્મ સ્વીકારનારા ન મળ્યા, તેથી દેશના પડતી મૂકીને પ્રભુ ચાલી નીકળ્યા.
આ શું બતાવે છે? ધર્મ એ સત્તાને કે સંપત્તિને ગુલામ નથી. સત્તાથી અને સંપત્તિથી સાચે અને ચિરસ્થાયી ધર્મ ફેલાવી શકાય નહિ.
આ જ પ્રસંગ કુમારપાળને આવે છે. - કુમારપાળે એક વખત હેમચંદ્રાચાર્યને કહ્યું, “ગુરૂદેવ, જૈન ધર્મ ફેલાવવા માટે તેનું વહેંચીએ તે? કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના ગુરૂ દેવચંદ્રસૂરિ હતા. પિતાની જવાબદારી વહન કરી શકે તેવા વિદ્વાન વિચક્ષણ શિષ્ય હેમચંદ્રાચાર્યને શાસનની ધૂરા સંપી પિતે એ જવાબદારીથી નિર્લેપ રહેતા. દૂર દૂર ગામડામાં રહેતા અવધૂત-ખાખી બાબા-ફક્ત પિતાની સાધનામાં મસ્ત. તેમની પાસે સુવર્ણ સિદ્ધિ હતી.
એક દિવસ કુમારપાળે કહ્યું, “ગુરૂદેવ, આપના ગુરૂ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાહ્નિકા પ્રવચન ભૂમિકા
૩૩
પાસે સુવર્ણસિદ્ધિ છે. તેના પ્રયાગ કરીએ તે સાનુ ખૂમ મળે અને પછી ૧૮ દેશમાં ઘરે ઘરે આપીએ તે ૧૮ ચે દેશના લેાકેા જૈન થઈ જાય.”
હેમચ’દ્રાચાય જી-બહુ સારું. તારી જેવી ઇચ્છા. ગુરૂદેવને વિનંતિ કરીને અહીં તેડી લાવ,’’
હેમચ’દ્રાચાય ની આજ્ઞાથી કુમારપાળ પહાંચ્યા દેવચંદ્રસૂરિ પાસે. સંત મહાત્મા યાનધારણુમાં મગ્ન હતા. “ગુરૂદેવ ! હેમચ’દ્રાચાય ગુરૂદેવ, આપને યાદ કરે છે.” કુમારે વિધિપૂર્વક કહ્યું. દેવચંદ્રસૂરિ–“શુ' કરવા ?”
કુમારપાળ—“ખાસ કામ પડ્યુ છે. આપ પધારો.” દેવચંદ્રસૂરિજી—“સારું. આવી જઈશ.”
તેમના આગમનના દિવસ નક્કી થયા. જે દિવસે તે આવવાના હતા તે દિવસે તેમના સ્વાગત માટે ભવ્ય તૈયારીઓ થઈ. આ તે ગુરૂદેવના પણ મહાન ગુરૂદેવ હતા. દાદા ગુરૂ ! પછી કેટલા ઉત્સાહ હાય ? અને તૈયારીમાં કાંઈ ખામી હાય ? પણુ દેવચંદ્રસૂરિજી તે પાછલે ખારણેથી પેસી
ગયા ઉપાશ્રયમાં.
દેવચંદ્રસૂરિજી ખેલ, શું વાત છે ? શું કામ પડ્યું ? હેમચંદ્રાચાય જી : ગુરૂદેવ, આપ બેસે, થાડુ’ વાપરા. ઘણા આગ્રડુ પછી, વિન ંતિ પછી ગુરૂદેવ શાંતિથી બેઠા. કુમારપાળ ઉપાશ્રયે આવ્યા. પછી એક જ્ગ્યાએ એ ત્રણેય
જૈ. ૪. ૩
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
જૈન ધર્મના અમે
ખાનગીમાં બેક્ટ અછી હેમચંદ્રાચાર્યજીએ વાત કરી કે “ગુરૂદેવ, આ કુમારપાળ ચાહે છે કે આપની પાસે સુવર્ણ સિદ્ધિ છે. તેનાથી સેનું બનાવાય અને તે ૧૮ દેશમાં વહેંચાય તે અસંખ્ય લેકે જૈન બની જાય. ભાસ્તભરમાં જૈન ધર્મને પ્રચાર થઈ જાય.
લેકે સોનાથી કયાં નથી લલચાતા છૂટે હાથે એનું વહેંચે કે લોકે જેન ધર્મ અપનાવશે.
આ સાંભળતાં જ દેવચંદ્રસૂરિજીનું મગજ ગયું. મુખમુદ્રા બદલાઈ ગઈ. તેમણે કુમારપાળને બહાર જવા કહ્યું. કહેવાય છે કે પછી તે હેમચંદ્રાચાર્યને એવો તે ઉધડે લીધે કે હેમચંદ્રાચાર્ય ડઘાઈ ગયા, રડી પડ્યા. માફી માગી. શું કહ્યું તેમણે? સાંભળે!
“હેમચંદ્રાચાર્ય ! શું તું ધનથી વિરાગની પ્રતિમા ખરડવા માગે છે? રાગ ને દ્વેષરહિત ધર્મ મહાન કે રાગદ્વેષ સહિત ધન મહાન? લક્ષ્મી દ્વારા ધર્મ વેચાતે હોય તે પ્રતિષ્ઠા કેની? ધર્મની કે ધનની ? ધર્મથી અર્ધ અને કામની પ્રતિષ્ઠા કરવાની છે કે મેક્ષની પ્રતિષ્ઠા? તારે ધનથી ધર્મને વેચે છે? ધનને મહાન જાહેર કરવું છે? હેમચંદ્ર તને આ શું સૂઝયું?
“તારા હાથે તીર્થંકરની આશાતના તે નથી થઈ ગઈ ને? તે પ્રભુના ધર્મને ધન કરતાં હણે ગયે ! પ્રભુ પાસે શું સંપત્તિમાને ઓછા હતા? તેમની પાસે કેડે દે ન હતા? અઢળક સંપત્તિ ન હતી? શાસનના રસિયા
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાફ્રિકા પ્રવચન ભૂમિકા
ધનથી નથી બનાવાતા, આધ્યાત્મિકતાથી બનાવાય છે. તને આ બુદ્ધિ સૂઝી ક્યાંથી? રાગ-દ્વેષને જીતનારા પાસે તારા કરતાં તે અનંતગણી વધુ શક્તિ હતી. ”
ગુરૂદેવ તરફથી સારો એ ઉધડે લેવાતાં હેમચંદ્રાચાર્યે ખૂબ પશ્ચાત્તાપ કર્યો. માફી માગી અને દેવચંદ્રસૂરિજી પાછા વિદાય થઈ ગયા. કેવું મહાન સત્ય! કે ધનના માધ્યમથી ધર્મ ન ફેલાવાય.
સત્તાના કે સંપત્તિના માધ્યમથી ધર્મ નથી ફેલાતે. આપદુ ધર્મ ખાતર તેને ઉપગ થાય, પણ તેનું સર્વેપરિત્વ સ્થાપિત ન થાય.
ધર્મની રક્ષા સર્વવિરતિધરાથી થાય. પ્રભુને ધર્મ વિષય-કષાયની વાસનાને દૂર કરવાને ધર્મ છે. * પ્રભુની પહેલ દેશના વખતે સભામાં એ અંગે ઉત્સાહ-ઉમંગ ન દેખાય. વિરતિની તૈયારી કેઈની ન હતી. માટે ભગવાને દેશનાં પડતી મૂકી, અને તેથી પ્રથમ દેશના નિષ્ફળ ગઈ એમ કહેવાય છે. પણ તે નિષ્ફળતામાં સફળતાનું અદ્ભુત રહસ્ય છુપાયું છે. આ રહ્યું છે રહસ્ય
સત્તા અને સંપત્તિ ધર્મ માટે વામણું છે, તેમની ચશમપોશી, ગુલામીની જરૂર નથી. તેવા વિચારમાં જરાય ફસાયા કે ખલાસ.
આજે તેવા કેટલાક સાધુ દેરાધાગા કરી સંપત્તિ માનને ખુશ કરે છે. પછી તેમનાં સંપત્તિનાં માધ્યમથી
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
જૈન ધર્માંના માં
ઓચ્છવ કરાવે, મહાત્સવ કરાવે, ધામધૂમ મચાવે. આવા ભગતની આવી સપત્તિ રાક્ષસી કે ડાકણુ સમાન છે. આ એચ્છવમાં તે સપત્તિરૂપી ડાકણનાં જ ડાકલાં એસી જાય છે. દૂરથી દેખાતા ધર્મ વસ્તુતઃ ધર્મીના ફુગાવા છે. સુનિહિત સાધુ આવું ન ચલાવે. ધન ખર્ચાવે પણ ધનને શ્રેષ્ઠત્વ ન આપે. આમ કરતાં ધર્મ પણ એછે થાય તેથી ગભરાવું નહિ. ધમ કાંઈ રસાતાળ જવાનેા નથી. હજુ ૨૧,૦૦૦ વર્ષોં સુધી ધર્મ શાસન અવિચ્છિન્નપણે ચાલવાનુ છે.
આજે ધનવાના અને પ્રધાનાના ધમેત્સવાની પાછળ તેમના ફોટા, તેમના હાથે ઉદ્ઘાટન, તેમનાં જ ભાષણેા, તેમની જાહેર ખબરો, ટી. વી., રેડિયા, રૅકોર્ડોના બૂમબરાડાએના જ પ્રચાર થાય છે. આ બધુ ધર્મના ફેલાવાના એઠા પાછળ કુલ્યુંફાલ્યુ છે.
પેાતાની પાસે આવેલા માસના અંતરમાં ધનને મહિમા વધારવાને બદલે ધમ ના મહિમા જે સાધુ વધારે અને ધનના મહિમાના તા ભુક્કા જ કાઢી નાખે તે સાચે સાધુ.
ધર્મ ભલે એટલે ને એટલેા રહે! વધારે થાય તે વધુ સારું. કદાચ દેખીતા ધમ થાડા આછે થાય તે ય વાંધા નહિં. ધનના મહિમા વધારવા પૂર્વક ધપ્રાપ્તિ એ પાપ છે. ધન પાપ છે એવુ' જેના હૃદયમાં સ્થિર થઈ જાય તે અમારા ભકતા, અને અમે તેના સાધુ. આવુ. મેધડક કહેનારા જ પ્રભુશાસનના સાચા સાધુ છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાહ્નિકા પ્રવચન ભૂમિકા વિરતિનું સૂમ બળ
સર્વવિરતિ ધર્મમાં સ્વકલ્યાણ સાથે પરકલ્યાણ સમાયેલું છે. ગાડી, લાઈટ, માઈ. લેટફેર્મ, પ્રેસ વગેરે તે કલ્યાણેને નાશ કરનારાં છે.
અધ્યાત્મનાં સૂક્ષ્મ બળોનું સર્જન કરવાથી પ્રભાવ પડે. આ પ્રભાવ ફેલાવવા માટે જેમની શક્તિ વામણી પડે છે તેવા સત્વહીન સાધુઓ પ્રચારમાં વમળમાં ફસાયા છે. તેઓ કહેતા હોય છે કે “શું થાય ભાઈ! ધર્મપ્રચાર માટે માઈક તે વાપરવું જ પડે ને! પ્લેટફોર્મને ઉપગ કરે જ પડે ને? ગાડીમાં ય બેસવું પડે અને મેટરમાં દેડવું ય પડે. સભાઓ ગજવવી પડે વાતે વાતે અપવાદની વાત કરનારા અને ઉન્માર્ગને આશ્રય લેનારા સત્વહીન માણસ શી રીતે ધર્મની સેવા કરી શકશે? - પ્રભાવકે હવે દરેક વર્તુળના આગ્રણીઓને-કમને જ પકડે, આથી તેમની શકિતને વધુ પડતે વ્યય નહિ થાય
અને પ્રચારનાં બેદાં સાધનને તેમને સહારે લેવે નહિ - પડે. જે ક્રીમસ્વરૂપ વ્યકિતઓ ધર્મ પામી જશે તે ઘણું કામ થઈ જશે. બીજા લાખો લેકે પેલા થોડા કીમની પાછળ જશે. ત્રણની પાછળ ત્રણસે જશે, કારણ તેઓ ભેળા છે, સરળ છે, બગાડ બધે ચાવીરૂપ સ્થાને બેઠેલા માણસેથી જ ફેલાય છે. તે સુધરે તે બાકીનાઓને સુધારતાં વાર લાગતી જ નથી.
કઈ પ્રોફેસર જાતીય બદીમાં સપડાયેલ હોય તે તે sex નું જ ભાષણ આપશે. અન્યને ખાડામાં નાખશે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
-
જૈન ધર્મના મેમેં
બેંકને કર્મચારી જે ભ્રષ્ટ હશે તે તે બધાને ખરાબ કરશે. મૂળ ખરાબ હોય તે થડ–પાંદડા સારાં ક્યાંથી હિય? સારા બનવા માટે બધાએ સારે પ્રયત્ન કરે પડશે. આજે પ્રચારનાં અનેક સાધન થઈ ગયાં છે. માઈક, એમ્પલીફાયર, પ્લેટફોર્મ, વાહન, મેટર, પ્લેન વગેરે, પણ આટલાં બધાં સાધનેને સહારે સૂક્ષ્મને સ્વામી લઈ શકે નહિં. એમ કરવામાં તે પોતે જ કદાચ ઊથલી જાય. આ
ફકત “કીમ'ને પકડો. માતાને સમજાવવાથી દીકરીઓ આપમેળે સમજશે. પિતા હાથમાં હશે, તે દીકરા પર અંકુશ રાખી શકશે. શાળાના શિક્ષકને સંયમી બનાવી દેવાશે તે વિઘાથીંઓ પર સારી અસર ફેલાવી શકાશે. બધા ઉપર સીધે એપ્રેચ ન કરો. મુખ્ય થડાને જ હાથમાં લે. એ થેડાએ અનેકેને યોગ્ય રસ્તે લઈ જશે. - સૂક્ષ્મનું બળ ઘણું છે. પણ જે તે બળમાં વિશ્વાસ ન મૂકતાં લેકટેરીમાં આપણે તણાયા તે ખલાસ. ઘાતકી બળે આજે કામ કરી રહ્યાં છે. ધર્મને ઘાત કરી રહ્યાં છે. બધું, ખલાસ કરવા બેઠા છે. વિશ્વનું કલ્યાણ સત્તાધારી નહીં કરી શકે, પણ વિરતિધારી જ કરી શકશે. આરાધનામય જીવનપદ્ધતિને જે પચાવે-તે સાધુ-તે જ સાચે વપર કલ્યાણને આરાધક.
આજે આપણને ઉતાવળ છે. તાર, ટપાલ વગેરેને ખૂબ જ ઉપયોગ કરીએ છીએ. પ્રચાર માટે ધમાલ કરીએ છીએ. જરાય સંકોચ નથી રાખતા.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટાહ્નિકા પ્રવચન સૂમિકા
૩૯
કોઈ સુખવિજયજી મહારાજ હતા. વર્ષોંમાં એકાદ પોષ્ટકાર્ડ કયારેક જ લખે. અને ત્યાં સુધી તા લખે જ નહી, પણ નછૂટકે ખૂબ ખૂબ જરૂર હાય ત્યારે લખે. લખ્યા પછી કેટલેાય સમય તા રાખી મૂકે. એ માણસ આવે ચાર માણુસ જાય પણ તે પેાષ્ટકાર્ડ આપે નહી. આપવા માટે લે અને પાછું મૂકી દે, લે અને મૂકી દે. તેમને થાય કે આ કેવી રીતે આપુ? કોને આપું ?
પછી ત....ત........પ....કરતાં કહે, ‘તમે કઈ માનુ જવાના છે ? કયારે જવાના છે? તે માજી ટપાલના ડખે આવે છે ?’ જો તમે હા પાડી તે વળી માંડમાંડ તે પાકા ડખ્ખામાં નાંખવા આપે. વળી પાછે વિચાર કરે કે એ ડખ્ખામાં નાંખશે ત્યારે ધબ દઈને તે અંદરના ભાગમાં નીચે પડશે. હાય ! એ વખતે કેટલા વાયુકાય જીવાની હિંસા થશે ? ત્યાં નીચે જયણા શું? ત્યાં જીવાત પણ હાવા સંભવ છે. અરે! આટલું પાપ મારાથી થઈ જશે? આવું વિચારતાં તે મહાત્મા ખૂબ દુઃખી થઈ જતા. આરા-ધના અને કાળજીઓમાં ધરખાયુ" છે; સૂક્ષ્મનુ ખળ. આ સૂક્ષ્મનુ બળ પ્રાપ્ત થાય પછી તા કાંઈ જ નથી તેવુ લાગે, પ્રચારનાં તૂર્તામાં તે તેવા મહાત્મા કદી ન સાય.
સવિરતિનું આવુ સૂક્ષ્મ બળ હોય તે બેડો પાર થઈ જાય. ચૌદ રાજલેાકમાં અમારિના પડતુ એક ક્ષણમાં મજાવતાં સવિરતિ ધમના સૂક્ષ્મ અળની તા શૌ વાત કરવી ?
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા જયવંતુ જિનશાસન
- [૪] જયવંતુ વત્તો, જિનશાસન! અમર તપ એ મહાશાસન ! કેટિ કોટિ વંદન છે; એ પ્રભુશાસનને !
વિશ્વના સર્વ જીવોનું સર્વથા હિત આરાધવાની અસીમ તાકાત એ શાસનમાં પડેલી છે.
સર્વે જીવેના સઘળા ય પ્રશ્નોના સાંગેપાળ ઉકેલે એની પાસે છે. - વિરાટ એનું વ્યક્તિત્વ છે, વિશાળ એનું તત્વ છે; વ્યાપક એનું વર્તુળ છે. અપ્રતિહત એનું સામર્થ્ય છે.
હણ્યું એ હણાતું નથી, એયું એ ચેરાતું નથી; તેવું એ તેડાતું નથી, બાળ્યું એ બળાતું નથી.
માટે જ એની રક્ષાને કેઈ સવાલ ઉપસ્થિત થતું નથી. એ ભયમાં જ નથી; પછી એની રક્ષા શાને?
હા....એ સર્વવ્યાપી શાસનના કેટલાક વાઘાવસ્ત્રો
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા જયવંતુ જિનશાસન જરૂર છે. એથી એની શોભા પણ ઝૂમી ઊઠે છે. એ વસ્ત્રો છે મંદિરે, ઉપાયશ્રયે, તીર્થો, જ્ઞાનભંડારો વગેરે...
કદાચ એ વસ્ત્રોને કેક ફાડી નાંખે; પરંતુ વસ્ત્ર ફાટયે અંગ ડું જ ફાટી ગયું ગણાશે?
બાહ્ય ધર્મ–સાધને શાસનના અભિવ્યંજકે છે. એમનાથી એની અભિવ્યક્તિ થાય છે. બાળજને એ જ અત્યંત ઉપકારક બની રહે છે.
બાહ્ય છે વ્યવહાર–શાસન. - - - અંતરંગ છે નિશ્ચય–શાસન. અસીપકાર વ્યાખે છે; વિશ્વ ઉપર બેયને.
જિનમંદિરેએ અનેક પાપાત્માઓનાં પાપ ધોયાં છે. ઉપાશ્રયોએ અનેક આત્માઓને સર્વવિરતિના પંથે ચડાવ્યા છે. તીર્થો અનેકનાં તારણહાર બની ચૂક્યાં છે.
બાહ્ય દ્વારા જ અંતસ્મમાં પ્રવેશ થાય, માટે બાહાની રક્ષા કરવી જ જોઈએ.
પણ સબૂર ! “રક્ષા” શબ્દ વાપરતાં કલમ અચકાય છે. મંદિરની રક્ષા કરનારા અમે તે કેણુ? એ અમારી રક્ષા કરે કે અમે તેમની રક્ષા કરીએ? - અહીં શેઠ...ચેકીદારને ન્યાય લાગુ કર ઘટે. ચેકીદાર શેઠની રક્ષા કરે છે ને? પણ તે ક્યારે બને? શેઠ ચેકીદારના સમગ્ર જીવન-વ્યવહારની રક્ષા કરે છે માટે? ચોકીદાર શેઠની રક્ષા કરે છે બાકી કયાં રોકીદાર અને ક્યાં શેઠ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
- જેમ ધર્મના મર્મો પ્રભુશાસનનાં બાહ્ય અંગેની રક્ષા કરનારા પુણ્યાત્માઓ ચેકીદારના સ્થાને છે. વસ્તુતઃ તે શેઠ જ જેમ ચોકીદારની રક્ષા કરે છે તેમ શાસન જ સર્વની રક્ષા કરે છે. શાસન – રક્ષા: - હવે વિચારીએ શાસન-રક્ષાને. “શાસન-રક્ષા” શબ્દથી આપણે અંતરંગ શાસનની બાહ્ય સંપત્તિઓ [મંદિરે વગેરે) સંઘ, [ચતુવિધ શાસ્ત્રો દ્વાદશાંગી આદિ) અને ધર્મ (મેક્ષ પ્રત્યુદેશ) સમજવાના છે. -
આ બાહા અંગેની રક્ષા દ્વારા પણ હકીકતમાં તે આપણી જ રક્ષા કરી લેવાની છે. - આ જીવ કેવા ભયથી વ્યાપ્ત છે? એની સામે કેટકેટલા ચોર-લૂંટારુંઓ ટાંપીને બેઠા છે? ન જાણે કેટલાય શત્રુઓ દગાખેરીની પળ માટે રાહ જોતાં મંત્રીને સ્વાંગ લઈને જીવની આસપાસ ચોપાસ ભમી રહ્યા છે?
આ જીવ બીજાની શું રક્ષા કરશે? એ જ ભયમાં છે ત્યાં?
પણ અહીં જ ખૂબી પડી છે. “તને લક્ષ બનાવવામાંય જાણે શુભ-સ્વાર્થ પિલાઈ જતું હોય માટે “સવની રક્ષાનું ફળ મેળવવા માટેનો પ્રયોગ કર ને તે “પર ઉપર જ.
શાસનની રક્ષાનું અનુષ્ઠાન ! અને થઈ જાય સત્રની રક્ષા! અચૂક
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા જયવંતુ જિનશાસન
કરવાને પ્રભુજીને પ્રક્ષાલ! અને ધોવાઈ જાય પ્રક્ષાલ કરનાર જીવને જ આંતર-મળ ! - ધરવાની ધૂપસળી પ્રભુના નાકે; પણ મળી જાય સુગંધ ભક્તને
ધરવાને દીપ પ્રભુજીની પાસે પણ પથરાઈ જાય પ્રકાશ પૂજકના અંતરે. આવું જ છે, રક્ષાના વિષયમાં રક્ષા કરવાની શાસનની; પણ તેથી રક્ષા થઈ જાય સ્વની. સ્થળ અને સૂક્ષ્મ પરિબળો : -
હાથી ઘણું સ્થળ છે; મહાવત સૂક્ષ્મ છે. મહાવત કરતાં ય અંકુશ વધુ સૂક્ષ્મ છે. પણ હાથીથી ચડિયાતા મહાવત કરતાં ય અંકુશ વધુ ચડીઆતે પુરવાર થયો છે. પરન્તુ તે અંકુશ કરતાં ય મહાવતની બુદ્ધિ ચડિયાતી છે, કેમકે અંકુશને ચોગ્ય સ્થળે મારવાનું કામ બુદ્ધિ કરે છે. પરંતુ તે બુદ્ધિ કરતાં ય સૂક્ષ્મ આત્મા છે. આત્માની તે શી વાત કરવી? એ ચૌદે ય રાજકમાં વ્યાપવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે માટે તે સૌથી મટે છે, મહતે મહીયા !
એક સેયના અગ્ર ભાગના અનંતમા ભાગની જગામાં પણ રહી શકે છે માટે તે સૂક્ષ્મથી પણ સૂમ છેઅરણ્યાન !
વૈજ્ઞાનિકે કહે છે કે, “વસ્તુના જેમ ટુકડાએ, ટુકડાના પણ ટુકડા થતા જાય તેમ તેની શક્તિ વધતી
જાય. એટમ ઘણે નાને ટુકડે છે માટે તેનામાં ઘણું 'વિરાટ શકિતને પ્રાદુર્ભાવ થયે છે. એક એટમના કણમાં ઇલેકટ્રેન, ન્યુટ્રેન અને પ્રજાને પડેલા છે. જે દરેક
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
- જૈન ધર્મના મર્મો સેકડે છે અબજ વખત પરસ્પર અથડાય છે, આ અથડામણમાંથી જ એટમમાં વિશિષ્ટ શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે - ભયંકર વેગે વ્યાપતે જતે મેટા વડલાઓને ઊંચકીને આકાશમાં ઉછળતે વંટોળ કેટલે બધે સ્થળ છે? કેટલી વિરાટ એની શકિત દેખાય છે? શું તમે જાણે છે કે એ વિરાટ શક્તિના પ્રાદુર્ભાવનું મૂળ એક ખૂબ જ નાની ૨જકણમાં હતું !
સહરાના કેક રણમાં પડેલી રેતીને સૂક્ષ્મ કણ જે એડી શાંતિથી પડે છે એ બેઠી શાન્તિ જ વંટોળની ભયંકર સક્રિયતાનું ઉદ્ગમ બને છે. બહુ જ ધીમે એ સૂક્ષ્મ કણ ઘૂમરી લેવાનું શરુ કરે છે. પહેલાં તે આસપાસની બે ચાર રજકણને જ ઘૂમરીની બાથમાં લે છે પરંતુ પછીથી ધીમે ધીમે તેને વ્યાપ વધતું જાય છે. છેવટે ૧૦૦ • કિલોમીટરના ભયાનક વેગે ધસમસતા વટળમાં એ ફેરવાઈ જાય છે. વંટેળ અત્યંત સ્થૂલપણ પેલી સૂક્ષ્મ કણ અત્યંત સૂક્ષ્મ !- -
વડલો ખૂબ મેટે! પણ એનું બીજ ખૂબ નાનું !
તાકાત સૂક્ષ્મમાં છે સ્કૂલમાં નથી. સૂક્ષ્મની તાકાત વિનાનું સ્થળનું સંચરણ કરી કારગત નીવડતું નથી; એટલુ
જ નહિં પણ બહુધા નિષ્ફળ જાય છે. - દશ હજાર માણસોની સભાના કારમાં કેલાહલને શાન્ત કરવા માટે સ્કૂલને જ કૈક સ્વામી રાડ પાડી પાડીને થાકી જશે અને તે ય કદાચ સભા શાન્ત નહિ થાય.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા જયવંતુ જિનશાસન
જણ
પણ સૂક્ષ્મ બળને સ્વામી મંચ ઉપર આવીને કદાચ હાથ ઊંચે કરીને શાન્ત રહેવાને સંકેત કરવા દ્વારા સભાને શાન્ત કરી દેશે.
પરંતુ વિશિષ્ટ સૂક્ષમને સ્વામી તે મંચ ઉપર માત્ર ઊભે જ રહેતાં સભામાં નિઃસ્તબ્ધ શાન્તિ છાઈ જશે.
હરમીટ ઈન હિમાલયા' પુસ્તકમાં તેના લેખક પિલ બ્રન્ટને કહ્યું છે, “સ્ટીલનેસ ઈઝ સ્ટ્રેન્થ-સ્થિરતા એ જ તાકાત છે.” - આ યુગ પોલિશ (એકબીજાની ખુશામતખેરી પબ્લિસિટી (જાહેરાત) અને પ્રોપેગેન્ડા (પ્રચાર) ને ગણવામાં આવે છે. જેને આ ત્રણમાંથી એકાદ પણ ન આવડે તેને ધંધે હોય તે ધંધે ન ચાલે; અને ધર્મ હોય તે ધર્મ ન ચાલે એમ મનાય છે. - જ્યારથી “પ્રચારની મહત્તા સ્થપાઈ છે ત્યારથી પ્રભાવ” અર્થશૂન્ય અને બિનજરૂરી મનાવા લાગે છે. રેડિયે, ટી. વી, અખબારે વગેરે પ્રચારનાં સાધને છે. આજે એમની જ બેલબાલા છે.
પ્રચારના આ ઘડાપૂરમાં “પ્રભાવ પિતાનું અસ્તિત્વ ટકાવવા ઝઝૂમે એ તદ્દન સહજ છે.
ગમે તેમ છે, પણ એક વાત ત્રિકાલાબાધ્ય છે કે જે કામ પ્રભાવ કરી શકશે તે કામ “પ્રચાર કરી શકશે નહિ. પ્રચારની દેખીતી અસરેમાં ભલે કદાચ ચેડા ઝાર્ક
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના અમે ઝમાળ દેખાઈ જશે, પરંતુ એ બધુ સપ્તરંગી પરપોટા જેવું કે બાવન પત્તાના મહેલ જેવું હોય છે. પ્રચારનાં માધ્યમથી જે કાંઈ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરાય છે તે કદી દીર્ઘજીવી બની શકતી નથી. આથી જ એક ભાઈએ સાચું જ કહ્યું છે કે, “All propeganda is foolish”_"42412 HX બેગસ છે.”
ખૂબ કમનસીબીની વાત છે કે અર્થ, કામ કે રાજ્યનાં વર્તુળમાં તે “પ્રચારનું ભૂત ફેલાયું છે પરંતુ હવે ધર્મક્ષેત્રોમાં પણ તે ભૂત વ્યાપતાથી અને ઉગ્ર વેગથી ફેલાતું જાય છે.
ધર્માનુષ્ઠાનના જે પ્રસંગે માત્ર આરાધ્ય છે, જેના દ્વારા તેને તે જ આંતરમાળનું વિસર્જન, ભાવશુદ્ધિ પામીને કરી દેવાનું છે તે જ પ્રસંગે ફિલ્મ લેવામાં, ફેટાઓ પાડવામાં કે અનેક લોકેને બેલાવીને પોતે કરેલે ધરમ” દેખાડવામાં જ ચરિતાર્થ થઈ જતા જ્યારે જોવા મળે છે ત્યારે હૈયામાંથી ભારે દુઃખની તીણી ચીસ નીકળી જાય છે. - જે ધર્મ પિતાના પ્રભાવથી વિશ્વમાત્રમાં વ્યાપક બનવાની તાકાત ધરાવે છે એ ધર્મ તેના અનુયાયી વર્ગમાં પણ વ્યાપી શકતું નથી. તેની પાછળ મુખ્ય કારણ આ જ લાગે છે કે ધર્મને પ્રચારનું માધ્યમ બનાવીને સાવ જ નબળે અને કંગાળ બનાવી દીધું છે.
- અછા અચ્છા ગણાતા ધર્મક્ષેત્રોના કેટલાક રૂસ્તમ પ્રભાવ”ના પ્રભાવને વીસરી ગયા છે. તેની તાત્કાલિક અસરને
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા જયવંતુ જિનશાસન
અભાવ જોઈને અધીરા બનીને પ્રચારનાં માધ્યમે તરફ આકર્ષાયા છે. એમની વિશિષ્ટ શક્તિઓ પ્રચારની નિર્માલ્ય સિદ્ધિઓમાં ક્ષીણ થઈ ગઈ છે.
ક્યાં જઈને અંતરની આ વેદના રડવી? એ જ સમજાતું નથી. ' - સાચે જ કઠેર છે; પ્રભાવનું ઉત્પાદન કરી આપતું જીવન! પણ તેથી શું તે જીવનના આરાધકે અને ચાહકે પણ એ કઠોરતાથી કાયર બનીને ભાગવા લાગશે? અને પછી પેલે “પ્રચારના સુંવાળા, સગવડિયા અને માનપાનિયા જીવનની ધરતી ઉપર લપસી પડશે? એટલી હદે નઠેર પણ થશે કે પ્રભાવક જીવન જીવતાં પુણ્યાત્માઓની ઠેકડી ઉડાવશે? પિતાની વામણું લીટીને મેટી દેખાડવા માટે બીજાની મેટી લીટીને કાપવાને પ્રયતન એ શું હણા માણસને જ પ્રયત્ન નથી? આવું મોટા સજજને કહેવાતા લેકે કદી કરી શકે ખરા?
બેશક સૂમનાં પ્રચંડ બળનું ઉત્પાદન ક્યારેક સ્થગિત રાખીને પ્રચારના સ્થળ બળ ઉપર પણ કામ કરી લેવું પડે એ સંભવિત છે. પરંતુ તેમ કરનારા પુણ્યાત્માઓના હૈયે તે સૂમને પ્રભાવ જ પ્રતિક્તિ થયેલ તઈએ. સૂફમના બળોને જ એ પક્ષપાતી હે ઘટે. સૂક્ષ્મને સ્વામી : અણગાર :
સાધુ એટલે સૂક્ષ્મને સવામી. “મુનિજીવન દ્વારા વિશ્વકલથાણ થઈ શકે એ શાસ્ત્રપ્રવચન એ જીવનની વિરતિના
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના અમે આજ્ઞાપાલતા-સૂફમબળ તરફ સીધી નજરપૂર્વકનું જ છે. વિરતિ દેિશ કે સર્વ ધર્મના પાલનની જે બેઠી તાકાત છે એ તાકાત પેલા સહરાના સૂક્ષમ રજકણ જેવી શાત
ટેિટિકછે.
- જે પોતે શાન્ત છે. એનામાં જે પ્રચંડ આદેલન ઉત્પન્ન કરવાની તાકાત ધમાધમ મચાવનારા માણસની કદાપિ હેતી નથી.
વસ્ત્રાહરણ વખતે ધર્મપછાડા કરતાં ભીમને દુર્યોધનને જેટલે ભય ન હતું તેટલે ભય સાવ શાન્ત બેસી રહેલા અર્જુનને હતે.
જે વિરતિધર મહાત્મા આજ્ઞાપાલન દ્વારા સૂક્ષ્મનાં બળોનું ઉત્પાદક કેન્દ્ર જીવંત કેન્દ્ર બની જાય તે ચેડાક જ આજે છે તેટલા જ વિરતિધરે સમગ્ર વિશ્વમાં મોટી હલબલ મચાવી દે, જેનાથી વિશ્વમાત્ર સુખ અને શાન્તિ પામી શકે. એને માટેની આનુષાંગિક જરૂરિયાતને પણ - હાંસલ કરી શકે. દુષ્કાળ, ધરતીકંપ, ગરીબી અને બેકારીના પ્રચંડ પ્રકોપમાંથી વિશ્વ છૂટકારો મેળવી શકે.
વિશ્વને જે ડાયનેમિક બનાવવું હોય તે વિરતિધરેએ “સ્ટેટિક બનવું જ પડશે.'
પરમાત્માની મૂતિ “સ્ટેટિક છે માટે જ દર્શક ભક્તના હૈયે એ સાનુકૂળ ઝંઝાવાત ઉત્પન્ન કરી શકે છે. *
ધરતી સ્ટેટિક છે માટે જ માન અને કન્ઝો એની ઉપર દેખાદેડ કરી શકે છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
સદા જયવંતુ જિનશાસન
સિદ્ધ ભગવતે સ્ટેટિક છે તે અરિહંત ભગવંત ડાયનેમિક છે.
આ “સ્ટેટિક’ ન રહે તે પુરૂષ “ડાયનેમિક” મટી જઈને પોતાનું પૌરુષ ખેંઈ જ બેસે.
સૂમનાં બળમાં જ સ્વની અને સર્વની તારકતા સમાઈ છે.” એ મહાસત્યમાં પૂર્ણ વિશ્વાસ ધરાવતે મુનિ અત્યંત અનિવાર્ય સાગ વિના સૂમને સંગાથ કદી ત્યાગે નહિ.
ભલે આ જગતનાં સ્થળ બળના સ્વામીએ સ્વાધ્યાય કરતા મુનિને નિષ્ક્રિય કહે; ગુરુસેવા કરતા મુનિને જડ કહે, કોઈ ગ્લાન–વૃદ્ધના ગળફા ઝીલી લેતા મુનિને એકવર્ડ કહે, નીચા મોંએ જોઈને ચાલ્યા જતા એ મુનિવરને ચૌદમી સદીને પછાત કહે.
ભલે કહે...પણ એ મુનિવર જિનાજ્ઞાપાલનનાં સૂક્ષમ બળને જ આરાધે. -
- મને કહેવા દો કે એવા મુનિની નિષ્ક્રિયતામાં જ પ્રચંડ સક્રિયતા પડેલી છે. . મને કહેવા દે કે એ મુનિના પ્રભાવક જીવનની પાસે વિશ્વનાં ૩ અબજ માણસેને ધર્મપ્રચાર પણ પાણી ભરે છે. તે મને કહેવા દે કે એના સ્વાધ્યાય, ધ્યાન કે ગુરુસેવાના વાયુમંડળને પ્રત્યેક પરમાણુ ૨૦૦ મેગાટનને એટમ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્માંના મર્મા એમ્બ છે કે જે ભારે કમી થવાના આત્મપ્રદેશામાંથી માહનીય કમ નાં ધ્રુમ જંગલા ઉપર ત્રાટકીને એક જ પળે સાફ કરી દેવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે.
દયાનસ્થ મુનિ નિષ્ક્રિય હાવાથી નકામે-એકાર–ગણાય છે, લેાકવ્યવહારમાં ન આવે માટે તે જડ ગણુાય છે; સમાજના મંચ ઉપર ઉપસ્થિત ન થાય, ભાષણ ન આપે એટલે તે પછાત ગણાય છે. અને....જેઆ મેટરમાં, પ્લેઇનમાં કે ટ્રેઈનામાં દોડાદોડી કરે છે તે બધા સક્રિય ગણાય લાકામાં આવીને બેસે છે માટે સારા ગણાય છે. ખૂબ માટેથી ખેલે છે માટે વિદ્વાન ગણાય છે. ઘણી ચેાજના કાગળ ઉપર ઘડે છે માટે વિચક્ષણ ગણાય છે.
દોડાદોડીમાં સક્રિયતા !
સક્રિયતા સારી દયાનાદિમાં નિષ્ક્રિયતા !
નિષ્ક્રિયતા ખાટી !
આ તે કેવુ અણુઘડ ગણિત છે !
ખૂબ ખાય તે સક્રિય ! ઉપવાસ કરે તે નિષ્ક્રિય ! અને જે.... નિષ્ક્રિય તે નકામેા !
ઢોડાદોડીમાં અને ખૂબ ખાવામાં, લેાકેાને લૂટવા છેતરવામાં જ સક્રિયતા સમજનારા બુદ્ધિજીવી માણસેા જ નિષ્ક્રિય મુનિઓને નકામા કે ખિચારા' ગણે છે.
જો આ રીતે ત્યાગીએ નિષ્ક્રિય ગણાતા હોય તે
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા જયવંતુ જિનશાસન
સિદ્ધ ભગવ'તાને કેટલા નિષ્ક્રિય ગણવા પડશે ? તે કશું જ કરતા નથી. ખાતા નથી, પીતા નથી, ખેાલતા નથી, હાલતા-ચાલતા ય નથી !
આ વિચાર ખરાબર નથી. પણ ખાવા, પીવા, લૂંટવામાં જ જે યુગ સક્રિયતાનું દન કરતા હાય તેને આવે વિચાર આવે તેમાં કશું આશ્ચય નથી.
ખરી વાત એ છે કે આ જગતની કોઈ માતા બનેલી સ્ત્રી પણ ખાવા કરતાં ખવડાવવામાં, પહેરવા કરતાં પહેરાવવામાં વધુ આન પામતી હાય છે.
સિદ્ધ ભગવતે તે સર્વોચ્ચ કક્ષાના આત્માઓ છે. તેમણે પાતાનું અસ્તિત્વ જ એવુ" મનાવીને સ્થિર કરી દીધુ છે કે એમની તરફ જે કાઈ પણ આત્મા સારી રીતે અભિમુખ થાય કે તે આત્મા વિશિષ્ટ પુણ્યના ભાગી ખની જ જાય. એથી એને ખાવાનુ, પીવાનુ, પહેરવા–આઢવાનુ અર્ધું મળી જાય.
હવે કહે! કે સિદ્ધ ભગવંત સ્વયં ખાતા નથી, પણ અવડાવે તેા છે જ ને? પીતા નથી પણ પીવડાવે તે છે
હા.... તેઓ તેવી ઇચ્છા કરતા નથી, પરન્તુ જેની દુઆથી જ કામ પતી જાય તે ફકીર દવા શા માટે હૈ ! તેમ જેના સૂક્ષ્મતમ અસ્તિત્વના સંબધમાત્રથી આત્માનુ કાર્ય સિદ્ધ થઈ જાય તે તેમને તે આત્માના ચિંતા પણ શા માટે કરવી પડે ?
હામિની
le
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
જૈન ધર્મના અમે - સિદ્ધ ભગવતેના આ સૂક્ષમતમ બળની જેને પિછાણ થઈ છે એ આત્માઓ તે “નમે સિદ્ધાણં' પદને જય કરતાં જ ચૂકી પડશે તે સૂક્ષ્મતમ બળના સ્વામીઓને. - અજીબની વાત તે એ છે કે, સૂક્ષ્મના સુવિશુદ્ધ બળનું જે પુણ્યાત્માઓમાં ઉત્પાદન થાય છે તેઓ માત્ર સ્વનું જ હિત કરતા નથી. પરંતુ એમના વિશિષ્ટ પુણ્યના માધ્યમથી અનેકેનું હિત કરે છે. આ ઉપરથી એમ કહી શકાય કે અનેકેનું હિત પણ પિતાના સાચા હિતકરણમાં જ સમાયેલું છે. બધાય પુણ્યાત્માઓનું સાચું હિત સર્વના હિતમાં કદાચ ન પરિણમે તે ય અનેકના હિતમાં તે આવશ્ય પરિણમે. આ કાંઈ નાની સૂની આનંદની બાબત નથી. તેમાં ય સર્વરક્ષાના હિતમાં જ જેમનાં તન, મન જોડાયેલાં છે એવા મહાત્માઓના માટે તે આ સત્ય અપૂર્વ આત્મવિશ્વાસ વધારી દેનારું બને છે.
- પ્રવરદેવ નામને નિર્ધન જે તે ખાતે તેથી તેને ભયંકર કોઢ થયે. કઈ જ્ઞાનીએ તેને ત્યાગને મહિમા સમજાવ્યું. તેણે તે દિવસથી એક જ અન્ન, એક જ વિગઈ, એક જ શાક અને અચિત્ત જલપાનને આવર નિયમ કર્યો.
એ પછી એની આર્થિક સ્થિતિ સુધારતાં કોઠાધિપતિ થઈ ગયે. પણ તે ય તેણે તે પ્રતિજ્ઞાઓને અખંડિતપણે પાળી. આથી વિશિષ્ટ કક્ષાનું પુણ્ય બાંધ્યું. એનું મૃત્યુ થયું અને તેવા નગરમાં તેને જન્મ થયે જે નગરના
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા જયવંતુ જિનશાસન રાજા પાસે પૂર્વના જ દિવસે બાર વર્ષના ઘેર દુષ્કાળની આગાહી કોઈનૈમિત્તિક કરી ગયેલ હતું. આ પુણ્યાત્માને જન્મ થતાં જ બારવણી દુકાળ તે ન પડ્યો, પણ બારે ખાંગે મેઘ વરસ્ય.
રાજાએ સઘળી સાચી હકીક્ત યુગન્ધર નામના જ્ઞાની મહાત્મા પાસેથી મેળવી. તેણે ત્યારે જ જાણ્યું કે એક વ્યક્તિનું સૂક્ષ્મ પુણ્યબળ અનેકે ઉપર કેટલી સુંદર અસર કરી શકે છે ! - સાધના જેમ સૂક્ષમ થતી જાય તેમ ધૂળ બળે તરફને રસ ઘટતું જાય. ઉત્તમ કક્ષાનું મુનિજીવન આરાધતાં મહાત્માઓ પરકલ્યાણની પ્રવૃત્તિરૂપે ભવ્યાત્માઓને પ્રતિબંધ આપે છે ત્યારે હાથ, આંખ કે ના અભિનય કરવાનાં સ્થળ બળને ત્યાગે છે. પ્રવચનમુદ્રામાં એવા સ્થિર બેસે છે કે એવા અભિનયને સ્થાન જ મળતું નથી.
શ્રેતાઓને મત્રમુગ્ધ કરી દેવાની ક્ષુદ્ર મનવૃત્તિમાંથી જ અભિનય અને મસાલેદાર પ્રવચનેના પ્લેસીંગ” જન્મતા હોય છે. જે મુનિવરે આ પરકલ્યાણમાં ય સ્વાધ્યાયરૂપ
કલ્યાણને જ આરાધી લેવાની કળા સિદ્ધ કરી ચૂક્યા છે તેમને તે કેઈને મંત્રમુગ્ધ કરવાની ઈચ્છા પણ રાખતા નથી, કે ચટાકેદાર પ્રવચનની પૂર્વતૈયારીઓ કરવી પણ પડતી નથી. - સૂક્ષ્મના સ્વામીઓના શબ્દોમાં પ્રચંડ શક્તિ પડેલી હોય છે. માટે જ તેઓ બેવે છે થોડું અને તેનું પરિણામ આવે છે ઘણું. પરમાત્મા મહાવીરદેવે ચંડકૌશિકને “બુજ્જ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
જૈન ધર્મોના મ
મુઝ ચંડકાસી !” એટલુ જ કહ્યું પણ તેમાં તે તે નાગના જીવનમાં કેટલી માટી ઉથલાપાથલ મચી ગઈ !
"
વિવેકાનદના શિષ્ય ખિભૂતાન નામના સન્યાસીએ મા! તેરે કુ કુછ લે કે હી જાના પડેગા.' એટલા જ શબ્દો કહ્યા તેમાં તે સ્ત્રીના કામ શાન્ત થઈ ગયા અને તે પોતાના પાપ બદલ પશ્ચાત્તાપ કરતી ધ્રુસકે રડવા લાગી ! સૂક્ષ્મના સ્વામીઓનું જીવન ‘ આઈસ-મગ ' જેવુ" ’હાય છે. એ હિમખડ જેટલા અહાર તરતા દેખાય છે તેટલા જ પાણીની અંદર અદશ્ય હાય છે. મહાત્માઓનાં ભીતરી જીવન કદી કાઈને કહેવાતાં નથી અને કદી કાઈ લખી શક્યું નથી. એમના માહ્ય જીવનપ્રસંગોના વર્ણન દ્વારા જ એમને સમજવા—ઓળખવાની આપણે કોશિશ કરવી પડે છે.
એવા મહાત્માઓની કૃપા કે એમના શક્તિપાત પ્રચંડ પ્રભાવકતા ધરાવતા હાય છે.
સૂક્ષ્મની શક્તિ હવે પણ જો સમજાઈ હોય તે તેના પ્રાદુર્ભાવ માટે મથવું જ જોઈ એ. સ્થૂલની દુનિયામાં પૂરેપૂરા ડૂબી ન જવું પરન્તુ ન-છૂટકે તેમાં જેટલા ઊ’ડા ઊતરવું પડે તેટલા જ ઊંડે જવું,
સ્થૂલનું કામ પતી જાય કે તરત સૂક્ષ્મમાં ચાલ્યા જવાના મડાવરા પાડી દેવા જોઈએ.
સૂક્ષ્મનુ` સહેલાઈથી સર્જન કરી આપે છે ઈશની
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા જયવંતુ જિનશાસન
૫૫
શરણાગતિ. એટલે જેવા “શૂલના ચોગાનમાંથી છૂટયા કે તરત જ આ શરણાગતિના ખેાળે ચાલ્યા જવું જોઈએ. અરિહંતના ચરણમાં વારંવાર શરણું લઈ લેવાની કળા જે મુનિઓ સિદ્ધ કરી લેતા નથી તેમનું જીવન સ્થળ બળોના ફાસલામાં આવી જઈને રહેંસાઈ ગયા વિના રહેતું નથી.
એ જીવન અત્યંત દયનીય બની જાય છે. એવા પ્રચારકનાં જીવન રાજકારણું પ્રધાને જેવા ધમાલીઆ, ભાષણીઆ અને ગદવાડીઆ થઈ જતા હોય છે.
- કોળીઓ પણ પિતાની જાળમાં પિતે જ ન ફસાઈ પડે તે માટે કેટલાંક પ્લેટફોર્મ બનાવી લે છે અને તેની ઉપર નિર્ભયપણે બેસી રહે છે. - ઈશનું શરણુ એ આપણા જેવા કોળીઆ માટે ૮ પ્લેટફોર્મની ગરજ સારે છે. જે આવું પ્લેટફોર્મ આપણુ પાસે તૈયાર ન હોય તે પ્રશસ્તના નામે ઘણા ખરા તાણાવાણુ અપ્રશસ્તમાં રૂપાંતરિત થઈને આપણું જ ગળું એમાં ઘંટી નાંખનારા બની જાય છે.
દર કલાકે એક મિનિટ, કે દર દિવસે એક કલાક, અથવા દર મહિને એક દિવસ છેવટે દર વર્ષે એક માસ અને દર પાંચ વર્ષે એક વર્ષ સૂફમના બળનું સર્જન કરવા માટે પલાંઠી વાળીને બેસવા પાછળ કાઢવું જ જોઈએ. એ સમયમાં શક્ય એટલું બધું ય જીવન જિનાજ્ઞાપાલનનું જ બનાવી દેવું જોઈએ. છાપાપી છોડવાથી માંડીને
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મર્મો નિદેવ ગોચરી સુધીના તમામ વિધિનિષેધોને અમલી બનાવી દેવા જોઈએ. ટૂંકમાં એમ કહી શકાય કે એ સમયમાં મુનિએ જાણે નવી દીક્ષા જ સ્વીકારી લેવી જોઈએ. જેમાં અષ્ટ પ્રવચન માતા-પાલન આદિ તમામ યુગે એકદમ જીવંત બની ગયા હોય.
. સ્થળ જીવનમાંથી એકદમ સંપૂર્ણપણે નિવૃત્ત થઈ શકાય, તેિમ કરવું પણ ઉચિત નથી. તે ય આવું તે કાંઈક કરવું જ જોઈએ, જેથી સ્થૂળના ક્ષેત્રોમાં સફળતા હાંસલ કરવા માટેનું બળ આ સૂકમની સાધનાઓમાંથી અવારનવાર મળતું રહે.
મધ્યમ વર્ગના માણસને સપ્તાહમાં એક વાર મળી જતા સ્વિામિવાત્સલ્ય આદિના આજને દ્વારા “યુટ્રીશન” જેવું આ સૂક્ષ્મનું બળ છે. અથવા તે સ્થૂળના સંચાઓમાં આ બળ તેલનું કામ કરે છે. - વજસ્વામીજી જેવા યુગપ્રધાન સૂરિભગવંતેને કામબોજ કેટલે રહેતે હશે! પણ તેને કે હળવે બનાવી દીધું હશે ! સૂકમની તાકાતના પ્રભાવે જ ને ! - રે ! પેલી રૂપવતી કન્યા રૂકિમણું એમની પાછળ પાગલ થઈ ગઈ તે ય આ મહાત્માએ તેને વીરના શાસનની મહા-સાઠવી બનાવીને મૂકી દીધી ! સ્વના સૂક્ષ્મબળના પ્રભાવે જ ને ! - શાહજહાંની શાહજાદી પંન્યાસ સિદ્ધિચન્દ્રજી ઉપર મુગ્ધ થઈને લગ્ન કરવાની જીદ લઈને બેસી ગઈ તે વખતે
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા જયવંતુ જિનશાસન
પ૭ શાહજહાંએ પંન્યાસજીને પિતાના જમાઈ બનવા જણાવ્યું અને તેને ઈન્કાર કરવામાં જાનનું જોખમ પણ સમજાવી
અને તે ય.... એ મસ્તરામ દેશ છેડીને ચાલ્યા ગયા. એમ કહેતાં કહેતાં કે, “આ વીરને ભેખ રૂપની આગમાં ખાખ કરી દેવા માટે મેં સ્વીકાર્યો નથી. શાહજહાં! તારી મારવાની ધમકીઓ બેકાર છે; અમરને કઈ મારી શતું જ નથી !
કેવી અદ્ભુત છે સૂક્ષમની તાકાત ! આ તાકાતના સ્વામીને સહજ રીતે વીર્યનું ઉર્ધ્વરેતાપણું સિદ્ધ થાય છે, બ્રહ્મચર્યનાં એજ અને તે સ્વાભાવિક રીતે એના લલાટે સંતાકૂકડી રમતાં જોવા મળે છે. કેઈને પણ ઈર્ષ્યા આવે એટલી મસ્ત શુદ્ધિ એનાં અંગોમાંથી સતત નીતરતી હોય છે.
• આવા સૂક્ષ્મ સમ્રાટને શિર્ષાસનની કે પ્રાણાયમેની કશી જરૂર રહેતી નથી. જેની પાસે સૂકમની તાકાત નથી એવા જ ગૌતમને અહલ્યા પછાડે છે, પછી ભલે ચાલે તેટલા શ્વાસ ઊંચા-નીચા તેઓ કરતા જ રહે કે ધરતીમાં દટાઈને સમાધિ લગાવતા રહે.
હઠગ તે માત્ર સાધન છે; સૂક્ષ્મ સમ્રાટ બનવા માટેનું.
પણ એ એકાંતિક અને આત્મનિ- સાધન તે નથી જ. એ છે; રાજયોગ.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્માંના માં
૫૮
સૂક્ષ્મ સમ્રાટની શાસન-સ્થાપના
તારક તીથ કરદેવ એટલે સૂક્ષ્મ મળના ખેતાજ સમ્રાટ ! વિશ્વમાત્રનું એકાંતિક અને આત્યન્તિક કલ્યાણ કરી દેવાની તીવ્રતમ કરુણાનું એ સંતાન ! મહાવીરદેવની માતા ત્રિશલા હતાં; આદિનાથજીનાં માતા મરુદેવા હતાં અને પાર્શ્વનાથ પ્રભુજીની માતા વામાદેવી હતાં. પણ તીથ કરદેવની માતા ત્રિશલા, મરુદેવા કે વામા નથી. એ તે છે માત્ર કરુણાદેવી.
જ્યારે જેમના તીથ કરનામ-કમના વિપાકેાય થાય છે ત્યારે તે તારક આત્મા તીથર અને છે. તેઓ વિશ્વમાત્રનુ` કલ્યાણ કરવાનું અપ્રતિહત સામર્થ્ય ધરાવતાં તીથ ની સ્થાપના કરે છે. તીથની સ્થાપના એટલે તિરાભૂત તીથ નુ પ્રાગટય જ; વિશ્વકલ્યાણકર શાસનના આવિર્ભાવ જ; ઉત્પાદન તે નહિ જ. કેમકે તે પૂર્વે હતુ જ; અને ભાવિમાં પણુ સદા રહેશે જ. શાસનના તિભાવ અને આવિર્ભાવ જ થયા કરે; નાશ અને ઉત્પાદ નહિ.
તીકર પરમાત્મા મહાવીરદેવે વૈ. શું અગીઆરસના દિવસે ધ શાસનની જ સ્થાપના કરી હતી. હા...જિન આ ધર્મના સ્થાપક હતા માટે તેને ભક્તોએ જૈન ધર્મ કહ્યો. આ ધર્મ આંતરશત્રુઓને જીતવા માટેના ધર્મ હતેા ખીજા કેટલાક કહેવાતા ધર્મો સ્વર્ગાદિની કામનાની પૂર્તિ માટે પણ ચાલતા હતા. એમાં તે આંતરશત્રુઓનુ સીધુ' પાષણ જ હતુ એટલે એ ય ધર્મ અને આ ય ધમ....આથી તે
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા જયવંતુ જિનશાસન
ભારે ગેરસમજ ઊભી થાય. આ ગેરસમજનું નિવારણ કરવાને પરમાત્માએ પ્રકાશે ધર્મ જૈન ધર્મ કહેવાયે. ત્યાર બાદ દિગંબર મત નીકળે [વેતામ્બર મત જ પ્રાચીન છે એની સાબિતી બૌદ્ધોના ત્રિપિટકમાં જૈન–સાધુઓ માટે
શ્વેત-પટિક” વપરાએ શબ્દ છે. એટલે તેનાથી જુદા પડવા જૈન ધર્મને શ્વેતામ્બર જૈન ધર્મ કહેવાય. અને જ્યારે
વેતામ્બરમાં ય અમૃતિપૂજકે પાક્યા ત્યારે તેમનાથી જુદા થવા વેતામ્બર જૈન ધર્મને શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન, ધર્મ કહેવામાં આવ્યું. શાસન વગેરે પાંચ અંગે
શાસન વગેરે અંગેને સમજવા માટે આપણે “દાખાના” ઉપર પાંચ વાતે વિચારીએ. [૧] દવાખાનું એ સંસ્થા છે; [૨] તેનું સંચાલન ડેકટર, કંપાઉન્ડર વગેરે કરે છે. [૩] તબીબીવિદ્યા અંગેનાં પુસ્તકે એનું સાહિત્ય છે. [૪] દવાખાનાની રૂમ, ટેબલ, ખુરશી, બાટલી વગેરે એની સંપત્તિ છે. [૫] દર્દીને આરોગ્યપ્રાપ્તિ એ એને ઉદ્દેશ (ધર્મ) છે.
કઈ પણ સંસ્થામાં આ પાંચ બાબતે હોય છે. નગરપાલિકા ઉપર આ પાંચ અંગોને વિચારીએ. [૧] નગરપાલિકા એ સંસ્થા છે. [૨] મેયર, સભ્ય વગેરે તેના સંચાલકે છે. [૩] તે સંસ્થાના નીતિ-નિયમનું બંધારણ એ તેની માર્ગદર્શિકા છે. [૪] નગરપાલિકાનું મકાન વગેરે તેની સંપત્તિ છે. [૫] નગરની આબાદી એ તેને ઉસ (ધર્મ) છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મોના મર્મા
અહીં દવાખાનું કે- નગરપાલિકા—જે સ’સ્થા છે તે અવ્યક્ત છે. જેને દવાખાનુ વગેરે કહેવાય છે તે વસ્તુતઃ દવાખાનાની સંપત્તિ છે, દવાખાનુ વગેરે નથી.
૦
આ રીતે [૧] વિશ્વમાત્રનું કલ્યાણ કરનારી તીથ કરદેવપ્રસ્થાપિત શાસન' નામની સંસ્થા છે. [૨] શ્રમણપ્રધાન ચતુર્વિધ સ ́ધ એ તેનું સંચાલક એડી' છે. [૩] દ્વાદશાંગી સ્વરૂપ શાસ્ત્રો તે સંસ્થાના સચાલન અંગેની માર્ગદર્શિકા છે, ગાઈડ છે. [૪] સાત ક્ષેત્રો વગેરે તેની સપત્તિઓ છે. [૫] મેક્ષપ્રાપ્તિ એ ઉદ્દેશ (ધર્મ) છે.
શાસન નામની આ સંસ્થા વ્યાપક છે; અવ્યક્ત છે. તેના નાશ કોઈ કરી શકતું નથી, કશાયથી થઈ શકતા નથી. હા....તેની સ'પત્તિ, તેના સંઘ, તેની નિયમાવલિ સ્વરુપ દ્વાદશાંગીના શાના કાઈ નાશ કરી શકશે પણુ તેથી શાસનના સમૂલ નાશ થયે તેમ નહીં કહેવાય.
આવા ધ શાસનના સંચાલક તરીકે મુખ્યત્વે સસારત્યાગી—સત્ર વિરતિધમ ધર સાધુ-સાધ્વીજી મહારાજો જ છે. તેમાં ય મુખ્ય આચાર્ય ભગવંતા છે.
પણ જેઓ પેાતાના જીવનને આ સાવિતિના માર્ગે વહેલી તકે આરૂઢ કરવાના પરિણામ ધરાવે છે તે શ્રાવકે અને શ્રાવિકાઓ પણ આ શાસન–સચાલક-સઘના ગૌણીભૂત અંગેા બની જાય છે. આથી જ આ સંઘ દ્વિવિધ ન રહેતાં ચતુવિધ અને છે.
જેઓ શાસ્ત્રાજ્ઞાને શિરોધાય કરે છે [પાલનમાં કદાચ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા જ્યવંતુ જિનશાસન ઓછા-વત્તા પણ હોય) તેઓ જ આ સંઘના સભ્ય છે. જન્મનું જૈનત્વ એ કાંઈ આ સંઘના સભ્યપદની લાયકાત નથી. | તીર્થકરની ગેરહાજરીમાં તેમના પ્રતિનિધિના સ્થાને. સંવિગ્નગીતાર્થ આચાર્ય આવે છે. તેમણે શાસનનું સંચાલન કરવાનું છે, પરંતુ મનફાવતી રીતે તેઓ સંચાલન કરી શકતા નથી તેમને શામ્રાજ્ઞાને આધીન બનીને જ તે સંચાલન. કરવાનું હોય છે.
કેર્ટમાં ન્યાયાધીશ કેસ ચલાવે છે ત્યારે તેને ન્યાય - તે મનફાવતી રીતે આપી શકતા નથી, પરંતુ કાયદાની કલમ પ્રમાણે જ આપે છે. જેમ ન્યાયાધીશ કાયદાની બહાર જઈ શકે નહી, તેમ આચાર્ય શાસ્ત્રાજ્ઞાની બહાર જઈ શકે જ નહીં. એવા આચાર્યની આજ્ઞામાં જ ચતુર્વિધ સંઘે રહેવાનું હોય છે. જે ક્યારેક આચાર્ય ભૂલ કરી બેસે તે સ્થવિર–મુનિવરે તેને તે પદેથી દૂર કરી શકે છે અથવા શ્રીસંઘ તેમને પ્રાયશ્ચિત્ત આપી શકે છે.
શ્રીસંઘના તમામ સભ્યોએ સાચા આચાર્યની આજ્ઞામાં રહેવું જ જોઈએ. દેશ, કાળ કે જમાનાના કેફમાં ચડીને એલ-ફેલ બેલનારા માણસો શ્રીસંઘના સભ્ય છે એમ કદી. કહી શકાય નહીં. એવા બુદ્ધિજીવીઓને શ્રીસંઘનાં મહત્વના ચાવીરૂપ સ્થાને ઉપર કદી બેસાડી શકાય નહીં. અન્યથા. શ્રીસંઘને ખતરનાક રીતે છિન્નભિન્ન કરી નાંખવામાં તેઓ સજજડ નિમિત્ત બન્યા વિના રહે નહી.
-
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મર્મો સાતક્ષેત્રોની સંપત્તિઓમાં જેટલી વૃદ્ધિ થાય તેટલી શાસન-સંસ્થાની વધુ પ્રગતિ થાય. બાળજીના વિકાસમાં આ સંપત્તિઓ જ ખૂબ મહત્વનું પરિબળ બની રહે છે.
પૂજા, પૂજણ, મંજીરા, સંઘ, ઉપધાન, ઉજમણાં વગેરે શાસનનાં અંગેમાં પ્રાણ પૂરતી ભવ્યતમ સંપત્તિઓ છે.
સંપત્તિઓના ઝાકઝમાળમાં જિનશાસનને ઝાકઝમાળ તેની ખાનાખરાબી કે હાનિમાં જિનશાસનની ખાનાખરાબી અને હાનિ.
શાસન–સંસ્થામાં જોડાયેલા તમામ સભ્યોને ઉદ્દેશ એકમાત્ર મોક્ષપ્રાપ્તિ હે ઘટે. સ્વર્ગાદિસુખ કે આલેકનાં સુખાદિની પ્રાપ્તિ યા દુઃખાદિને નાશ આ ધર્મસંસ્થાના કઈ પણ અંગની આરાધના દ્વારા લક્ષ્ય બનાવી શકાય નહીં.
દવાખાને ચડનારા તમામ દર્દીઓને ઉદ્દેશ આરોગ્યપ્રાપ્તિ જ હવે ઘટે, ચાર આનાની ભેળ લેવાના ઉદ્દેશથી કઈ આદમી ત્યાં જાય તે તેને પાગલ જાહેર કરા પડે. શાસ્ત્રમતિ : બહુમતિ
જૈન શાસન વિશ્વકલ્યાણુકર શાસન છે. ભગવાને શાસનની સ્થાપના કરી, તે પછી તે ચલાવવા માટે સંચાલક તરીકે ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરી. તે માટે જરૂરી– સંપત્તિરૂપે સાત ક્ષેત્રોની સંપત્તિ વગેરેની વ્યવસ્થા કરી. વળી કઈ પણ સંસ્થા ચલાવવી હોય અને કઈ પ્રશ્નો ઊભા થાય તે તેના માટે બંધારણ જોઈએ. તેવું બંધારણ આપણાં
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
સદા જયવંતુ જિનશાસન
૬૩ શાસ્ત્રો છે. આમ પ્રભુએ સંચાલક સંઘને કામ કરવા માટેની બંધારણીય મર્યાદા નક્કી કરી આપી. સંઘના દરેક સભ્ય– સંઘપતિ આચાર્યે પણ-એ બંધારણની કલમે મુજબ જ વર્તવું પડે. શાસ્ત્રાનુસારી દેશ-કાળ જે તેને મળે તે તે મુજબ પરિવર્તન પણ ક્યારેક કરી શકે. પરંતુ સમયાનુસાર પરિવર્તન કરવાને કઈનેય લેશમાત્ર અધિકાર નહીં. - કોઈ કહે કે, “આયંબિલ વખતે ચા પીવાની છૂટ આપે તે આયંબિલ કરનારાઓની સંખ્યા વધી જશે.” તે તેને તેવી વાતમાં કદી સંમતિ ન અપાય. કેમકે તેમાં શાસ્ત્રાજ્ઞા મળતી નથી.
કેઈ કહે કે “આ બાબત સર્વાનુમતે પસાર થઈ છે” તે ય રજા ન અપાય. કેમકે અહીં એક માત્ર શાસ્ત્રમતિ ચાલે છે.
ન્યાયાધીશે પણ કાયદા પ્રમાણે ન્યાય આપે છે. ભલે તેમને પૂર્વગ્રહ હોય, છતાંય ન્યાયાલયમાં જે નિર્ણય તેને લે પડે તે કાયદાને અનુસરીને, કાયદા પ્રમાણે જ લેવો પડે
કદાચ પૂર્વગ્રહથી પીડાતા ન્યાયાધીશ નિર્ણય આપી દેકને તે સામે સુપ્રીમ કોર્ટમાં અપીલ થઈ શકે છે. ત્યાં નથી કેઈ પૂર્વગ્રહ, ફકત બંધારણ અને કાયદે. ઘણીવાર સુપ્રીમ કોર્ટમાં રૂલીંગ અપાય છે કે હાઈ કોર્ટ કે નીચલી કેટે કાયદા પ્રમાણે ન્યાય નથી આપે. તે જે આપે
ન્યાય બરાબર નથી. કાયદા પ્રમાણે સુસંગત ન્યાય નથી. પૂર્વગ્રહથી ન્યાય આપી દીધેલ છે.”
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના માં
આ કાળમાં અહુમતિનું રાજ્ય ચાલે છે એમ કહેવાય છે, તેમાં ફસાયા તે સમજો કે ખલાસ થયા. ધમ સસ્થાના ટ્રસ્ટીએ જો બહુમતિ પ્રમાણે નિષ્ણુય લે ત્યારે શાસ આજ્ઞા તેને અનુકૂળ ન થતી હોય તે તે નિર્ણયને ફગાવી
દેવા જોઇએ.
૪
હજુ ધાર્મિ ક સ્વાતંત્ર્યની કલમ જીવતી છે. માટે ધ શાસ્ત્રોની આજ્ઞા મુજબ કાર્ટીમાં ચુકાદો અપાય છે. દરેક ધની આજ્ઞા મુજમ હજી ત્યાં નિય લેવાય છે.
કોઈ જગ્યાએ Riot (હુલ્લડ) થાય, તેા શાખ ધી ફરમાવવામાં આવે છે. પણ તા ચ શીખ લેકે તે કિરપાણ સાથે કરી શકે છે. કારણ ? શીખ ધમમાં કિરપાણને સદા સાથે રાખવાનુ ધાર્મિક ચિહ્ન ગણેલ છે. માટે તેને સાથે રાખવાની–લઈ જવાની શીખાને છૂટ છે. હુલ્લડ વખતે શસ્ત્રબધી બીજા બધા માટે ખરી, ફક્ત શીખને કિરપાણ રાખવાની છૂટ. કિરપાણ દૂર કરી શકાય નહી. આમ શીખ ધમ શાસ્ત્રની આજ્ઞા મુજબ તેની છૂટ મળે છે.
- કઈ ટ્રસ્ટીઓ બહુમતિથી નક્કી કરે કે “આ દેરાસરને પૈસા સ્કૂલના શિક્ષણ માટે વાપરવા.” તા મહુમતિ કે સોનુમતિ ત્યાં હાય છતાં પણ કાર્ટીમાં તે પડકારી શકાય છે; ઘને કોર્ટ ધાર્મિક આજ્ઞા પ્રમાણે તેના ચુકાદો આપવાને હેજી મધાયેલી છે.
કોઈ કહે કે ‘સાઈ, જમાના બદલાયા છે. જમાનાના ધેારણે ચાલવું જોઇએ.’ દેદ્રષ્યની રકમ દેવ અને દેરાસર
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા યવ તુ જિનશાસન
સિવાય અન્યત્ર કદાપિ વપરાય નહીં. આમાં કેપ્ટ ટ્રસ્ટીઓની સર્વાનુમતિ કે બહુમતિને માન્ય નહીં રાખે ત્યાં શાસ્ત્રાને જ માન્ય રાખશે. આટલી ધાર્મિક સ્વતંત્રતાના વાતાવરણમાં આપણે હજી શ્વાસ લઈ શકીએ છીએ.
પણ જો આ ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય ગયું તે પછી કાઢે જવાશે નહીં. પછી તા દેવદ્રવ્યના ઉપયોગ ગમે ત્યાં કરવામાં આવશે. તલખાના માટે પણ તે રકમના ઉપયોગ થશે. કદાચ એ વખતે અમારે કહેવું પડશે કે “ભંડારમાં પૈસા નાંખવાના હવે બંધ કરો, ઉછામણી ખેલવાની અધ કરો. જે કરવુ હાય તે હાથે તે સાથે—એ રીતે કરી લે. તમારા હાથે તમે જ ધમ કરી લે. અમારે ન—છૂટકે જ આવુ કહેવુ પડશે. કારણ કે તે વખતે શાસ્ત્રાજ્ઞા પ્રમાણે દ્રશ્યના ઉપગ થવાના નથી.
સંચાલકાએ શાસ્ત્રાજ્ઞા પ્રમાણે ચાલવાનું છે. શામો અધી guidance આપે છે. આચાર્યાં પણ પોતાની બુદ્ધિ પ્રમાણે ચાલી વતી શકતા નથી. નહીતર તેમને કયારેક પારાંચિત નામનું ઉત્કૃષ્ટ પ્રાયશ્ચિત્ત પણ વહન કરવું પડે ગૃહાવિાન આચાર્ય શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિજીએ નવકાર અને સ ંસ્કૃત ભાષામાં ફેરવ્યા અને તે સમયની હવા પ્રમાણે ખાં અધ માગધીમાંનાં સૂત્રો સંસ્ક્રુતમાં ફેરવવાના વિચાર કર્યો તા કેટલુ' પ્રાયશ્ચિત્ત કરવુ પડયું ? તીથ કરાને શું આવે ખ્યાલ ? ન હતા કે તમને ખ્યાલ-સંસ્કૃતીકરણને ખ્યાલ આવ્યો !” સિદ્ધસેનસૂરિજી મહાન આચાય હતા. આ નાની ભૂલ કરી તે ખૂબ માટી ગણાઈ અને એમને પારાંચિત પ્રાયશ્ચિત્ત તેનુ
s
જૈ. . ૫
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મ
પડ્યું. બાર વર્ષે સધની બહાર ગુપ્ત રહેવાના નિણ્ય થયે અને શ્રીસ ઘેરતા કળતા હૈયે શ્રી સિદ્ધસૂરિજીને વિદાય આપી.
આ આભિપ્રાયિક ભૂલ હતી-નાની ભૂલ જણાતી હતી, પણ પ્રાયશ્ચિત્ત માટુ હતુ. કાયદા પ્રમાણે-શાસ્ત્રાજ્ઞા પ્રમાણે ચાલ્યા નહી માટે સ્તે !
આ શ્રીસંઘ પ્રભુના શાસ્ત્રની આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલે છે. શાઓ એટલે દ્વાદશાંગી. તે પ્રમાણે ચાલવાનું નિશ્ચિત હોય છે. માચાર્યો હાય કે મેલ શ્રીમત ન હાય, પણ તેમણે પેાતાની મરજી મુજમ ચાલવુ જોઈ એ નહી. આજે સઘની જે તે આંતરિક ખતેમાં કોના આશ્રય લેવાની એક્દમ ઉતાવળ થઈ જાય છે તે ચેાગ્ય જણાતુ નથી. આમ કરવાથી તે ભારકા' ઘરમાં પેસશે અને પગ પહેાળા કરીને પેટ શીરી નાખશે. એવા વિવાદસ્પદ પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે શ્રી સઘના અગ્રણી ગૃહસ્થાએ પરિશ્રમ વેઠીને પાંચ ગીતાથ આચાય ભગવ તેની એક સમિતિ નીમવી જોઈ એ. એમના રફથી જે સર્વ સમત અભિપ્રાય મળે તે સહુએ માન્ય કરવો. તેની શિસ્ત દાખલ કરવી એઈ એ. સર્વ સમત નિણ ય લાવવા જેટલી ઉત્કંઠા તેમાં પણ હાવી જોઇએ, એ અસવિત પણ નથી. એવનાશના આરે, આંતરવિગ્રહ સહુને લઈ જઈ વહ્યો છે એ “સત્ય આંખઆંખ દેખાતુ હોય તેમ શાસ્ત્રની આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલવાના આપણે સહુએ નિર્ણય Àોઇએ. એના વિનાના દેખીતા જમાનાવાદી લાભાને
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા જયવંતુ જિનશાસન જતા કરવા જોઈએ. જમાને શબ્દ જ અહીંથી કાઢી નાખ જોઈએ. જમાના પ્રમાણે નહીં કિન્તુ શાસ્ત્રજ્ઞા પ્રમાણે જ ચાલવાને આપણે સહુ સંકલ્પ કરીએ.
માને
શાસ્ત્રો guidance છે. તે બંધારણ છે. આ બંધારણ god-made છે. તેમાં લેશમાત્ર ફેરફાર ન થાય. તે દિલ્હીના બંધારણ પ્રમાણે man-made નથી. man
made બંધારણમાં સમય પ્રમાણે સુધારા-વધારા થઈ શકે. . કેટલાક બંધુઓ કહે છે કે “જમાના પ્રમાણે વર્તશે નહીં તે દિગંબરે આગળ વધી જશે, તમે ફેંકાઈ જશે.” આવી વાતમાં તથ્થાંશ નથી. હું પણ શ્રીમતની ખુશામત કરું, તે મને પણ લાકડાની નહીં, સેનાની પાટ બેસવા મળે. લાલચ, આકર્ષણ, પ્રલેભન, માન મળે. પણ મેં શાસનનું નિમક ખાધું છે. આપણે નિમકહલાલ બનવું જોઈએ, નિમકહરામ કદાપિ નહીં. શાસ્ત્રાનુસારી પરિવર્તન કબૂલ છે. સમાધિ ન રહેતી હોય તે સાધુ પણ એકાસણાને બદલે નવકારશી કરી શકે છે, આ પરિવર્તન શાસ્ત્રાનુસારી ગણાય. પણ બહુમતિના ધોરણે ચાલતા જમાનાની રૂએ કોઈ છૂટછાટ ન અપાય..
આજે તે વાતે વાતે જમાનાના નશામાં બોલાય છે કે આજે શરીર કેવાં છે?. આવું તપ કેમ થઈ શકે? આજ્ઞા પ્રમાણે અધું થાય. શી રીતે? છૂટછાટે તે આપવી જ જોઈએ ને?
આપણે
સમામ કદાપિ
-
૬
.
*
*
*
* :
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
- જૈન ધર્મના મમ્ આપણે જમાનાના ભૂતથી બાર ગાઉ છેટા રહે. બંધારણીય આજ્ઞાઓને જ વફાદાર રહે.
હવે ચેથી બાબત “સંપત્તિ અંગે વિચારીએ–
શાસનને (તીર્થને ભગવાન નમસ્કાર કરે છે. વહીવટ માટે પૈસાની જરૂર પડે. પંચ પરમેષ્ટિને નમસ્કાર કરવા માધ્યમ જોઈએ. સર્વ જેને અભયદાનનું પ્રતીક છે કટાસણું. સર્વજી પ્રત્યે કરૂણાભાવ દર્શાવવા માટે છે મુહપત્તિ. દરેક સિદ્ધાન્તને અભિવ્યક્ત કરવા માટે માધ્યમની જરૂર છે.
- બાશ સંપતિ આંતરિક શક્તિના વિકાસ માટે છે. ઉલ્લાસથી તીર્થયાત્રા કરે. સેરીશા જાવ, શત્રુજ્ય જાવ, ચાલતા ચાલતા પર્વત ચઢે, ઉલ્લાસથી ઉપર જાવ. સ્વદ્રવ્યથી પૂજા કરે. ઉલ્લાસથી દશન, વંદન, ચૈત્યવંદન કરે.
* આજે લોકો કહે છે કે જમાનાને પિકાર છે કે ધમની એક્તા કરે.” પણ એકતા ક્યાં છે? એક્તા છે શું ? જેની રૂચિ જ જાતજાતની હોય છે. કેઈને રોટલી તે કેઈને થપેલાં, કેઈને પરેઠા તે કેઈને જેટલા ખાવા જોઈએ છે. કેઈને દાળ તે કેઈને કઢી, કોઈને આ શાક તે કેઈને પેલું શાક. કેઈને તુરિયાં, કારેલા ભાવે તે બીજાને ભીંડા વગેરે ભાવે. આમ વિવિધ–અનેક રૂચિઓ ઘરમાં પણ જોવા મળે છે. ત્યારે જગતની તે વાત જ શી? જગતમાં કોઈ પણ સારી એક્તા થઈ શકતી નથી, તે ધર્મોની એકતા કેવી રીતે થઈ શકે ?
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા જયવંતુ જિનશાસન
બધે એકતા કરવા પ્રયત્ન કરે તે ?
બધાનાં એક સરખાં ગાઉન, બધાનું એક જ રંગનું કાપડ. એક જ જાતનું કાપડ, બધાની કટ એકસરખી આમ એકતા કરીએ તે? વળી બધાની ક્રિયામાં એક્તા કરીએ તે ? આ બધી વિવિધતા-ભિન્નતા ખોટી છે; એમ કહીને બધે એકતાને પવન કુંકીએ તે ?
ભલા ! બધાના ટેસ્ટ જુદા જુદા છે, ઈચ્છાઓ જુદી છે, વાસના જુદી છે, પહેરવેશ જુદા છે, પહેરવાની રીતિ જુદી છે. ખાવાનું, પહેરવાનું, ઓઢવાનું, ચાલવાનું બધું જુદું છે. વ્યક્તિ વ્યક્તિની અભિરૂચિ જુદી છે. કેઈ કહે છે કે આ તે generation gap છે. પણ ઘરમાં જુઓપિતા અને પુત્ર વચ્ચે ૨૦-૨૫ વર્ષનું અંતર અને પિતાની અભિરૂચિ જુદી. પુત્રની અભિરૂચિ જુદી. પણ શું પિતા-પુત્ર. વચ્ચે જ generation gap છે? રે! એક ભાઈ ૧૬ વર્ષને હાય બીજે ૧૪ વર્ષને હોય છતાંય બનેને test જુદ એટલે ત્યાંય generation gap. ૧૦ અને ૧૨ વર્ષની એ એને હેય તે તેમનામાં ય કપડાની પસંદગી પણ જુદી જુદી જ હોય છે.
દરેકની અભિરૂચિ જી. ખાવાની, પીવાની, રહેવાની, પહેરવાની, ઓઢવાની ! રમવાની પણ રૂચિઓ જુદી. એકને કેરમ ગમે તે બીજાને ચેસ, એકને રેડિયો ગમે તે બીજાને ટી. વી. ગમે.
જે આ બધામાં એકતા નથી. જે આ બધા એક થઈ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના માં
શકતા નથી, તેા બધા ધર્મો એક થાય શી રીતે ? પરસ્પર લડાવીને પ્રાણપદાર્થોના છેદ ઉડાડીને સવ નાશ કરવાનું એક કાવતરુ ચાલે છે, વસ્તુત: એકતાના નામે સામાયિક, પ્રતિક્રમણ વગેરે ધમ ચાગમાં એકતા શે' થાય ? કોઈ ને સામાયિક ગમતુ હોય તે કોઈને પ્રતિક્રમણ. કોઈ ને જિનપૂજામાં અત્યંત આનંદ આવતા હોય, તે કોઈને વ્યાખ્યાનમાં રસ પડતા હાય.
موا
માનવતામાં જે માનતે હોય તે જે જિનપૂજાવિધિને ન વખાડે તે તેના ઝાઝા વાંધા લેવા નહિ. કેઈની અભિરૂચિ ભક્તિ પ્રત્યે હૈાય તે તે માનવતા પ્રત્યે નફરત ન દર્શાવે. માનવતાવાદી પ્રભુને પથ્થર ન કહે. ભક્તિના રસિયા માનવતાવાદીને ન ધિક્કારે.
બધાની અભિરૂચિ જુદી, માટે સંપત્તિ જુદી. દહેરાસર, ઉપાશ્રય, કટાસણું, આઘો, ચરવળા, ચાલ્લા, મુહપત્તિ-આ અધી સપત્તિ છે.
દહેરાસરમાં નાના છોકરા હાથમાં મંજીરાં લઈ વગાડતા હાય, તેા તેને વગાડવા દો. તેને ગમે તેવા પણ વગાડવા દો. કોઈ તખલાં ઠોકવા લાગે તેા તેને ઢાકવા દો. તે તેની અભિરૂચિ છે. આ અભિરુચિથી એને આગળ આવવા ઢો. દહેરાસરમાં કોઈ ઊંચા સ્વરે ખેલતા હોય, કોઈ રાગ કાઢી ગાતા હાય અવાજનું વાતાવરણ હાય તા ફાઈના નાકનું ટેરવુ ચઢી જાય, તે ખરાડી ઊઠે કે આ શું ?
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાદા જયવંતુ જિનશાસન કેટલે અવાજ ? અશાંતિ કેટલી ? જે કાંઈ ક્રિશ્ચિયન દેવળ જેવી શાંતિ કે શિસ્તતા? ત્યાં કેટલી શાંતિ! કેટલી શિસ્તતા? અને અહીં ધમાધમ !!!”
આવા બંધુઓને માટે કહેવું છે કે આ દેખાતી અશાંતિમાં અમારી શાંતિ છે. પ્રત્યક્ષ શિસ્તતામાં પક્ષ અશિસ્તતા છે. આ તે પ્રાચીન પરંપરા છે. ભગવાન સામે લાડ લેવાય છે. એમની રીતરસમ તેવી છે. આપણું રીત જુદી છે. ધર્મને નાશ કરવા માટે પદ્ધતિસર કેટલાક શિસ્તાદિના સુરસુરી છેડવામાં આવ્યાં છે. આપણે તેમાં ફસાવું ન જોઈએ.
* સાત ક્ષેત્રાદિની સંપત્તિથી જૈન ધર્મ ટકેલ છે. દેરાસર સંપત્તિ, ઉપાશ્રય સંપત્તિ, ચરવળા ને પૂંજણી પણ સંપત્તિ, જ્ઞાનભંડાર સંપત્તિ. ધર્મ: ઉદેશ :
સૌથી મહત્વનું શું છે ? સૌથી મહત્ત્વનું છે ઉદ્દેશ.
આ શાસનને ઉદ્દેશ શું છે? જૈનશાસનને ઉદેશ છે મેક્ષપ્રાપ્તિ. અર્થ અને કામપ્રાપ્તિને ઉદ્દેશ નથી.
દવાખાનામાં તમે શા માટે જાય છે? ત્યાં જવાને ઉદ્દેશ શું છે ?
દવાખાને જવામાં આવેગ્યપ્રાપ્તિ એ ઉદ્દેશ છે. ધર્મ-શાસનનો ઉદેશ છે બંધનને નાશ, સંસારના
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મર્મો
સુખ-દુખની વાસનામાંથી છૂટકારે, તેને નાશ; આ છે
ઉદ્દેશ
શાસન તે વિશ્વકલ્યાણકર સંસ્થા છે. We are the members of this great institution. 241 જે ન હોય તે કે ઉપદ્રવ ઊભું થાય ?
અર્થ-કામ પ્રાપ્ત થવાં તે પુણ્યની વાત છે. અર્થ એ કામની મીઠી ચળ છે. ડુક્કર-ભૂંડને પણ ચામડા સાથે સંબંધ છે. અમે lions ! અમે “Rotarian !” એવું જેમ તે તે માણસે બેસે છે એવા જ ગૌરવ સાથે તમે બેલે કે અમે તે શાસનના મેમ્બર્સ છીએ. શાસનના પ્રેમી કદાપિ અર્થ-કામની યાચના ન કરે. તેમને મુખ્ય ઉદ્દેશ તે એક જ અને તે એક્ષપ્રાપ્તિ
- ભગવાન આ શાસનને સ્થાપે છે, અને પિતે પ્રકાશેલ શાસનને “નમે તિથ્થસ્સ” કહીને નમસ્કાર કરે છે. શા માટે ? આ શાસનના કારણે જ ભગવાન, ભગવાન થયા છે. ભગવાન મહાવીરે કેના સમયમાં નિકાચિત કર્મ બાંધ્યું? નયસારના ભવમાં.
- તે વખતે કેનું શાસન હતું ? શાસન વગર કઈ ચીજ થઈ શકે નહીં. નયસારના ભાવથી–સમક્તિથી માંડીને તે સત્તાવીશમા ભવે તીર્થંકર થયા તે શાસનને ઉપકાર છે. તેથી ભગવાન શાસનને નમસ્કાર કરે છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
9ો
સદા જયવંતુ જિનશાસન ત્યાર પછી તીર્થકર ભગવાન સમવસરણમાં બિરાજે છે, ત્યારે ચૈત્યવૃક્ષને પ્રદક્ષિણા દે અને, “નમે તિથ્થસ્સ” કહ્યા પછી દેશના દે.
તીર્થકર કરતાં અપેક્ષાએ શાસન મહાન છે. શાસને અનંતા તીર્થંકરે પ્રગટ કર્યા. આજે ૨૪ તીર્થકરે છે. તે અધાય તીર્થકરોની માતા છે શાસન તેથી તીર્થ કરે તેને નમસ્કાર કરે, તેને વફાદાર રહે.
આ અંગે જિન શાસનરક્ષાનું પુસ્તક વાંચવું આવશ્યક છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણકર જિનશાસન [૫]
કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રસુરીશ્વરજી મહારાજા સાહેબે વીતરાગસ્તાત્રમાં તીથ કર પરમાત્માનું, સિદ્ધ ભગવંતાનુ અને મુનિભગવંતાનુ તા શરણુ સ્વીકાર્યુ પરંતુ તી કરદેવે સ્થાપેલા શાસનનુ પણ શરણુ સ્વીકાર્યુ.
જેટલા શરણ્ય તીથ કરદેવ એટલુ જ શરણ્ય એમનુ શાસન. તીથ કરદેવે પણ આ શાસનને (તીથ ને) નમસ્કાર કરીને જ સમવસરણમાં દેશના આપે છે કેમકે એમની ઉપર પણ એ જ ધર્મ શાસનના ઉપકાર થયા છે.
જો આ શાસન' અમને ન મળ્યુ. હાત તે ? “તે... અમે અનાથ બનીને વિષય-કષાયના અંધકારમાં જ્યાં ને ત્યાં અથડાતા-ટીચાતા હૈાત; ફૂગતિમાં જ આંટા-ફેરા મારતા હૈાત.” એમ સૂરિપુર દર આચાય ભગવંત શ્રીમદ્ હરિભદ્રસુરીશ્વરજી મહારાજાએ કહ્યું છે.
કયાં કયાં ઉપકાર નથી પહેાંચ્યું। સકલ્યાણકર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭પ
-
-
કલ્યાણકાર જિનશાસન જિનશાસનને? હરિબળ જેવા માછીમારને ય પહેલી પકડાયેલી માછલીને છોડી મૂકવાની પ્રતિજ્ઞા દેવડાવીને એનુંય કલ્યાણ કર્યું.
ઘોર પાપી અર્જુન માળીને એણે ઉદ્ધાર કર્યો. રેહિ. ણીઆ શેરને એણે બચાવ્યો. ડાકુ દઢપ્રહારીને તે જ ભવે મોક્ષ એણે અપાખ્યું.
નર્તકીના મોહપાશમાં ફસાયેલા શ્રેષ્ઠીપુત્ર ઈલાચી કુમારને એણે બચાવી લઈને, વાંસ ઉપર જ કૈવલ્યદશાની. ભેટ કરી દીધી.
સુસીમાના ખૂની ચિલાતીપુત્રને ઘેર પશ્ચાત્તાપ. કરાવીને મુકિતપંથને અંત એણે જ બતાવ્યું.
દુર્વાસાના અવતાર જેવા અતિક્રોધી ચંડરુદ્રાચાર્યને વીતરાગદશા એણે બક્ષી
રૂપકેષા ગણિકાના તનબદનમાં જ પિતાના સ્વર્ગ અને મોક્ષને જોતાં કામાંધ સ્થૂલભદ્રને અકામ અણગાર એણે જ બનાવ્યા. - ગર્વથી ધમધમી ઉઠેલા બાહુબલિજીની મૂઠી ભરત ઉપરથી ફેરવાવી લઈને પોતાના જ માથે મુકાવનાર એ જ શાસન ! લેચ કરાવીને સમરાંગણને સમતાંગણ બનાવનાર એ જ શાસન ! અગાર મટાડીને અણગાર બનાવી દેનાર પણ એ જ શાસને ! -
ગશાલક જેવા મહાપાપીને માટે ય મુક્તિની મંગળમાળા નક્કી કરી આપનાર એ જ ધર્મશાસન છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના માઁ
ઈન્દ્રભૂતિના અરમાન એણે ઉતાર્યો. સિદ્ધસેનના જ્ઞાનમદને એણે ગાળી નાખ્યા.
}
કયાં કયાં નથી પહાંચ્યું. આ ધર્મ શાસન ! લગ્નની પહેલી જ રાત્રિથી સચાગવશાત્ આજીવન બ્રહ્મચારી મની જતાં 'પતી—વિજય અને વિજયા–ને અખૂટ બ્રહ્મ-ખળ પૂરું પાડ્યું. આ જ જિનશાસને ! અને ભગવાન નેમનાથજીએ પેલી રાજુલને ચારીમાં હાથ ઉપર હાથ ન આવ્યે તા : દીક્ષા સમયે મસ્તક ઉપર હાથ લેવડાવીને રાજુલના વિજયવાવટા ફ્રકાવ્યા; આ જ શાસને.
પિતાએ એના નસીબમાં કાઢીએ પતિ ફટકાર્યો તા પણ હસતે માંએ એના હાથ પકડી લેવા સજ્જ બની ગયેૌ સયણાની ખુમારી આ જ શાસનની દેણગી હતી.
કામાંધ જેઠ દ્વારા મરણતાલ રીતે ઘાયલ થયેલા પતિને કણુ હૈયુ કરીને સુંદર ધમ કરાવીને સદ્ગતિમાં મેાકલનાર મહાસતી મનરેખા આ જ જિનશાસનનું ફરજંદ હતી.
મહામુસીબતે મેળવેલા દેવકુમાર જેવા ખત્રૌસ પુત્રોને યુદ્ધમાં એકી સાથે ખાઈ નાંખવા છતાં માતા સુલસાના અંતરે અઠ્ઠીનતાના ધ્વજ ફરકાવતું. આ જ શાસન હતું.
રામચ'દ્રજી દ્વારા સતીશિરામણી સૌતાને એકાકિની વનમાં મુકાવી દેવા છતાં; ધર્મનું શરણુ સ્વીકારીને માત્ર પોતાનાં દુષ્કર્મોને દોષ દેવાની અનેાખી કળા આ શાસને જ એને શીખવી હતી.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણકર જિનશાસન
૨૨-૨૨ વર્ષ સુધી ત્યક્તાની સ્થિતિમાં રહેલી અંજનાસુંદરીને આ ધ્યાનની ભયંકર આંધીમાંથી ઉગારી લઈને કલ્યાણપથે ચડાવી દેનાર પણ આ જ પ્રભુશાસન.
શ! દુષ્ટોને એણે ઉગાય !
અબળાને એણે સાચા અર્થમાં સબળા બનાવી ! એ તે ઠીક પણ પશુઓને ય આ સને તારક-પથની વાટ. ચીધી ! મગધરાજ શ્રેણિકના પગ તળે કચડાયેલા દેડકાને. એણે દેવ બનાવ્યું.
તીર્થકરદેવ ભગવાન મુનિસુવ્રતસ્વામીજીને નિમિત્ત બનાવીને ઘડાને એણે તાર્યો. તે
ચંડકોશીઆ નાગનું કલ્યાણ એણે કર્યું. ગરૂડરાજ (જટાયુ) ને દેશવિરતિધર્મ પણ એણે આપે.
રે! ઉદેપુરના મહારાજાના પ્રાણપ્યારા સિંહને પંદર દીમાં જ માંસ ખાધીન અર્ધપાક પીતે એણે કરી દીધા
- અહો ! સૌથી નાનું અને સાવ અનોખું કેવું અદ્ભુત છે, તીથ કરદેવેનું ધર્મશાસન છે. કમળમાં રહેતા અનંતજીવોની રક્ષા કરવાતું પ
-- '
,
" - :
,
- ''
'
,
માનવ-માનવને જ ચાહવાની સ્વાર્થ ભરી વાતે એ કદી ન કરે એ તે જીવમાત્રના હિતની જે વાત કર. મામકા અને પરાયાના ભેદ એ ભુલાવે.
છે અને જીવવા દે” ના લૌકિક સૂત્રથી પણ
-
t :
",
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૭૮
જૈન ધર્માંના માં
આગળ વધીને “મરીને પણ જીવવા દે ”ના અલૌકિક પાઠ
એ ભણાવે.
કાઈની મનથી પણ હિંસા કર્યાં વિના જીવન જીવવાની કળા સવિરતિધમ ના પંથ મતાડીને એ જ શીખવે. આલેાક-પરલીકનાં પૌદ્ગલિક સુખાની જીવલેણુ ભૂરકીમાંથી ઉગારી લઈને પરમલાકનાં અનંત સુખનાં ગીત સુણાવીને જીવનની ખસી ગતિ વિધિઓને એ જ પલટી શકે.
આથી જ કેટલાય ખાળને એણે અમાળ બનાવી દીધા! કેટલીક કુમારિકાઓને મેહરાજના સંગ્રામની શૂરવીરરજપૂતાણી બનાવી દીધી !
ભાગપથે ડગ માંડતી કેટલીય નમણી નવાઢાઓને સંસારના સેગરસ - એકાવી દઈને વિરતિધમ ની ચેગિની -બનાવી દીધી.
એણે સહુને તાર્યાં, નગરીઓને અને અશીરાને; વાંઢાઓને અને કાઈ કામિનીના કથાને વિધવાઓને અને વિરાને, કામીઓને અને કોષીએને; માનવાને અને દાનને; વાર્ન અને દેવેન્દ્રોને ! પાપીને અને ઘાતકીઓને.
અન તકાળથી એકધારી રીતે; એક યા ખીજા ક્ષેત્રમાં આ ધર્મ શાસને અગણિત ઉપકારોની એકધારી પૂર પરા ચલાવી છે.
એથી જ એ સદા સ્વયંભૂ વિરાટ શક્તિથી એ અનીને ઊભું છે...
યવ તુ અની રહ્યું. છે. એવી સાજે ય મેરુની જેમ અપ્રકમ્પ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૯
કલ્યાણકર જિનશાસન
• સચરાચર સૃષ્ટિના ધારક–તારક એ ધર્મશાસનને લાખ લાખ વંદન! જીવમાત્રના ચોગ અને ક્ષેમના કારક એ જિનશાસન અમારું સહુનું કલ્યાણ કરે.
ન દુઃખિતે અને પાપીઓનું પણ ઉદ્ધારક એ ગશાસન સર્વત્ર જયવંતુ વતે. -
શાસનરક્ષાને જગા ભગવાન મહાવીરદેવ અને ભગવાન પાર્શ્વનાથદેવના શાસન વચ્ચે લાંબે ગાળે નથી. ૨૫૦ વર્ષે પણ નથ. ભગવાન પાર્શ્વનાથના સાધુઓથી પણ મહાવીરદેવનાં શાસનકાળમાં ઉપકેશ નામને ગચ્છ ચાલ્યો છે. તેમાં ચક્ષદેવસૂરિજી નામનાં એક મહાન આચાર્ય થઈ ગયા. એક વખતે તેઓ મહુવામાં રહ્યા હતા. મધ્ય એશિયાના પ્લે તે વખતે ભારત પર ત્રાટકયા હતા તેઓ જ્યાં ત્યાં લૂંટફાટ કરતા, મૂર્તિએ તેડતા, દેરાસર તેડતા, બધું ખેદાનમેદાન કરતા.
આ મહુવા તે વખતે મધુપુરી' નામથી પ્રસિદ્ધ હતા ઓમ્લેચ્છે લંટ કરતાં મધુપુરી ઉપર ત્રાટકવાની તૈયારીઓ કરવા લાગ્યા. “જીયાં ખબર પડી કે ચેડા સમયમાં મહુવા ઉપર તૂટી પડશે, એટલે આચાર્ય મહારાજે કયીની આરાધના કરી. દેવી હાજર થઈ. દેવીને પૂછયું કે પ્લે ધાં સુધી પહોંચ્યા છે, જ્યારે અહીં આવે તેમ છે વગેચ્છા તપાસ કરી આવે.” આ દેવી તે સ્થાનની રક્ષિકા જેવી હતી. દેવી તપાસ કરવા ગઈ પણ એવી નબળી નીકળી
અને
આ
કં કે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના અમે
શ્લેરો પાસે પણ મલીન દેવદેવીઓ હેય. [પીર વગેરે પ્લેની દેવી શક્તિ બળવતી નીકળી. એથી આ દેવી પકડાઈ ગઈ દુષ્ટ સામે સજ્જને લડતા નથી. ગુંડા સાથે ગુંડાને જ ક્યારેક લડાવવા પડે છે. આ દુષ્ટ તત્વના હાથમાં દેવી ફસાઈ ગઈ. આ બાજુ યક્ષદેવસૂરિજી રાહ જોતા હતા. દેવી આવતી નથી. ત્યાં તે સમાચાર મળ્યા કે પ્લે આવતી કાલે આ ગામ પર છાપે મારનાર છે. ચારે તરફ ધમાચકડી મચી ગઈ સૌ પિતે પિતાનું બચાવવા માટે દોડધામ કરવા લાગ્યા. હવે આડી એક જ રાત રહી. “આ દેરાસરની પ્રતિમાજીઓનું શું?” આચાર્યો મને મન પ્રશ્ન કર્યો અને પછી તરત સધને બતાવ્યું. તેમને આ વાત પૂછી. શ્રાવકેએ કહ્યું, “અમે જ ગભરાયેલા છીએ, ત્યાં આ અંગે શું બેલીએ? : આચાર્ય મહારાજે વિચાર્યું કે મૂર્તિ તે ગમે તેમ કરીને બચાવવી જોઈએ. પાંચ-પચીસ યુવાને તેમની વહારે આવ્યા. તેમને માથે મૂર્તિઓ ઉપડાવી, અને કહ્યું કે ચાલવા જ માંડે, જ્યાં તેઓને ઉપદ્રવ ન હોય તે દિશામાં નીકળી જાઓ. પ-રપ મૂર્તિ એ ઉપડાવી તે બચી ગઈ પણ હજુ તે ઘણી પ્રતિમાઓ બાકી હતી. તેનું શું કરવું? આપતકાળે મર્યાદા રહેતી નથી. જે કાર્ય જે કાળે કરવાની જરૂર પડે તે ગીતાર્થે અવશ્ય કરવું, એવી શાણની આશા છે. જે વખતે ધર્મરક્ષાને પ્રશ્ન ઊભે થાય ત્યારે આપદુધમતરીકે કેટલુંક કરી લેવું જ પડે. આચાર્યશ્રીએ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણકર જિનશાસન
( ૮૧
-
-
- -
-
બધા સાધુઓને ભેગા કર્યા. એકને માથે એક મૂર્તિ મૂકી અને કહ્યું કે, “અત્યારે અંધકારમાં ચાલ્યા જાઓ.” બધા સાધુએ રાત્રે મૂર્તિ ઉપાડી ચાલ્યા ગયા. આવા સય સાધુ રાત્રે ગામ પણ છેડી શકે; માથે મૂર્તિ પણ ઉપડી શકે. આ શાસનની રક્ષાને પ્રશ્ન-પ્રતિકારક્ષાનો પ્રશ્ન છે.
બીજે દિવસ થયેઅને પ્લેચ્છ ગામ પર તૂટી પડયા. આખું ગામ ખાલી થઈ ગયું હતું. બધું વેરવિખેરડુંતું. શ્લેષ્ઠ ઉપાશ્રયે–દેરાસરે પહોંચ્યા. તે દેરાસર આખું ખાલી હતું. પ્રતિમાઓ તેડવી હતી પણ પ્રતિમાઓ હતી જ ક્યાં?
યક્ષદેવસૂરિજી ઉપાશ્રયમાં બેઠા હતા. સ્વેચ્છે ત્યાં પહોંચ્યા. તેમને મારવા લાગ્યા. આ મૂંડીઆએ જ આ ધંધા કર્યા છે. આણે જ મૂતિઓ મોકલી દીધી છે, સંતાડી છે. એમ વિચારીને શ્લેષ્ઠ યક્ષદેવસૂરિજીને મારવા લાગ્યા. પછી તેમને થાંભલા સાથે બાંધ્યા. “ખૂન કરે આનું, જાનથી ઉડાવી દો.” એકે કહ્યું ત્યારે બીજે બેલ્યો કે, “એમ નહીં, રિબાવી રિબાવીને મારી નાંખે. બે-ત્રણ દી ભૂખે મરવા દો. પછી મારી નાખે.” છેવટે મહારાજ સાહેબને કચકચાવીને બાંધ્યા.
. મુછાળાની મૂછનાં પાણી ઊતરી જાય; બુદ્ધિ બહાવરી બની જાય તેવા વિકટ પ્રસંગમાંથી પણ ધર્મશાસન હેમખેમ નીકળી ગયું છે. જ્યાં આપણું બુદ્ધિ પણ કામ ન કરે, તર્ક પણ કુંઠિત થાય, ત્યાં દેવી બળ વહારે આવે. કદાચ થોડું મોડું થાય, પણ સફળતા તે મળે જ .
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના માઁ
મ્લેચ્છાએ સૂરિજીને ખાંધ્યા. તેમનું ધ્યાન રાખવા એક યવનને મૂકીને ચાલ્યા ગયા, અને તેને કહેતા ગયા કે “આ સાધુ મરવા પડે તે દી તેને મારી નાંખજે.” અધા ચાલ્યા ગયા. પહેલાં ઘણા શિષ્યે મૂતિ માથે ઉપાડી ચાલ્યા ગયા. ઘેાડા ઘણા પાછળ હતા તેમને મ્લેચ્યુંાએ કાપી નાખ્યા હતા. બધાના ચાલ્યા ગયા બાદ પેલેા યવન ખેલ્યું, “મહારાજ સાહેબ, મર્ત્યએણ વંદામિ.”
e
મહારાજ—“અલ્યા તું કાણુ ?”
જવાબ–વાણિયા !’
મહારાજ-“તુ વાણિયા ? મ્લેચ્છ નહિ ?” વાણિયા–હાજી, વાણિયા છું. પણ મ્લેચ્છ થઈ ગયા છેં. “હું ગરીમ, ભૂખ-તરસથી પિડાતા હતા. આ સ્વેચ્છાએ મારી ફૂટીને મને મ્લેચ્છ બનાવી દીધા. પણ હું છુ તા જૈન વાણિયે.”
જૂઓ આટલી માટી સેનાએ આજે જ મને આપની રક્ષા કરવા મૂકયેા. છે ને કમાલ ધ`મહાસત્તાની ! હું આપને જાણું છું. આપને હવે અભય છે. આચાય શ્રીં છૂટા થઈ ગયા. આમ શાસનના થયા જયજયકાર.
આચાય ગયા. તેઓ વિહાર કરીને પહોંચ્યા બાજુના ખપૂટ નગરમાં. ત્યાં તેમણે પ્રવેશ કર્યાં, સંઘને ખબર પડી. તેમને થયું મહારાજ એકલા કેમ ? તેમને ખબર પડી હતી કે મહુવામાં યવના ત્રાટકયાં છે એટલે શ્રાવકાએ માન્યું કે મહારાજ પેાતાના જીવ બચાવવા ભાગી છૂટયા છે. પણ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણકર જિનશાસન
છેવટે સાચી માહિતી મળી. પછી તેઓ તેમને ઉપાશ્રયે લઈ ગયા. મહારાજે કકળતે હૈચે બધી વાત કરી કે, કેટલાક શ્રાવક અને સાધુઓં બધા પ્રતિમાજીએ ઉપાડીને લઈ ગયા, ઉપાશ્રયમાં સાધુએની કતલ થઈ. મડદાં ત્યાં જ પડયાં છે, પાતે બંધાયા-મારા રક્ષક મ્લેચ્છને બદલે વાણિયા નીકળ્યેો. મને બધનમુકત કર્યાં અને હું અહી આવ્યે. આચાર્ય દેવની આ વાત સાંભળીને સંઘની આંખમાંથી આંસુ વહેવા લાગ્યાં.
૮૩
શિષ્ય–પર પશ હાય તેા શાસન ચાલે. સ`ઘે તરત જ ૧૪ તેજસ્વી છેકરા શેખી કાઢવા તેમનાં માખાપે રાજીખુશીથી શાસનને સમર્પિત કર્યો, દીક્ષા આપી. શિષ્ય પરંપરા ચાલુ રહી.
આમ આ પ્રભુશાસન જીવતું જાગતું રહ્યું છે. ખામેાશ ! ગાંડાતૂર થઈને જો કૂદી પડશે, શાસનરક્ષાના જંગમાં, તે રક્ષાને બદલે તેની અવહેલના થશે. પેલી તા કાપાકાપી હતી, આજે મદમાશી અને ચાલમાજીના યુગ છે.
આજે અનેકાના હાઠે જ શાસન છે, હુંચે તા પક્ષ જ છે. એટલે શાસનરક્ષાની વર્તમાન સ્થિતિ અત્યંત નાજુક છે. ભારે કૌશલથી આપણે કામ લેવાનુ છે.
તરતબુદ્ધિ તરકડા કહેવાય છે. અગમબુદ્ધિ વાણિ કહેવાય છે. કટોકટી પછી યુગ આખેા પલટાઈ ગયેા છે.
શાસન-રક્ષકાએ અગમબુદ્ધિથી કામ લેવુ' જ પડશે. તમે વાણિયા છે ને ? ઉતાવળ નહી', અપરિપકવતા નહીં, જોઈ વિચારીને જ કામ કરજો.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
જૈન ધર્મીના મમાં
ગીતાતાની તાતી જરૂર :
જીવાન દસૂરિજી નામના એક આચાય થઈ ગયા. તે સમયે બૌદ્ધોનું જોર હતુ. તેમણે બૌદ્ધ ધર્મના અભ્યા ઊંડાણુથી ન કર્યાં. પાતાનાં શાસ્ત્રોના સારા અભ્યાસ હતા તેથી તેમને થયું કે, “આ બૌદ્ધોને હું પળવારમાં હરાવી દઉ..’’
પહેલાંના જમાનામાં વાદ ઘણા ચાલતા હતા. તેમણે ૌદ્ધ સાધુને આહ્વાન આપ્યું. શરત મૂકવામાં આવી કે “જે હારે તેણે દક્ષિણ ગુજરાત છેડી દેવુ.” આચાય શ્રીને વધુ વિશ્વાસ હતા કે એમાં શું? આમ ચપટીમાં હરાવી ઘઉં.’પશુ તે થાપ ખાઈ ગયા. સ્યાદ્વાદના ઊંડા અભ્યાસ કરીને તૈયાર થયા હતા છતાં દ્યાદા ઘાલે ઘમ' કરવા ગયા અને હારી ગયા. શરત પ્રમાણે દક્ષિણ ગુજરાત છેડવુ પડ્યુ. પછી તેમને થયું કે હુ· હારી ગયા! હવે ખરાખર અભ્યાસ કરું.' પુન: બૌદ્ધ ધર્મ શાસ્ત્રોના અભ્યાસ કર્યાં. વધુ પડતા આત્મવિશ્વાસથી તેમણે ફ્રી પડકાર ફેકયો કે, “આવી જાએ વાદ કરવા.” પ્રતિપક્ષી તે તૈયાર જ હતા.
જે હારે તેણે આખુ ગુજરાત છેડી જવું. એકલાએ નહી, શિષ્ય-પરિવાર સાથે, સંઘ આખા સાથે એવી શરત નક્કી થઈ. અને અક્સાસ ! બીજી વાર પણ હાર્યાં. ગુજરાત છેડીને આખા જૈન સંઘને ચાલ્યા જવુ' પડ્યું. કેવી ભયંકર સ્થિતિ ? ભૂલ એકની અને ભાગવવાનુ આખા સંઘને. પ શું થાય ? જીવાન ંદસૂરિજીને હવે ભયકર આઘાત લાગ્યો. પછી તેા બૌદ્ધશાઓના તલસ્પશી અભ્યાસ કર્યો. બૌદ્ધોને
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણકર જિનશાસન
રાજ્ય આશ્રય હતે. સૂરિજીએ સ્વ-સમય પર સમયને અભ્યાસ સારી રીતે કર્યો. ફરી આહ્વાન કર્યું. હારે તેને આખું હિન્દુસ્તાન છોડી દેવાનું–સંધ શિષ્ય પરિવાર સાથેએવી શરત થઈ
અત્યાર સુધીમાં જૈન સંઘને, દક્ષિણ ગુજરાત–ઉત્તર ગુજરાત એમ ગુજરાત છોડવું પડયું હતું. હવે આખું હિન્દુસ્તાન છોડવાનું આવે તે થાય શું? આ દેરાસરે ઉપાશ્રયે-ધર્મસ્થાને વગેરેનું શું થાય? આ ગંભીર સાહસ હતું. ખેર, ત્રીજો રાઉન્ડ શરૂ થયે. આચાર્યશ્રીએ વાદ શરૂ કર્યો. બૌદ્ધ સાધુઓને હરાવ્યા અને હિંદમાંથી બૌદ્ધને બહાર કાઢયા.
આપણ નીતિ જૈન શાસનની રક્ષા કરવાની છે. “લગાવ” ઠેકી ઘાલો એ નીતિ ન ચાલે, પણ આગળથી પૂરેપૂરા તૈયાર થાઓ, વ્યવસ્થિત Planning કરો. કાબા સાથે કાબા થાવ. બરાબર ટક્કર ઝીલે જુઓ. આખા વિશ્વમાં ચારેકેર કેવી વ્યવસ્થિત રાજરમત રમાઈ રહી છે ! વખત આવશે તે વિદેશીઓ ગમે તે કરી દેશે. પાસા બરાબર ગોઠવાઈ રહ્યા છે. વિદેશીઓ-અદ્ભુત દાવ રમી રહ્યા છે.
હવે ભેળા ભાભા ન રહેતા. તેમ અધીરા, આલ્કલા પણ ન બનતા. આપણે આંતરબળથી જ દરેક કાર્ય સિદ્ધ કરવું પડશે. માત્ર વાત કરવાની નથી. શાસનરક્ષા માટે બરાબર કટિબદ્ધ થવાનું છે.
યક્ષદેવસૂરિજીએ જેમ કરી બતાવ્યું તેમ આપણે
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન ધર્મના અમે
પણ કરી દેખાડવાનું છે. તમે સો છે પણ દરેક એકે હજારે બને. પછી તમે એક નથી, તમે હજાર છે. એકસે નથી એક લાખ છે. સહસ્રોધી બને. વ્યવસ્થિત રીતે સંગઠિત થાઓ. સંગત થઈને ચૂહે શેઠ અને વિજય મેળવીને જ જંપે.
સહુ એક સાથે બોલે શ્વાસમાં અમારે સંઘર્ષ ઉચ્છવાસમાં અમારે વિજય.
કર્તવ્ય જ આચરવાનું અમારું કામ નહિ, વિજ્ય મેળવીને જ અમારે જંપવાનું.
પેલા શ્રીકૃષ્ણના અર્જુનને ઉદ્ધેલા શબ્દો યાદ આવે છે; “પાર્થ! નબળે થા મા ! તારી સાથે છું.”
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવગતિનું મૂલ્ય
તીર્થંકરદેવ કેવળજ્ઞાની થયા. તેમને ચાર ગતિનું દર્શન થયું. ચારે ગતિમાં માનવગતિને શ્રેષ્ઠ જેઈ બાકીની ત્રણ ગતિની અપેક્ષાએ માનવગતિ ઉત્તમ છે. ત્રણ ગતિને સાક્ષાત્કાર પ્રભુને થયે. તે ત્રણે ગતિએને વામણી જે. માનવ ગતિ ઉત્તમ છે, મહાન છે! એમ પ્રભુએ કહ્યું. માનવજીવનની પણ ચાર ગતિ–દેવગતિ, નારકગતિ, તિર્યંચગતિ ને માનવગતિ. આ ચાર ગતિમાં માનવગતિ જ મહાન છે એિમ કેમ કહેવાય? આપણે તેને સાક્ષાત્કાર કર્યો નથી-તે
ચારે ગતિને આપણે હાલ અનુભવ કર્યો નથી. ત્રણેય ગતિ તે દેખાતી જ નથી. તે આ ચાર ગતિમાં માનવગતિ મહાન કેમ કહી શકાય? એક લીટી મોટી છે એમ ક્યારે કહેવાય? એક લીટી દોરે અને કહે કે આ મોટી છે–તે કેણ માનશે? પણ તેની સાથે બીજી ત્રણ નાની લીટી દરે અને કહે કે આ ત્રણ લીટીની અપેક્ષાએ આ ચેથી લીટી મટી છે. માનવગતિ આપણે જોઈએ છીએ. તિર્યંચ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
- જૈન ધર્મના મને ગતિ પણ અંશતઃ જઈએ છીએ. પણ નારકગતિ અને દેવગતિ ક્યાં જોઈ છે? ત્રણ ગતિ કરતાં જેથી માનવગતિ મહાન છે, તે કેમ કહેવાય?
અહીં બે રસ્તા છે. કાં તે ચારે ગતિને સાક્ષાત્કાર થાય, અથવા જેને સાક્ષાત્કાર થયે છે તે કેવળી ભગવંતનાં વચને ઉપર શ્રદ્ધા રખાય.
આપણને ચાર ગતિને સાક્ષાત્કાર થયું નથી. કેવની ભગવંતને તે થયે છે તે તેમને શરણે જવું. તેમનાં વચને પર શ્રદ્ધા રાખવી. કદાચ આપણને તે અંગે જ્ઞાન ન પણ હોય, પરંતુ જ્ઞાન કરતાં શ્રદ્ધા વધુ મહાન છે. શ્રદ્ધાથી જ્ઞાનને આત્મસાત કરી શકાય. ભગવાનને ચાર ગતિને સાક્ષાત્કાર થયે છે, તેથી તે જે કહે તે ઉપર શ્રદ્ધા રાખવી જરૂરી છે. શ્રણ કે આપણને તે સાક્ષાત્કાર થયું નથી. આપણને જ્ઞાન થવું તે જ મહાન નથી, પણ શ્રદ્ધા રાખવી તે ય મહાન છે.
ભગવાને કહ્યું, “હે માનવ તું મહાન છે. મજુબા તુમમેવ સ ”
ભગવાન પર પૂર્ણ શ્રદ્ધા હોવી જરૂરી છે. જેને સીધે સાક્ષાત્કાર નથી, તેને શ્રદ્ધા દ્વારા સાક્ષાત્કાર કરી શકાય છે જ્ઞાનની આંખે દ્વારા જાણું સમજી શકાય છે.
આપણને સંપૂર્ણ જ્ઞાન નથી. આપણને સાક્ષાત્કાર થયું નથી. તે જેને સાક્ષાત્કાર થયે છે, જેને સંપૂર્ણ જ્ઞાન છે. તેવા કેવળી ભગવંત પર સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા આવશ્યક છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૯
માનવગતિનું મૂલ્ય
બટાટામાં અનંત જીવા છે; તેમ પરમાત્માએ કહ્યું. શુ તમે તે જીવા જોઈ શકે! છે? પરમાત્માએ તે જીવા જોયા અને કહ્યું. માટે જ તેમની ઉપરના વિશ્વાસથી તમે ય તેમ જ કડા છે ને?
તમે કહા કે, બટાટામાં અનંતા જીવા છે,' તા કાઈ તમારું માનશે ? તે કહેશે કે, શુ' ખેલે છે ? ક્યાં જીવ છે? બતાવા તા ખરા ?”
પશુ આપણે જે એલીએ તે આપણું છે? ના. જેવું ભગવાનનુ વાય છે કે, ખટાટામાં અનંતા જીવા છે.” તેવું અક્ષરશઃ આપણું વાચ છે. બટાટામાં અનતા જીવા છે.’તેમાં કાના માત્રા કે અલ્પવિરામ વગેરેમાં કયાંય ફેરફાર નહીં.
ભગવાન કહે જ્ઞાનથી અને તેને આપણે કહીએ શ્રદ્ધાથી. આથી જ કહેવાય છે કે, શ્રદ્ધાવાન તે સવજ્ઞ સમાન છે.’
તમને પ્રશ્ન થાય કે શ્રદ્ધાવાન શી રીતે સ`જ્ઞ સમાન હા, શ્રદ્ધાવાન તે સવજ્ઞ સમાન છે. સન્ને જે કાંઇ કહેલ છે તે પર સ ́પૂર્ણ શ્રદ્ધા, તેનું સંપૂર્ણ પાલન, તે પ્રતિ અપ્રતિમ ભક્તિ.
પરમાત્માએ કહેલ છે કે નારકી સાત છે. તા તમે શુ કહેશેા ? નારકી સાત કે આઠે? જરૂર કહેશે। નારકી સાત છે. દેવલાક ? તા તેમની જેમ જ કહેશે કે ખાર.
આ બધું તમે જોયું છે? ત્યાં તમે ગયા હતા?
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ૦
જેને ધર્મના મર્મો
ના?
તે આમ કેમ બેલે છે? શ્રદ્ધાથી.
સર્વજ્ઞ પરમાત્મા પર સંપૂર્ણ શ્રદ્ધાથી તેવું કહીએ છીએ.
સર્વશે જેના જે પ્રકારે કહ્યા છે તેનું તે જ નિરૂપણ આપણે કરવાના. તેમાં એક પણ શબ્દ આપણે ફેરફાર કરવાને તૈયાર નહીં. માટે શ્રદ્ધાવાન સર્વજ્ઞ સમાન કહેવાય.
પરમાત્માએ કહ્યું, “માનવ મહાન છે? તેથી આપણે પણ કહીએ છીએ. “માનવગતિ મહાન છે? નારકગતિમાં પારાવાર દુઃખ, અપાર પીડા, ભયંકર ત્રાસ, યાતના દુઃખ ને દુખ.
તિર્યંચગતિમાં પારાવાર પરાધીનતા.
બે ગતિને તે આપણને સાક્ષાત્કાર થાય છે. તે બે ગતિ છે, માનવગતિ અને તિર્યંચગતિ, આંખેથી તે જોઈ શકીએ છીએ. તિર્યંચ ગતિને સાક્ષાત્કાર થાય છે. ઢોરની દશા કેવી પરાધીન? તેનામાં અનંત શક્તિ છે; છતાં તે પશુ જે કેમ? તેનામાં વિકાસ કેમ નથી? આપણે વિકાસ શક્ય છે. પશુને વિકાસ શક્ય નથી. પશુ જેવું જીવન તમે જીવતા હે તે લેકો કહેશે: પશુ જે કેમ? હેર જે કેમ રહ્યો છે? આવું તે ઢેર કરે ઢેર.” એટલે આ માનવજીવન ટૅર કરતાં મહાન છે. પશુનું જીવન
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
માનવગતિનું મૂલ્ય તુચ્છ લાગે છે. પરિપકવ નથી. પશુની વિષયવાસનાની ક્રિયા જાહેરમાં હોય છે, માનવ પશુ નથી. માનવ પશુ કરતાં ઊંચો છે. માનવને ઢેર જેવા થવું ગમતું નથી. તમને કઈ ગધેડા જે કહે તે ? તમે કૂતરા જેવા છે. એમ કહે છે? તે તમને ગમશે? તમે કૂતરા- ગધેડા કહેવડાવવા તૈયાર નથી; કેમકે તમે માનવ છે. પશુ કરતાં. ઊંચા છે.
આમ બે ગતિ-તિર્યંચ અને માનવમાં માનવગતિ મહાન છે. નારકમાં પારાવાર દુઃખ, પીડા, આપત્તિ છે. તેથી નારકગતિ કરતાં માનવગતિ ઉત્તમ છે જ. વધારે છે, પણ મહાનતા તે માનવમાં જ વધારે છે. ' દેવમતિમાં ત્રાસ
દેવકમાં સાચું સુખ હશે ખરૂં? ના. ત્યાં સાચું સુખ નથી.
સુખને અર્થ આપણે શું કરીએ છીએ? સુખ એટલે સાધનસામગ્રીની પ્રાપ્તિ માનીએ છીએ.
કેઈને બંગલે છે. માટે માનીશું કે તે સુખી છે.. કારણ કે, સુખની સામગ્રી આપણે બંગલામાં જોઈએ છીએપણ તેનામાં સુખની લાગણું છે ખરી? કદાચ બિચારે બંગલામાં બેસી કેટલી હાયય કરતે હશે? કેટલે હેરાન થતું હશે? એરકંડિશનમાં બેસીને હૈયે કેટલી ગરમી અનુભવતું હશે? શું છે તે ખરેખર સુખી ? દેય છે જરૂર – સુખી, બંગલાની સામગ્રીને લીધે.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
જૈન ધર્મના અમે
બે-ચાર ગ્રાહકે આવ્યા. કમાણી સારી થઈ તેથી માનીએ કે, તે ધંધામાં સુખી છે. પણ ના, તે સુખી નથી. ધન આવ્યું તેથી સુખી ન મનાય. તે સુખ લાગે છે, સુખની સામગ્રીના સાન્નિધ્યને લીધે. - દેવલેકમાં સુખની અઢળક સામગ્રી છે, પણ તેઓ સુખી નથી. દેવલેકમાં સુખ ન હોવાનાં બે મુખ્ય કારણે છે. એક છે ઈર્યા ને બીજું અતૃપ્તિ - ત્યાં ભયંકર ઈર્ષ્યા છે. સામાન્ય દેને મહર્થિક દેવની, ઇન્દ્રો વગેરેને એક બીજાની સમાન કક્ષાની જોરદાર ઈર્ષા સંભવિત છે. આની સ્થિતિ ઊંચી, મારી સ્થિતિ નીચી, આની કક્ષા મેટી, મારી કક્ષા નાની; આનું સ્થાન ઉપર, મારું સ્થાન નીચે, આને મેટું વિમાન, મારે નાનું વિમાન, વગેરે જેઈને કે વિચારીને કેટલાય દે બળી બળીને ખાખ થઈ જતા હોય છે. બીજાનું સુખ જોઈને તેઓ તરફડિયાં મારતા હોય છે.
આપણું ખાસડાંના ખલા સારા, પણ દેવ–મોજડીનાં રને બેટાં. અઢળક સંપત્તિ–વૈભવ છતાં ઈર્ષ્યા તેમને બાળી બાળીને ખાખ કરી મૂકે છે. અનેક દેવીઓ રૂપ–લાવણ્યમાં એક એકથી ચઢિયાતી–તેવા ઉત્કૃષ્ટ રૂપ જોગવીને અતૃપ્તિ જાગે. તે અતૃપ્તિની જવાળામાં બિચારે દેવ બળીને ખલાસ
થાય.
આમ ઈર્ષ્યા અને અતપ્તિના દાવાનળમાં ઘણા દેવે
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવગતિનું મૂલ્ય
સતત સળગ્યા કરતા હોય છે, બળી બળીને શેકાતા હોય છે, ખાખ થતા હોય છે. વળી તેમની વિદાયપળની વ્યથા. અત્યંત દુખદાયી હોય છે. તેમને પિતાના મૃત્યકાળની આગાહી થતી હોય છે. મૃત્યુને છ માસ બાકી રહે, એટલે. દેવદેવીઓની માળા કરમાવા માંડે. જ્યાં માળા કરમાઈ રહ્યાં તેમને જીવન નિરસ લાગવા ડે. બસ! છ જ માસરહેવાનું? શું આ દેવી ચાલી જશે?” આ વિચારે તે દેવદેવીઓનાં અંતરને કેરી ખાવા લાગે છે. જેમ જેમ દિવસે પસાર થાય, તેમ તેમ વલખાં વધતાં જાય, તેઓ ગૂરી. જૂરીને રડે. તે દેવદેવી એકબીજાની પાસે જ બેસી રહે, એકબીજા સામું જોયા કરે. “તું જતી રહીશ? હાય ! હું કેવી રીતે જીવીશ? તું જઈશ પછી આ વાપી, આ સ્થાનનું શું થશે? તારાથી મારા વિના કેમ જીવાશે? હાય! કેટલે. ભયંકર વલેપાત!” ઈત્યાદિ કરુણ વિલાપ, વિદાય લેતી. વ્યક્તિ કરતી હોય છે. -
- જ્ઞાનસારમાં યવિજયજી મહેપાધ્યાયે આ પ્રસંગનું વર્ણન કરેલ છે. તે વલેપાત, તલસાટ, ઝંખનાનું વર્ણન. વાંચતાં થાય કે ખરેખર દેવ કરતાં માનવ ખૂબ મહાન છે..
આમ દેવદેવીઓ કરૂણાજનક આદ–વિલાપ વિલેપાત. કરતાં હય, ગુરી પુરીને મરતાં હોય અને તેય કાંઈ કરી. શકે નહીં. કોઈ તેમને અટકાવી શકે નહીં. કેઈ તેને ઉપાય નહીં. બસ, તે રડે ને બીજા ટગર ટગર જોયા કરે. બીજા દેવદેવીએ તેમને ગુરતાં, ત્રાસ પામતા ત્રાહિ ત્રાહિ”
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
જૈન ધર્મના માં
પાકારતાં ભયંકર વિરહવેદનાના, વિલાપ કરતાં જુએ. રે! છાતીફાટ રૂદન-વ્યથા-વિરહની વેદના જોનારાની પણ છાતી ફાટી જાય એટલુ કરુછુ પાંત હાય છે.
તેથી જ ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કહ્યું છે કે, હૈ પ્રેક્ષક દેવા! તમે તે ગજબ છે; તમારી છાતી ગજવેલની લાગે છે કે આવુ કર્ફ્યુ કલ્પાંત જોઈ શકેા છે ! એ વિરહની વેદનાને જોઈ શકે છે! મને લાગે છે કે તમારું હૃદય ગજવેલનુ બનેલુ હશે.
દેવીનુ આયુષ્ય આછું હાય, દેવનુ આયુષ્ય વધારે હાય, દેવી વાંરવાર અદલાય, તેાય કેટલાય સમય સુધી રહે. તેથી જ્યારે દેવી ચાલતી જાય ત્યારે દેવને તીવ્ર વિરડ વેદના, કરૂણ કલ્પાંત, કારમા લેાપાત થાય. આમ તેના જીવનમાં સુખ નહી. વળી ત્યાં પણ મારામારી, કાપાકાપી, ઇંટફાટ ચાલે.
આપણે ત્યાં વાસના છે, વિકાર છે. આપણે ત્યાં વિરહવ્યથા છે, કલ્પાંત છે, રૂદન છે, મારામારી અને કાપાકાપી છે. પણ આપણે ત્યાં તેના નિવારણના જેટલા સક્રિય ઉપાયા છે; તેટલા દેવલેાકમાં નથી.
મસ્કતી મારકીટમાં એ દુકાના સામસામી આવી હાય. એકની દુકાને સારી ઘરાકી રહેતી હાય, જ્યારે બીજો બેઠા એઠા હવા ખાતા હોય. તેને ચાપાણીના ખરચા પણ માથે પડતા હાય, પેલાની ઘરાકી જોઇને, વેપાર જોઈ ને, બીજે વેપારી બળી બળીને ખાખ થઈ જાય અને ખખડે કે, 'અધા
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
=
=
=
=
===
=
=
=
=
ભાનવગતિનું મૂલ્ય ઘરાક એને ત્યાં મારે ત્યાં કેઈ નહીં ! બસ, ઉખેડી નાખું તેને.” આમ તે ત્રાસ અનુભવે, પણ છેવટે ય આ દુનિયામાં ઉપાય છે. તેને થાય કે આ દુકાન કાઢીને મારકીટમાં દુકાન નાખું. પછી ત્યાં જોવાનું નહીં, ને જાણવાનું નહીં, બળવાનું નહીં, ને દાઝવાનું નહીં.
આમ માનવકમાં. તે સ્થાન બદલવાથી પણ ઈર્ષાની પીડા જાય, પણ દેવલેકમાં તે સ્થાન બદલાતું નથી. ત્યાં જે Proper સ્થાન હોય ત્યાં જ રહેવાનું નક્કી કરેલ વિમાન વાપરવાનું. આથી ઈર્ષ્યા, ઈર્ષ્યા ને ઈર્ષ્યા! બીજાનું જોઈને બળી બળીને મરવાનું.
જરૂર, માનવ કરતાં દેવને વધુ સુખ મળ્યું, સુખનાં સાધને વધુ મજ્યાં પણ તે દેવે દુઃખી કેટલા?
માણસમાં પણ ઈર્ષ્યા અને અતૃપ્તિ છે–તેથી તે દુખી થાય છે, પણ તે દુઃખ દૂર કરવાને ઉપાય તેની પાસે છે.
ઘર તે બદલી શકે, રે! છેવટે ઝેર ખાઈને મરી પણ શકે” દેવથી આમાંનું કશું થાય નહિ. - બીજાને મારા કરતાં વધુ સુખ મળ્યું છે તે વિચારે પિતાનું સુખ જેને સુખ ન લાગે. તે વધુ સુખના વિચારે બળી બળીને ખાખ થાય.
મારા કરતાં આને વધારે? મારી પાસે એક લાખ અને આની પાસે પાંચ લાખ?” આ બીજાને વધુપણાનું દુખ – એનું જ નામ ઈર્યા.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને ધર્મના મર્મો
જે મળ્યું તે મને ઓછું પડે છે. આપણને લાખ, તેને પાંચ લાખ. આ પિતાને ઓછાપણને વિચાર પણ દુઃખી કરી મૂકનારે બને છે.
બીજાને વધુ મળ્યું તેની ઈર્ષ્યા– પિતાને ઓછું મળ્યું તેની અતૃપ્તિ –
પિતાને ઓછું મળ્યાને વિચાર બીજાને વધારે મળ્યાને વિચાર કરે ન જોઈએ. મને ૧૫૦ તેને ૨૦૦ મને ૩૦ બેનસ, તેને ૫૦ બોનસ. આમ બીજાના વધુ, પિતાના ઓછા આવે લાવાર નહિ કરતાં, ડાહ્યા માણસે પિતાને જે મળ્યું તે બરાબર જ છે.” આ વિચારમાંથી જ સંતેષનું પરમ સુખ અનુભવવા મળે છે. - દેવલેકમાંથી બીજા સ્થાને ભાગી જવાનું સંભવિત નથી, આપણે ત્યાં તે છે. એક સ્થાન ન ગમ્યું, તે બીજે સ્થાને, આપણે સ્થાન બદલી શકીએ છીએ. દેવે સ્થાન બદલી શકતા નથી.
આપણે રે લઈ મરી શકીએ. તેથી આપણને મરી - જવાનું સંભવિત છે. દેવે તે રીતે મરી શક્તા નથી.
- દેવે ભારતમાંથી પાંચ કિલે ઝેર લઈ જાય ને તે ખાઈ જાય તેય તે મરવાના નથી, જીવતા જ રહેવાના. કેવી ભયંકર સજા! હવે તમે જ બેલે કે દેવેની રત્નજાતિ મેજડી પણ ખરાબ ! માનનાં ખીલા ભરેલાં ખાસડાં સારાં !
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવગતિનું મૂલ્ય
પણ હવે તે ભારતમાં ઝેર ખાનારા મરતા નૌ અને દૂધપાક ખાનારા મરી જાય છે !
૯૭
હમણાં એક વાત છાપામાં આવી કે એક માણસે ઝેર ખાધું, પણ તે મર્યો નહી. કારણ ? ઝેર સેળભેળવાળું હતું. તેને થયું કે ઝેર ખાધુ છતાં ન મર્યાં, તેા ચાલે! લગ્ન છે ત્યાં જઈ એ. તે ભાઈ ત્યાં ગયા. ત્યાં બન્યા હતા દૂધપાક. દૂધપાક ખાધા—ઝાડા થયા-કેલેરા થયા અને ખલાસ થયા. ઝેરે જીવાડા અને દૂધપાકે માર્યાં.
તે ઝેરથી મર્યાં નહીં. કારણ ઝેરમાં ભેળ હતા. તે દૂધપાકી જીવ્યે નહીં. કારણ દૂધપાકમાં ભેળ હતા.
ભારતમાં સાચુ' ઝેર ન મળે તે દેવા મરવા માટે આફ્રિકાથી ઝેર લાવે અને તે ખાય તે ય તે મરી શકે નહીં.
માનવગતિ કરતાં દેવલાકમાં સુખનાં સાધના ઘણાં છે. પણ આવાં દુઃખ પારાવાર છે.
દેવલાકમાં ડાહ્યા દેવા પણ ઘણા છે. તેમને આવાં ઈર્ષ્યા, અતૃપ્ત નથી કે ભેગસુખાની સામગ્રીના આગે પણ નથી કે જે તેમને મૂઝાવે, અટકાવે. તેઓ સતત માનવગતિની ઝંખના કરતા હૈાય છે.
આમ ત્યાંના ડાહ્યા દેવા માનવગતિ સતત ઝંખે છે. અહીંના ડાહ્યા માનવે, દેવગતિ કી પસંદું કરવા કરતા નથી, અમે કયારે મુક્તિ પામીએ ?' એવી જ ઝખના કરતા હાય છે.
છે. ધ. 9
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ7
જૈન ધર્મના અમે
દેવેને મોક્ષે જવું હોય તે તે દેને માનવ થવું પડે. માટે જ તેઓ સતત ડંખ્યા કરે છે કે, “જ્યારે દીક્ષા લઉં, જ્યારે આરાધના કરું ? કયારે આત્મકલ્યાણ સાધું ? કયારે મેક્ષમાં જઉં ?”
ઈષ્ય ઉપર એક પ્રસંગ યાદ આવે છે. અહીં જ તેને ઉલેખ કરી દઉં.
બે પાડોશી હતા, એક કમાયે અને બંગલે બંધાવ્યું. બીજે તે ને તે રહ્યો. પેલાને બંગલે જોઈને બળીને ખાખ થઈ જજ લાખે. તેનું બાત કાઢી નાંખવા સુધી થાય તેટલો પ્રયત્ન કર્યો પણ કાંઈ કારી લાગી નહીં, છેવટે મરતી વખતે તેણે પિતાના દીકરાઓને બોલાવ્યા. તેણે કહ્યું, “બેટાઓ? મારી એક ઈચ્છા પૂરી કરશે?”
દીકરાઓ-જરૂર, જરૂર, પિતાજી ! પિતા-ગમે તેવી ઈચ્છા છે તે પૂરી કરશે? દીકરાઓ-કહે તે ખરા, એમાં પ્રશ્ન શા માટે? પિતા-ના, પહેલાં હા કહે, પછી કહીશ.
દીકરાઓ-પિતાજી, જરૂર તમારી ઈચ્છા પૂરી કરીશું. વચન આપીએ છીએ.
પિતા-તે બરાબર સાંભળે. હું મરી જઉં, પછી મારા શરીરને અગ્નિસંસ્કાર ન કરેશે.
દીકરાઓ-હેં ! તે શું કરવાનું? પિતા-મૂંઝાઓ નહીં. તમારે મારા શરીરના ટો,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવગતિનું મૂલ્ય
ટુકડા કરવાના. હાથ કાપવાને, પગ કાપવાના, શરીરના થાય તેટલા ટુકડા કરવાના. માથું કાપવાનું, ધડ જુદું કરવાનું.
દીકરા-પિતાજી, આ શું કહે છે? આવું તે થાય?
પિતા–જુએ, તમે મારી ઈચ્છા પૂર્ણ કરવાની હા પાડી છે, વચનભંગ ન કરશે.
દીકરા–ભલે, આપની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તીશું. પછી!
પિતા-પછી તે ટુકડા આ પાસેના બંગલામાં કમ્પાઉન્ડમાં જુદી જુદી જગ્યાએ દાટી દેજે. . દીકરા–દાટી દેવાનાં? પાસેના બંગલામાં? શા માટે? અંગાલાવાળાએ આપણું શું બગાડયું છે?
પિતા-મને કાંઈ પૂ નહીં. ગરબડ ન કરે. હું કહું તેમ કરજે.
દીકરા–સારું. પછી?
પિતા–પછી સવાર થાય ત્યારે હેહા કરી મૂકજો કે, અમારા બાપા ગૂમ થયા. કેઈએ અપડરણ કર્યું !” પાકિસમાં ખબર આપજે. ને કહેજે કે અમને આ પડેલી પર વહેમ છે. કદાચ તેણે ખૂને કર્યું હોય.
દિીકરા–પછી !
પિતા-પછી, પિલિસ આવશે. ચારે બાજુ તપાસ કરશે. પછી ધીમેથી કમ્પાઉન્ડ ખેદાવશે. અને શરીરના ટુકડા પકડાતાં તે ખૂની કરશે. તેને સજા થશે- તે જેલમાં સબડશે. બસ. પછી મારા આત્માને સંતેષ થઈ જશે. તેને
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
જૈન ધર્મના મર્મો જન્મટીપ મળશે કે ફસી મળશે. હાશ. પછી મારી અવગતિ નહિ થાય.
દીકરા-આપણે આવું શા માટે કરવું જોઈએ?
પિતા–જીવતાં તે એના તરફથી ઈર્ષ્યાથી બળી બળીને ખાખ થયે, પણ તેને હેરાન ન કરી શકે. હવે મારા મર્યા પછી તે હેરાન હેરાન થશે તે વિચારે મને ખૂબ શાંતિ-આનંદ થશે.”
જોઈને? ઈષ્યની કારમી આગ?
પુણ્યવાને ! આપણને ભગવાનનું શાસન મળ્યું છે એ ખૂબ સારું થયું છે. જેથી આવી વિષય-કવાયની આગ ભભૂકતી નથી. વાસનાની આગમાં આપણે ખાખ થતા નથી. તપ સંયમ પ્રત્યે કાંઈક પણ જાગ્રત છીએ-આ કેને ઉપકાર? .
ભગવાનનાં શાસનને. તેણે આ સંસારનાં દુખતું: સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે, વિષય-વાસનાના વિકારેથી યુવાનને કાળાં કર્મ કરતાં અટકાવ્યા છે. નહીંતર તમે કે હું અહીં હિત ખરા? અત્યાર સુધીમાં કેટલીય વાર ઈડ–દૂધ ગટગટાવી ગયા હત! માંસાહાર પણ થયે હેત ! હું કયાં હતી? તમે કયાં હેત? આ બધું નથી થયું તેમાં એક માત્ર પ્રભાવ કામ કરી ગયેલ છે; જિનશાસનને.
મર્યા પછી પણ વેર વાળવાની ભયંકર વૃત્તિ! પિતાના
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવગતિનું મૂલ્ય
૧૦૧
શરીરના ટુકડા ! પેલાને જન્મટીપ ? શું આવી હાઇ શકે છેલ્લી ઈચ્છાઓ ? અસ્તુ-હવે મૂળ વાત ઉપર આવીએ.
પ્રભુની આજ્ઞાઓને ધારે તેટલી માનવ જ પચાવી શકે છે. તેથી જ માનવ મહાન છે.
મારા એક પુસ્તકમાં દેવલેાકમાં મહાવીર ભગવાનના આત્મા ચિંતન કેવી રીતે કરે, તે કાલ્પનિક ચિત્ર દર્શાવેલ છે. સ્વગત તી...કર ભગવાન ખેલતા હાય. તે વખતે દેવા આવે, દેવીએ આવે, અને ભગવાનના આત્મા ત્યાંથી ચાલ્યે જાય છે. ત્યારે પેલા કહે છે-એય જડભરત, આ ક્યાં ચાર્લ્સે ? ત્યાં ચર્ચા થાય છે. ત્યાં દેવીઓનાં રૂપ, સ્નેહ વગેરે હાય. ભગવાનના આત્મા નિઃસ્પૃહી છે. તે અંગે વિચાર ન હેાય. ભગવાન મહાવીર દેવના આત્મા દેવલે કમાં ય વિરકત હાય.
ટૂંકમાં, મનુષ્ય-જીવન મહાન છે. કેમકે દેવલાકના ડાહ્યા લેાકની તીવ્ર ઝંખના છે, માનવલાકમાં જન્મ લેવાની. માનવલેાકના ડાહ્યા લેાકેાની લગીરે ઝંખના નથી; દેવલાકમાં જન્મ લેવાની. આથી જ દેવગતિ, નારકગતિ અને તિયચ ગતિ કરતાં માનવગતિ મહાન છે, ઉત્તમ છે. માનવ જીવનની એ રીતે બરબાદી
આ માનવ જીવનને ખરમાદ કરનારાં એ તત્ત્વા છે. તે માટે આપણે ઉત્તર પ્રદેશમાં વાનર પકડવાની રીત જોઈ એ. ઉત્તર પ્રદેશમાં વાનરા ખૂબ હૃષ્ટપુષ્ટ હાય છે. મેાટા દૈત હાય છે. તેમને પકડવા માટે છાટમાં ગાઠવવામાં આવે છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
જૈન ધર્મના અમે ભૂંડની માફક તે સહેલાઈથી પકડાતા નથી. તેથી તેમને પકડતાં શિકારીએ લેખંડનાં વાસણ તૈયાર કરે છે, તેનું પેટ પહેલું અને મેટું સાંકડું; “જગ જેવું. તે સાથે લઈ જાય, અને મેટી ઝોળી ભરીને ફળફળાદિ લઈ જાય. જ્યાં મોટા મેટા વાંદરા ઝાડ ઉપર બેઠા હોય ત્યાં જાય. વાંદરાઓ ઉપર બેઠા બધું જોયા કરે. શિકારીઓ વાસણે ગોઠવે તેમાં જામફળ, દાડમ વગેરે ફળો નાંખતા જાય. વાંદરા દેખતા હોય તે રીતે તે ફળ અંદર નાખે અને સાંકડું મોટું હોવાથી માંડ માંડ તે નીચે ઉતારે. વાંદરાને દેખાડી દેખાડીને ખૂબ જ મુશ્કેલીથી તે વાસણમાં ફળે ઉતારે એટલે ફળને જોઈ વાંદરા લલચાઈ જાય.
તે માણસને બરાબર ગોઠવીને શિકારીઓ આઘાપાછા થઈ જાય, ઝાડ એઠે સંતાઈ જાય, ચૂપચાપ બધું જોયા કરે. જેવા શિકારીઓ દૂર થઈ જાય કે “હૂપ હૂપ” કરતાં છલાંગ મારતા, કૂદતા વાંદરા નીચે ઊતરે. અને તે વાસણે પાસે આવે. ધબ થઈને હાથને પજે નાંખે પેલા વાસણમાં -માંડ માંડ નીચે જોરથી ઉતારે. પછી કેઈન હાથમાં કેળું, કેઈનાં હાથમાં જમરૂખ કે દાડમ આવે, તે હાથમાં લઈને, હાથ બહાર કાઢવા મહેનત કરે. ખૂબ ધમપછાડા કરે, પણ હાથ બહાર નીકળે નહીં. જે ખાલી હાથ અંદર જ માંડ માંડ ગયે હેય તે હાથ હવે ફળ સાથેને શી રીતે બહાર નીકળી શકે? એવામાં પેલા શિકારીઓ ધીમે પગલે હસતા હસતા આવે. અને એ વખતે વાદરાને ખ્યાલ આવી જાય
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવગતિનું મૂલ
૧૦૩ અને મને મન બેલી ઊઠે કે, “અરે! આ તે મેત આવ્યું. સાક્ષાત્ યમરાજ આવ્યે.” હવે ખબર પડી કે, “આ તે આપણને પકડી જવાના! આપણે મરી જવાના !” શિકારીઓએ ગોઠવેલ છટકામાં વાંદરા ફસાઈ ગયા. જે એ વાંદરાઓએ હાથ બહાર કાઢીને ભાગી છૂટવાને પ્રયત્ન કર્યો હોત તે તેઓ ઉગરી ગયા હોત, પણ હાથમાં પકડેલું ફળ તેમનાથી છેડાયું જ નહિ. ત્યાં શું થાય? જેને પકÖલું છૂટતુ નથી તે છે વાનર. અને જે પકડેલું છોડી દે છે. તે છે નર.
વાનરે બે રીતે ખતમ થયા. મેતના ગોઠવાયેલા છાટકાના અજ્ઞાનથી અને છેલ્લે પકડાએલા પદાર્થની તીવ્ર આસકિતથી.
મનુષ્ય જીવન પણ અજ્ઞાનતા કે આસક્તિથી બરબાદ થાય છે. માનવજીવન ખૂબ મહાન છે. સૈની પળે પળે ખબર રાખવાની છે, તે વેડફી નાંખવાની નથી. તેને દેહ અને તેની સાતે ય ધાતુઓ નાશ કરવા માટે નથી. એક મણ બરાકમાંથી એક શેર લેહી થાય છે. એક શેર લેહીમાંથી એક જ તેલો વીર્ય બને છે.
નાહક સંસારની ચિંતા કરી શા માટે લેહી બાળા છો? વિચારે, એક મણમાંથી એક શેર વયનું પણ જતન કરે. તેની રક્ષા માટે મરી ફીટે. લેહી બાળા, અને વીર્યનાશ ન કરે.
એક મણે એક શેર લેહી, એક તેલે વિય. આ બીનાને વારંવાર યાદ કરે. નાશ થાળે ત્યારે કૈટલે થાય?
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
જૈન ધર્મોના મમેદ્
અઢી તાલા વીય નઈ એક મલે થાય એક તાલે; જે વીય તૈયાર થાય તેના એક જ વારમાં નાશ થાય અઢી તાલા!
આ રીતે લાહી–વીયનૌ અરમાદી કરનારને શરીર ટકાવવા માટે બ્યસના ઉપર જીવવુ' પડે છે. મિથ્યા આનંદ મેળવવા માટે સિનેમા જોવાં પડે. કારણ કે આંતરિક આનંદની અનુભૂતિ જ નથી. અંદર બધુ ખલાસ છે, માટે જ શરીરને ટકાવવા માટે બીડી પીએ છે; સીગારેટ ફૂંકો છે, સિનેમા જુએ છે. બાહ્ય સાધના પર જીવન ટકાવવા માંગે છેઆવી છે કફ઼ાર્યાં, કરુણુ સ્થિતિ આજના સંસારી જીવન.
એક વાર અમે શત્રુંજય પર ચઢતાં હતાં. ત્યાં કેટલાક ચુવાના ટ્રાન્ઝીસ્ટર વગાડતાં ઉપર જતા હતા. મેં કહ્યું, ‘ભાઈ, અહી'ના પવિત્ર અણુ પરમાણુને શા માટે તમે ભ્રષ્ટ કરો છે ?” તેમણે અમારી સામે જોયુ અને ટ્રાન્ઝીસ્ટર બંધ કરી દીધુ. ચૂપચાપ થોડું આગળ ચાલ્યા. ત્યાં એક જણુ માલ્યા, “હુવે ઉપર પહાંચાશે કેવી રીતે ?” મેં પૂછ્યું, ભાઈ ! એમ કેમ ખેલેા છે ?”
જવાબ મળ્યા, આના વિના રહે.” અને આમ ખેલીને લથડતે
વધ્યા.
ટાંટિયામાં જોર નહી પગલે તેઓ આગળ
માનવ
કેવું નશીલું ખન્યુ છે જીવન માનવનું! જીવનમાં કાઈ રીતે ચ બિચારાને ટકવું તે રહ્યું જ. જીવનને ઉર્ધ્વગામી બનાવેા. તે માટે રાજયોગ નક્કર પ્રક્રિયા છે. હુઢચેગ છ માસે સિદ્ધ થાય તે રાજયોગ છ મિનિટમાં
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવગતિનું મૂલ્ય સિદ્ધ થાય. રાજગમાં થાન, કાયેત્સર્ગ, ગુરૂસેવા, ગુરૂકૃપા આવે. હઠાગમાં આસન, પ્રાણાયામ વગેરે આવે. પણ તેથી ધીમે ધીમે કાર્યસિદ્ધિ થાય.
આપણે આપણા જીવનને બચાવવાનું બે બાબતથી– (૧) અજ્ઞાનતામાંથી (૨) આસક્તિમાંથી.
તે માટે એક મણ, એક શેરઃ એક શેર એક તેલચાદ કરે ને નાશમાંથી બચે. તેમાંથી પાછા હઠો-પાછા હઠો.
આ ભાવ વારંવાર દેહરાવશે તે તે ભાવ સ્વભાવ જે થઈ જવા લાગશે, વીર્યનું ઉર્ધ્વીકરણ એ તમારે ભાવ છે. ભાવ, કરતાં કરતાં સ્વભાવ થઈ જાય. ભલે ભૂલ થઈ જાય. પતન થઈ જાય, પણ પશ્ચાત્તાપ અને પ્રાયશ્ચિત્ત દ્વારા બીગડી સુધારી શકાય છે. વળી પાછા ભાવને સ્વભાવ તસ્કે વાળવાની સાધના દેહરાવી શકાય છે. ભૂલથી કદી નિરાશ થવું નહિ.
આપણું જીવન મહાન છે, માનવજીવનની મહાનતા વિરતિથિી. તે વિરતિની દષ્ટિએ મહાન છે.
આપણે પચ્ચખાણ, વ્રત, નિયમ લઈ શકીએ, દેવે તે બિલકુલ લઈ શકતા નથી. વિરતિની સર્વોચ્ચ સાધના માનવજીવનમાં જ છે. ભગવાનની ઉત્કૃષ્ટ ભક્તિસ્વરૂપભગવાનની આજ્ઞાપાલન રૂપ-વિરતિ આ માનવજીવનમાં છે.
આમ ભક્તિમાં પણ છે ચડિયાતા નથી. ભક્તિમાં પણ માન ચડિયાતા અને વિરતિમાં પણ માન ચડિયાતા. તેથી બધી રીતે માનવ દેવ કરતાં મહાન છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦%
જન ધર્મના મર્મો
માનવ ભલે ઊંટ જે છે, તેનાં અઢારે અંગ વાંકા છે. દેવ હાથી જે છે સીધે સપાટ. કેઈ અંગ વાંકું નહીં. આપણે ઊંટ તે સારા, તેઓ હાથી તે ખરાબ. કેમકે સહશનું રણ પસાર કરવું હોય તે દષ્ટિએ કેણુ કામ આવશે? ઊંટ કે હાથી? - હાથી ત્યાં નામે. ઊંટ સસડાટ ચાલી જશે અને હાથી તે જ્યાં ચેડાં થોડાં પગલાં ભર્યા કે તે હાંફી જવાને. ઊંટ એક પછી એક પગ ધડાધડ રેતીમાં મૂકતે દેડયે જવાને. સંસાર સહરાના રણ સમાન છે. ત્યાં જરૂર છે ઊંટની, નહિં કે હાથીની.
આપણાં અઢારે વાંકાં છતાં ઊંટ જેવા મહાન છીએ.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ અઠ્ઠાઇઓ-ભૂમિકા [9]
જેના શાસ્ત્રકાર પષિઓએ એ માંએ ગુણ ગાયા છે તે માનવજીવન ધમમય બનવું જોઈ એ અધમ માંથી મુકિત પામવા માટે છ કાયના જીવાનુ રક્ષણ કરવુ જોઇએ,
આખા વર્ષ દરમ્યાન ખાસ ધક્રિયા થઈ ન હોય,. સૌંસારને કારણે અનેક રાગદ્વેષના ભાવેાના ભાગ બન્યા હાઈ એ, ધમ ક્રિયા કરવાના સમય–સ ંજોગ મળ્યા ન હાય, તા છેવટે ધર્મની આરાધના માટે ગીતાથ ભગવતાએ વાર્ષિક છ અઠ્ઠાઈઓ નિશ્ચિત કરી છે.
અઠ્ઠાઈ એટલે શું! છ અઠ્ઠાઈ એ કયી ?
અઠ્ઠાઈ એટલે આઠ દિવસેાના સમૂહ. પશુ અઠ્ઠાઈમાં આઠ દિવસ હાય અને નવ દિવસ પણ હાય. ‘અઠ્ઠાઈ’ એ. પારિભાષિક શબ્દ છે. અઠ્ઠાઈ એટલે આઠ જ દિવસ એવુ નહી, નવ પણ હાય.
છ અક્રાઈમાં એ અકાઈ શાશ્વતી છે; ચાર અક્રાઈ અશાશ્વતી છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧૦૮
-
જૈન ધર્મના મર્મો બે શાશ્વતી અઢાઈમાં એક ચત્ર માસની અકાઈ અને બીજી આસો માસની અદાઈ છે. બન્ને અદાઈ સુદ ૭ ના દિવસે શરૂ થાય અને પુનમને દિવસે પરિપૂર્ણ થાય. આ પ્રમાણે આ બે અઠ્ઠાઈને નવ નવ દિવસે છે.
ત્રણ અશાશ્વતી અદાઈમાં ત્રણ ચોમાસીની અદાઈ છે
(૧) કાર્તિક માસીની અઢાઈ (૨) ફાગણ માસીની અઠ્ઠાઈ અને (૩) અષાઢ ચોમાસીની અઢાઈ
ચેથી અદાઈ તે પર્યુષણની અદાઈ. તે શ્રાવણ વદ ૧૨ થી ભાદરવા સુદ ૪ સુધીની.
કારતક સુદ ૧૪, ફાગણ સુ. ૧૪, અષાડ સુદ ૧૪નાં દિવસે થતા ચોમાસી પ્રતિકમણને અને ભાદરવા સુદ ૪ ના દિવસે થતા સંવત્સરી પ્રતિક્રમણને લગતી આ ચાર અશાશ્વતી અદાઈઓ છે.
પર્યુષણ પર્વની અઢાઈ આઠ દિવસની છે. એનું સંવત્સરી પર્વ એ જ મૂળ છે. ક્ષમાપના એ પર્વને મૂલ પ્રાણ છે.
૬ અઠ્ઠાઈઓમાં બે શાશ્વતી છે અને ચાર અશોધતી છે. શાશ્વતી એટલે જે હંમેશ હેય. આ બે તે મળે જ. ક્યાંક ને ક્યાંક તે મળે જ. એળીની આરાધના ભરત અને એરવત ક્ષેત્રમાં હેય, કે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં હય, અશાશ્વતી અદાઈ અહીં ભરત ક્ષેત્રમાં ન હોય તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં પણ ન હોય. ભરત ક્ષેત્રમાં ભગવાનનું શાસન ૨૧૦૦૦
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
---
છ અઠ્ઠાઈઓ-ભૂમિકા વર્ષ ટકાવાનું છે, ૨૧૦૦૦ વર્ષ પૂરાં થયા પછી છઠ્ઠો આરે શરૂ થશે. ત્યારે શાશ્વતી ઓળી અહીં નહીં હોય, પણ મહાવિદેહમાં અને એરવત ક્ષેત્રમાં તે ચાલતી હશે. મહાવિદેહ કે એરવતમાં છઠ્ઠો આજે નથી. ત્યાં કેઈ આરો નથી. ત્યાં સદાય ભગવાન તીર્થંકરદેવનું શાસન હેય તેથી ત્યાં બે ઓળી હોય જ. અને તેથી તે બન્ને શાશ્વતી ઓળી કહેવાય. અરવત ક્ષેત્રમાં ન હોય તે પણ મહાવિદેહમાં તે ચાલુ હોય, એટલે આ ચૈત્ર માસની અને આસે માસની ઓળી કઈ પણ ક્ષેત્રમાં ચાલુ તે રહેવાની. તેથી તે શાશ્વતી કહેવાય છે.
બાકીની ચાર અશાશ્વતી એળીઓ ભરત ક્ષેત્રમાં અને એરવત ક્ષેત્રમાં છે. આ અઠ્ઠાઈ અહીં ન હોય તે કઈ પણ ક્ષેત્રમાં ન હોય.
પ્રશ્ન–તે શું ત્યાં સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ નથી કરવામાં આવતું ?
ઉત્તર-ના. ત્યાં બે જ પ્રતિક્રમણ છે. બીજાં ત્રણ પ્રતિક્રમણ ત્યાં નથી. દિવસે લાગેલા પાપની આલેચના માટે દેવસી પ્રતિક્રમણ અને રાત્રે લાગેલ પાપની આલોચના માટે રાઈ પ્રતિક્રમણ
પંદર દિવસના પાપની અચના માટે પખી. ચાર માસની આચના માટે માસી અને બાર માસની આલેચના માટે સંવત્સરી–આ ત્રણ પ્રતિક્રમણ ફક્ત ભારત અને એરવત ક્ષેત્રમાં છે. મહાવિદેહમાં નથી માટે ત્યાં ત્રણ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમ ધર્મના અમે
ચોમાસની પ્રતિક્રમણ નથી તે તેની ત્રણ અદાઈ પણ નથી. સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ નથી માટે તેની એક અદાઈ પણ નથી.
- મહાવિદેહમાં દેવસી પ્રતિક્રમણથી દિવસના પાપની વિશુદ્ધિ અને રાઈ પ્રતિક્રમણથી રાતના પાપની વિશુદ્ધિ થાય થાય છે કેમકે ત્યાં જ સરળ ને અજુ છે.
અહીંના વર્તમાન જીવે જડ અને વક્ર છે, તેથી વિશેષ આલેચના કરવી પડે. અહીં પણ બીજા તીર્થકરથી ૨૩ મા તીર્થંકર સુધી બાવીસ તીર્થંકર ભગવાનના કળામાં તે જેમાં જુતા ને સરળતા રહે છે તેથી તે સમયે અહીં પણ મહાવિદેહની જેમ બે જ અદાઈ હેય.
- આપણું જીવન ધર્મમય બને તે માટે આ અદ્દાઈઓ છે. ધામ કરનારા ઇવેના ત્રણ પ્રકારઃ - ધર્મ કરનાર જીવ જુદા જુદા પ્રકારના હોય છે. તે ત્રણ પ્રકારમાં વહેંચી શકાય. - (૧) સહેચા (૨) ભદૈયા (૩) કયા.
(i) સદે જે ધર્મક્રિયા કરનારા સદા ધર્મક્રિયા કરે છે. નિત્ય દેવસ-રાઈ પ્રતિક્રમણ કરે, ઉકાળેલું પાણી પીએ, જિનપૂજા કરે, યથાશક્તિ તપ કરે. આ છે ઉત્તમ આમસદા ધર્મ, તપ, જપ, ત્યાગ કરતે રહે. સદા સંયમ, દયાનમાં જાગ્રત રહે. તેવા કિયા કરનાર “દૈયા” કહેવાય
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
નથી જવું
છ અઠ્ઠાઈઓ-ભૂમિકા
(૨) ભદૈયા: હંમેશ ધર્મક્રિયા કરનારા ન જ હોય, પણ ભાદર માસ આવ્યું કે, ધર્મક્રિયાની શરૂઆત કરે. “ક્યાં સુધી આ પાપ બંધન કરીશું? ચાલે હવે આ ભાદરવા માસમાં તે ધર્મક્રિયા કરીએ.” એવું તેઓ વિચારે. બીજાને કહે કે, “ભાઈઓ! ધર્મ કરે. જીવનને ધર્મમય બનાવે. આરાધના કરે.” આમ ભાદરવા માસમાં તેઓ જાગ્રત થાય. આમને “ભયા” કહેવાય.
(૩) કયા? કદીક જ ધર્મકિયા કરે. કદા એટલે “કવચિત’ ક્યારેક એટલે કેઈક દિવસ મન પડે તે કાંઈક ધર્મકિયા કરે. જે mood out થઈ જાય તે કહી દે કે,
નથી જવું દેરાસરે-ઉપાશ્રયે.” આ લેકે મનના રાજા અને મનના ગુરુ! મન થઈ જાય તે ધર્મ ક્રિયા કરી દે. આમ કવચિત ધર્મક્રિયા કરનાર, કયા કહેવાય.
આમ સરૈયા સદા ધર્મ કરનાર, ભદૈયા ભાદરવા માસમાં ધર્મક્રિયા કરનાર અને કયા એટલે કવચિત ધર્મ ક્રિયા કરનાર એમ ત્રણ પ્રકારના ધમ જી થયા.
- તમે શામાં છે? સયામાં, ભયામાં કે કયામાં? તે શોધી કાઢજે. કદૈયા કરતાં ભયા સારા અને ભયા કરતાં સદૈયા સારા.
છ અઠ્ઠાઈઓમાંથી અહીં તે આપણે પર્યુષણની અઠ્ઠાઈ અંગે જ વાત કરવાની છે. શાશ્વતી આયંબિલની ઓળી, વિષે વાત આવે ત્યાં શ્રીપાળ-માયણ વિવારે થાય છે –
મન થઈ જા કહેવ
**
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
જૈન ધર્મના અમે
પર્યુષણ એટલે શું? પરિ + ઉષણ = પર્યુષણા
પરિ એટલે ચારે બાજુથી. ઉષણ એટલે રહેવું તે. વસ્ (રહેવું) ધાતુ પરથી ઉઘુ થયેલ છે. પર્યુષણ એટલે ચારે બાજુથી આવીને ભેગા થવું તે.
ચારે બાજુથી લોક-સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકાનું આરાધના કરવા માટે ભેગા થવું તે.
પર્યુષણને બીજો અર્થ છે: “ભાદરવા સુદ ૪ તે દિવસે બધા ભેગા થયેલા જ હોય. તે પહેલાં સાધુ મહારાજ કદાચ ન હોય. શ્રાવણ વદ અમાસે પણ ન હોય.
આ અંગે પૂર્વ-પરિપાટી જાણવા જેવી છે. અષાડ સુદ દસમ આવ્યા પછી સાધુ મહારાજ સંઘને કહે, “અમે અહીં પાંચ દિવસ રહીશું” પછી પાંચ દી જતાં સંઘ તરફથી ચાર્તુમાસ માટે વિનંતિ થાય તે કહે. “હજુ નિર્ણય થયે નથી, હજુ પાંચ દિવસ બીજા રહીશું.” પછી વાત. જોઈએ, આ ક્ષેત્ર કેવું છે? આરાધના માટે કેવી શકયતા છે? આમ બીજું પંચક પસાર કરે વળી પાછા મહાજનના શેઠિયા આવે અને તેઓ કહે, “સાહેબ, હવે કોઈ નિર્ણય માટે કૃપા થશે?તે અમે કહીએ. “હજુ પાંચ દિવસ જવા દે” પાંચ દિવસનું એક પંચક. આમ જે નિર્ણય અષાડ વદ પાંચમ સુધી ન લેવાય તે તે પછીના પાંચ દિવસોમાં એટલે અષાઢ વદ ૧૦ સુધીમાં નિર્ણય લે પડે. તે પાંચ દિવસમાં ય નિર્ણય ન થઈ શકે તે અષાઢ વદ અમાસના દિવસે નિર્ણય લેવાય.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ એકાઈઓભૂમિકા
આમ પંચક પંચક વૃદ્ધિ થતી જાય. નિર્ણય લીધા પછી તે પંચકની વૃદ્ધિ નહીં.
આજે વર્તમાન પરંપરા મુજબ અષાડ સુદ ૧૪ થી આગળ જવાય જ નહીં. પહેલાં પાંચ પાંચ દિવસની છૂટ હતી. દશ પંચક સુધી જવાની છૂટ. છેલલા પંચકમાં ફેંસલે કરે જ પડે.
આજે પર્યુષણમાં ભાદરવા સુદ ૪ ના દિવસે નક્કી સંવત્સરી. પહેલાં સંવત્સરી ભાદરવા સુદ પાંચમે હતી. ચોમાસાની શરૂઆતથી ૫૦ દિવસ થાય એટલે એક સ્થળે બધા ભેગા થાય, ક્ષમાપના કરે, સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ કરે.
અત્યારે ૧૨૦ દિવસ ચાતુર્માસ માટે નક્કી. પૂર્વે તે પ્રથમ ૫૦ દિવસ નક્કી કરવામાં પણ જાય. પાછળના ૭૦ દિવસ તે તેમને નિશ્ચિત રૂપે એક સ્થાને પસાર કરવા.
પર્યુષણ એટલે મુખ્યત્વે સંવત્સરી પર્વ. તે દિવસે બધા આવીને મળે બધા વચ્ચે ક્યાં? ઉત્તર- આત્માની પાસે. આત્માની નજીક-ઉપાશ્રય–માં વસે. કેઈ સાથે વૈર વિરોધ થયે હેય તે કાઢી નાખીને ભાદરવા સુદ પાંચમના દિવસે બધા સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ કરવા ભેગા થાય.
પહેલાં કલ્પસૂત્ર ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ સમક્ષ વંચાતું નહીં. હવે તે કલ્પસૂત્ર તે રીતે પાંચ દિવસ વેચાય છે.
પર્યુષણને મુખ્ય શબ્દાથે એક દિવસની સંવત્સરી થાય. તેને લક્ષ્યાર્થક પાંચ દિવસ થાય. તેમાં અષ્ટાલિકાના જે. ધ. ૮
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
ત્રણ દી' મળતાં આ આઠે દિવસ થયા. તે = આઠ દિવસ.
જૈન ધર્મના માઁ
દિવસ થયા. આમ પ્યુષણા પના શ્રાવણ વદ ૧૨ થી ભાદરવા સુદ ૪
પહેલાં સંવત્સરી ભાદરવા સુદ પાંચમની હતી. પણ કાલિકાચાર્ય થી ભાદરવા સુદ ચેાથની થઈ. ધમ સિદ્ધાન્તાનુ વ્યવહારીકરણ
જૈનધમ Theory in practice ઉપર ઊભા છે. આ જૈનધર્મની અાખી વિશેષતા છે. ખીજા ધર્મોમાં Theory છે. દા. ત., વૈકુંઠ છે, ઉદ્દેશ છે. પણ તેને તેઓ Practical approach જોઈએ તેટલા સતાષકારક આપી શકતા નથી.
આપણે ત્યાં ચીલે એવા સીધે ને સરસ પડેલ છે કે તેની ઉપર કોઈ પણ પુણ્યાત્મા સીધે સીધા ચાલ્યું જાય તા તેના ઉદ્દેશ પાર પડી જાય. ધર્મના સિદ્ધાંતા એવા તે વ્યવહારૂ બન્યા છે કે સહેજે તે આત્મસાત્ થઇ જાય.
આપણાં પાંચ તે અહિંસા, અસ્તેય, અચૌય, બ્રહ્મચર્ય અને પરિગ્રહુ એવી રીતે મૂકવામાં આવ્યાં છે કે તે વ્યવહારમાં આત્મસાત્ થઈને જ રહે.
આહિંસાના સિદ્ધાંત છે કે કેાઈ જીવને મન, વચન, કાયાથી મારવા નહી. પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય એકેન્દ્રિયથી માંડીને પંચેન્દ્રિય સુધી કોઈ જીવને મારવા નહીં. આ સિદ્ધાન્ત વ્યવહારમાં અમલી
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ અદાઈએ –ભૂમિકા
૧૧૫
કેમ બને? તમે સંસારી છે. તમારાથી અહિંસા પળાય કેમ? તેને જવાબ છે કે “સામાયિકમાં બેસી જાવ.” પછી અધી હિંસા બંધ.
રેજ સામાયિક કરે. આ છે અહિંસાની theory in practice. સામાયિક એ તમારે અહિંસક જીવનવ્યવહાર થઈ ગયે. કટાસણું લીધું, અને બેસી ગયા સામાયિકમાં. પછી કઈ પૂછે નહીં. શારીરિક, માનસિક, કાલિંક કઈ હિંસા નહીં. ઘરનાં બધાં જાણે કે સામાયિકમાં બેઠાં છે. હવે બેલશે નહીં. કદાચ કઈ બહારથી મળવા કે પૂછવા આવે તે ઘરવાળા જ કહી દે, એ તે સામાયિકમાં બેઠા છે. આ છે theory in practice. છ કાયજીવની રક્ષા થાય. ગૃહસ્થ જીવનમાં સાધુજીવનને અમલી રસાસ્વાદ તમને મળી ગયે.
બીજે કહેવાય છે કે “તો “રોડમ' બેલ્યા કરે. પણ practiceમાં શું? તે “લોડ એમને એમ શી રીતે આત્મસાત થઈ જાય?.
તે માટે આપણે ત્યાં પ્રભુભક્તિમાં તેનું વ્યવહારીકરણ કરાયું છે. આપણું પૂંજણ એ theory in practice છે. તે અહિંસાના સિદ્ધાન્તનું વ્યવહારીકરણ છે. સામાયિકમાં અહિંસાના સિદ્ધાંતની અભિવ્યક્તિ થાય છે. જિનપૂજાનું હાઈ
મૂછી ઉતારવી જોઈએ એ સિદ્ધાંત છે. તેના અમલીકરણ માટે જિનભક્તિ વગેરે છે. ધનના માધ્યમથી ધીની બેલી બેલાય છે. ઘીની બેલીની ઉછામણું તે મનસૂર
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
જૈન ધર્મના મળે ઉતારવાના સિદ્ધાનાનું વ્યવહારીકરણ છે. આ દેવદ્રવ્યની ઉછામણી શ્રીમતના લાલની વાત છે. તેમની ધન પરની મૂચ્છ ઉતારવા માટે આ ઉછામણી છે. જિનપૂજાની ઉછામણ ગરીના લાભાર્થે નથી, શ્રીમતના લાભાર્થે છે. શ્રીમંત મહાનુભાવોને દુર્ગતિમાં જવાની વધુ શક્યતા છે. ધનથી અનેકવિધ પાપકર્મ બંધાય છે. તે ધનની મૂછી ઉતારવા માટે આ વ્યવહારૂ માર્ગ ઉછામણું છે.
ધનની મૂછ ઉતારવા માટે જિનપૂજા છે. જિપૂજામાં વપરાતાં બધાં દ્રવ્ય છતી શક્તિએ પિતાનાં જ વપરાય. વરખ, કેસર, ચંદન, અગરબત્તી, ઘી, ફૂલ, પિતાના
થી ખરીદી કરેલાં વપરાય જિનપૂજા ધન પર મૂચ્છ ઉતારવા માટે છે. આ જ જિનપૂજાનું હાર્દ છે. અન્યના ખર્ચે કે દેરાસરના ખર્ચે મેળવેલ પૂજાદ્રવ્ય તમે વાપરે તે તમારી મૂર્છા તે ઊભી જ રહી ગઈ ને ?
કાયમ રાખી, પણ મૂચ્છ રહી. કારણ કે તેનું જે હાઈ છે, કે દ્રવ્યે પિતાનાં જ વાપરીને મૂછ ઉતારવી, તે નષ્ટ થયું.
કદાચ તમે કહે કે મહિને કે વરસે તે ખર્ચ અંગેની અમુક રકમ આપી દઈએ તે? તેથી શું ધનની મૂરછ નથી ઉતરતી? એને ઉત્તર એ છે કે, મૂરó ઉતરે છે પણ અવિવેક ઊભે થાય છે. ઘરને બદલે સાધર્મિક બંધુને તેજમાં તમે પૈસા ભરીને જમાડી દે તે કેવું લાગે? એવું અહીં પણ સમજવું.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
* અઠ્ઠાઈ ઓ–ભૂમિકા
કાળેલા પાણીનું હાર્દ
અહીં એક દાખલેા આપુ' કે, ઊનાળામાં કેટલાક માણસા ઉકાળલા પાણીને પંખા નીચે ઠંડુ કરે છે; અરે ! હવે તે ફ્રીઝમાં રાખે છે! આ તે ખૂબ ખરામ કહેવાય. કારણ કે, ફ્રીઝમાં રહેલ ભેજથી ઉકાળેલુ' પાણી સચિત્ત અની જાય છે. પછી તે ઉકાળેલું રહેતું નથી. ઉકાળેલું પાણી ૫'ખા નીચે ઠારવા છતાં ઉકાળેલું તેા રહે છે, પણ તેનુ જે હા છે, તે મરી જાય છે.
.
૧૧૭
પાણી જ્યારે ઉકાળાય છે ત્યારે અપકાયના જીવાની હિં'સા જરૂર થાય છે, પણ ઠંડડા-કાચા પાણીમાં જીવાની ઉત્પત્તિ ને વિનાશ, ઉત્પત્તિ ને વિનાશની પ્રક્રિયા સતત અટકચા વગર ચાલુ રહે છે. જ્યારે અહી એક વાર વિનાશ થઈ ગયા બાદ દરેક સેકડે જીવતા ઉત્પાદ—નાશ અધ થઈ જાય છે. પાણી ઉકાળ્યું ત્યારે જીવ એક વાર તે જરૂર મરી ગયા, તે વાત સાચી; પણ ત્યાર પછી તે પ્રક્રિયા અંધ થઈ. ઠંડા પાણીમાં તે સતત અટકયા વગર ઉત્પત્તિ ને વિનાશની પ્રક્રિયા ચાલુ રહે છે. અહીં મારવા માટે જીવને માર્યા હોય તે જરૂર પાપ લાગે. પણ મારવાને લગીરે આશય ન હેાય તે ? વધુ હિંસામાંથી ખચવા માટે જ આ કર્યું” છે, તેથી પાપ ચીકણું ન થાય.
છે. ડોકટર તેવુ આપરેશન તે ક્રીમરી ગયા તે કહેવાય, પણ તે મરી
ઉદાહરણ તરીકે એક ી કરે છે. આપરેશન કરતાં કરતાં ડોકટરે મારી નાખ્યા.’ એમ ન
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
જેને મર્મના મર્મો
-
----
ગયે” એમ કહેવાય. જરૂર ડેકટરની ભૂલ પણ હોય, પણ તેય “ડકટરે મારી નાખ્યો” એમ બેલાતું નથી. કેમકે ડેકટરને આશય દદીને બચાવવાનું હતું, તેથી તે “સ્વય મરી ગયે' એમ જ કહેવાય. - હિંસા ન કરવાના આશયથી થયેલ હિંસા હકીક્તમાં હિંસા નથી. પાણી ઉકાળવાને આશય ની હિંસા કરવાનું નથી, પણ હિંસા ઓછી કરવાને ત્યાં પ્રયત્ન છે.
ઉકાળેલા પાણીને ઠારવા માટે પંખાને ઉપયોગ થાય તે તેથી વાયુકાયના જે મરી જાય છે, તે તેથી પાછી હિંસા થઈ. ઉકાળેલા પાણીને આશય છે; વધુ હિંસામાંથી નિવૃત્તિ. આ આશય તે અહીં મરી ગયે.
આ તે હાર્દ મરી જતાં જડ ધર્મ થયે. પાણી ઉકાળીને વધુ હિંસાથી નિવૃત્તિ કરી કે પછી તેને બદલે વધુ હિંસામાં પ્રવૃત્તિ કરી? -
હવે જિનપૂજામાં વિચારે–તમે જિનપૂજા કરે અને દ્રવ્ય પિતાનું ન વાપરે તે આશય મરી જાય. - જિનપૂજા, ધનની મૂરછ ઉતારવા માટે છે. તે આશય અહીં જીવંત બનતું નથી. - અંગ્રેજીમાં એક પ્રથા છે. જ્યારે કેઈ અંગ્રેજ ખૂબ ગુસ્સામાં આવે છે ત્યારે મારામારી થઈ જવાની શક્યતા ઊભી થાય. હવે જે મારામારી થઈ જાય તે હાથ પણ ઉપડી જાય, મુક્કાબાજી પણ થઈ જાય, બે ચાર તમાચા પણ લગાવી દેવાય. આવું બધું ન બને તે માટે એવી પરંપરા
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ અઠ્ઠાઈ આ ભૂમિકા
૧૧
છે કે ગુસ્સે થવાય ત્યારે એ હાથ કમર પાછળ રાખીને સજ્જડ બીડી રાખવા. આવા catholic ધર્મના રિવાજ છે. તેનું રહસ્ય એ છે કે ગુસ્સો આવે તે પણ મારામારી થઈ ન જાય.
ગુસ્સામાં આવી જાએ; તે વખતે હાથ ઉપડી જાય તે માટે હાથ પાછળ નાખી દેવાના. આ છે તેનુ હાઈ. પણ જો કોઈ માણસ પગની એડીથી kick લગાવે, અને સામા માણસનું ડાચુ તાડી નાખે તેા હાથ પાછળ જકડી રાખવાના આશય થા
હાથ પાછળ જકડી રાખ્યા તે કમ્પ્યૂલ, પશુ તેનુ હાદ તે ન જ રહ્યું. પેલાને પગેથી લાત મારીને ઈજા તા કરી દીધી.
જિનપૂજાનું હાઈ-ધનની મૂર્છાનુ નિવારણુ છે. છતી શક્તિએ સ્વદ્રવ્ય ન વાપરા તા જિનપૂજાનું હાર્દ ન સચવાયું. માટે પેાતાનુ દ્રવ્ય વાપરો તા જ જિનપૂજા પૂરેપૂરી theory in practice અને.
પ્રશ્ન હુંમેશ સાધારણ રીતે દેરાસરજીમાં જે ખર્ચ આવતે ડાય, તે સઘળા દ્રવ્યના આશરે ખર્ચ વર્ષની આખર આપી દઈએ તે
સમાધાન–એક સાધર્મિક ભાઈ છે. તમે તેને ઘરે જમાડવાને બદલે લેજમાં જમાડા તે કેવુ ?
અહી તમે જમાડા છે તે વાત ખરી, અને તેના
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
જૈન ધર્મના મર્મો પૈસા તમે જ આપે છે, તે વાત પણ ખરી, પણ જમાડવાનું હાર્દ-નેહ મરી ગયે. માત્ર જમાડવા ખાતર તમે તેને જમાડી દીધું. પૈસા ભરીને પતાવટ કરી.
આપણે આપણા દ્રવ્યથી આપણા હાથે જ પૂજા કરવી જોઈએ. - સ્વામીવાત્સલ્યનું હાદ–જુઓ, અહીં પણ theory in practice કેવી છે? જેન–જૈનત્વના નાતાથી તમામ જૈનોનું અનુપમ ભાતૃત્વ હેવું જોઈએ તે theory. તે theory ને અનુભવ [in practice] સ્વામીવાત્સલ્ય છે. ત્યાં પછી કેઈ ધનાડ્યું હોય કે સાવ ગરીબ જૈન હાય—અને સાથે એક જ જાજમ ઉપર બેસવાના એક જ વાનગી બનેના ભાણામાં પીરસાશે. એક જ થાળી બનેને મળશે.
સમાનતાના નાતે કેટલે ઉમળકે જાગે? ગરીબ પૈસાદાર વચ્ચે ભેદરેખા અહીં તૂટે છે. કેટલાક લેકે કહે છે કે, “આવા સ્વામીવાત્સલ્યની શી જરૂર? તેમાં પૈસાને ધુમાડે થાય છે, ધુમાડે.” - અવવા બંધુઓને કહેવું જોઈએ કે ભલા! આ સ્વામી
ત્સલ્યના કર્તવ્યમાં રહસ્ય છે. વળી સ્વામીવાત્સલ્યમાં શુદ્ધ ઘી, શુદ્ધ વસ્તુઓ વપરાતી હોય છે, તેથી સાધર્મિકને શારીરિક સિષણ મળી જાય છે. give nd tale ની પોલિસી અહીં હોતી નથી. : તમે એવી રીતે આપે છે અને તે લે છે જેમાં
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ અઠ્ઠાઈઓ-ભૂમિકા
૧૨૧
તમારા હાથ ઊંચે અને તેને હાથ નીચે એવું બનતું નથી. આમ આ વાત્સલ્ય કેવું મહાન બની જાય છે! સ્વામી વાત્સલ્યથી કેટલા બધા લાભ થાય છે? તમારે ત્યાં ભલે ચેકનું ઘી વપરાતું હશે, પણ જે દિવસે સ્વામીવાત્સલ્ય હેય તેની આગલી રારો કે ગરીબ સાધમિકના ઘરમાં થતી વાતચીત તે સાંભળો! મા પિતાના બાળકને કતી હશે કે, આવતી કાલે સ્વામીવાત્સલ્ય છે, ચૂરમાના લાડુ મળશે.” અને બાળક તે ચુરમાના લાડુ ખાવાના આનંદમાં કૂદે, નાચે અને ખુશખુશાલ થઈ જાય છે. આમ શ્રીમતેની ધનમૂચ્છ ઊતરે અને સાધર્મિકના ઘરમાં આનંદ-કિલેલ થઈ જાય.
દાન કરે” એમ બધા કહે છે પણ સાચું દાન ક્યાં છે? મારો હાથ ઉપર, લેનારને નીચે. આવું નહીં. આથી પણ ઉત્તમ વિધિ આ છે. બધા ચાલે, સાથે જમીએ.” આ ભાવમાં વિરાટ મૈત્રી છે. સહ નૌ મુનૌ ” બૂn practice રૂપ આપણું આ સ્વામીવાત્સલ્ય છે.
- સંઘનું હાઈ–છ રી છે. એકાશનકારી, બ્રહ્મચારી, પાદવિહારી, સચિત્ત પરિહારી, ભૂમિસંથારી, સમ્યક્ત્વધારી.
આ છ શબ્દના છેડે રમ આવે છે. જેમાં આ છે અબતેને અમલ હોય તે સંઘને છ ની પાળો સંઘ કહેવાય
આજે બસ કે ટ્રેઈન વગેરેમાં જ સંઘ નીકળે છે. તે સંઘ ન કહેવાય. છ'રી પાળતા સંઘના અનેક લાભ છે.
પહેલે લાભ ગ્રામોલર છે જે જે ગમે તે સંઘ જાય
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
જૈન ધર્મને મેં ત્યાં સંઘપતિ જુએ કે, ત્યાં સાત ક્ષેત્રમાં કર્યું ક્ષેત્ર સદાય છે? દેરાસરના જિર્ણોદ્ધારની જરૂર છે ખરી? સાધર્મિક ભાઈઓની સ્થિતિ કેવી છે? આ આપણે ગ્રામોદ્ધાર છે. - પ્રાચીન કાળમાં સંચારે દિશાનાં તીર્થો તરફ જતાં વચમાં જે ગામે આવે ત્યાંનાં સાત ક્ષેત્રો તર કરી દેતા. જમણ પણ સંઘપતિ તરફથી આપવામાં આવતું. આ છે આધ્યાત્મિક ગ્રામ દ્વાર–theory in practice. છ છરી પાળતા સંઘ દ્વારા-સહજ રૂપે થઈ જતા. | સારે પ્રભાવક સંઘ કેણ કાઢી શકે? જેને લાખ ખર્ચવાની ઈચ્છા હોય, તેમ બીજા એક લાખ સાત ક્ષેત્રમાં ખર્ચવાની શકિત-ઇચ્છા હોય તે જ શાસન પ્રભાવક સંઘ કાઢી શકે. આજે તે સંધ કાઢવામાં ખૂબી. સુખી ગણાતા માણસો પાંચ હજારને ફાળો આપીને સંઘપતિ બને છે. પાંચ હજાર આપીને લાખ રૂપિયાના સંઘના સંઘપતિ થઈ જાય એ શું ખબર છે?
સારામાં સારે Best Quality ને સંઘ કાઢ હેય તે પૂરી ઉદારતા જઈએ. સંઘના ખર્ચ જેટલી રકમ સાત ક્ષેત્રમાં ખર્ચવાની ઉદારતા-સગવડતા હોય તે જ તેમ કરી શકે.
" હમણું મુંબઈના એક પરામાં એક ઉપાશ્રય બંધાયે. તેમાં એવું જાહેર કરવામાં આવેલ કે ૧૦૦ થી ૧૦૦૦ રૂપિયા આપનાર દાતાઓના નામની ચિઠ્ઠી બનાવીને ખર્ચવામાં
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ અકાઈઓ-ભૂમિકા
આવશે. જેનું નામ નીકળશે તેનું નામ તે ત્રણ લાખના ઉપાશ્રય ઉપર મૂકવામાં આવશે.
આવી લેટરી શા માટે? રૂ. ૧૦૦ કે ૧૦૦૦ ના દાતામાંથી એક દાતાનું નામ આવ્યું, તે રૂ. ૧૦૦૦ આપનાર દાતા ત્રણ લાખના ઉપાશ્રય ઉપર પોતાનું નામ મુકાવે તે ખૂબ જ અનુચિત ગણાય. આવા દાનમાં મૂચ્છી ઊતરતી નથી. માત્ર કષાયભાવેનું ઉદ્દીપન થાય છે.
આથી તદ્દન ઉલટે દાખલે સૌરાષ્ટ્રના એક ગામને છે.
ગામમાં ઉપાશ્રય બંધાવવાનું હતું. તેના ટ્રસ્ટીઓ એક શેઠ પાસે ગયા. શેઠ સજજન હતા. દાનવીર હતા. તેમણે પૂછયું, “કેટલે ખર્ચ આવશે? મારી પાસેથી કેટલી આશા છે?”
જવાબસાહેબ, ત્રણ લાખને અંદાજ છે, આપની પાસે સારી આશાથી અમે આવ્યા છીએ. | શેઠે કહ્યું, “ઉપાશ્રયને સંપૂર્ણ ખર્ચ મારા ટ્રસ્ટ તરફથી આપવામાં આવશે, પણ એક શરત છે કે, આ ઉપાશ્રયમાં નાનામાં નાની ચીજ-સાવરણ સુધ્ધાં મારી જ રાખવી પડશે. તમારાથી એક પૈસે પણ નહિ વપરાય.
કેવા વિધી બે દૃષ્ટાંત છે? ન પેલે રૂ. ૧૦૦ કે ૧૦૦૦ માં ત્રણ લાખના ઉપાશ્રય ઉપર નામ મૂકવાને લાભ ખાટી છે? અહીં પૂરપૂર લાભ આના–પાઈ સહિત આપવામાં આવે છે!
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મર્મો એક એવું જોરદાર સુકૃત કરી લે કે મરતી વખતે એ સુકૃતની ભારોભાર અનુમોદના કરવાની તક મળે.
ઉપધાન-૪૫ વગેરે દિવસની આરાધનાઓથી સૂત્રો માને અધિકાર મળે છે. સૂત્મબળનું અજબગજબનું ઉત્પાદન થાય છે. રોજ ૧૦૦ લેગસને કાર્યોત્સર્ગ, ૨૦ બાંધી નવકારવાળી, વ્યાખ્યાનનું શ્રવણ, ત્રણ વાર દેવવંદન, બે વાર પ્રતિકમણુ વગેરે આરાધનાઓ ઉપધાનમાં theory in practice છે. હજારે લેગસ્સ ગણવાના, સાધુજીવનનું * પાલન કરવાનું, ગૃહસ્થના જીવનમાં કેવું સૂક્ષ્મ બળનું જંગી ઉત્પાદન છે આ આયોજનમાં!
ઉજમણું–બીજ, પાંચમ વગેરે કઈ પણ તપની પૂર્ણાહુતિ પછી તેનું ઉજમણું થવું જોઈએ. આવું શાવચન છે.
- ઉજમણું = ઉઘાપન-પ્રભાવના–ઉદ્યોત-શાસનની પ્રભાવના.
આધુને પાત્રા, દંડાસન વગેરે જોઈએ. તમારા સંસારીના -ઘરમાં અમારે એગ્ય ઉપકરણ ન હોય, તમારા માટે પણ ન હોય. અમારે પાત્રાની, તરપર્ણની, ચેતનાની જરૂર પડી તે અમારે ક્યાં લેવા જવું? અમારે માટે જ ખાસ લવાય -મંગાવાય તે દેષ લાગે.
ઉજમણું અમારી સાધુચર્યાની જરૂરીઆતને નિર્દોષ અનાવી દે છે, દરેક છોડમાં એકેક જ્ઞાન, દર્શન, ચરિત્રનાં તમામ ઉપકરણે હોય છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ અઠ્ઠાઈ એ ભૂમિકા
૧૨૫
તમને ને દીક્ષાના ભાવ થઈ જાય તે ઘરમાં રહેલા તે ઉજમણાના ઉપકરણના સુંદર ઉપયાગ તરત થઈ જાય, અને સાધુ માટે જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે તે હાજર જ હાય. જિનપૂજાની બધી સામગ્રી તૈયાર હોય. જ્ઞાન માટેનાં ઉપકરણા પણ ત્યાં હાય.
કાઈ પાંચ છોડનુ ઉજમણું કરે, ને કાઈ સુખી. માણસા ૫૦-૫૦ છોડનુ ઉજમણુ કરે મધા ઉજગણાના ઉપકરણેાની કાંઈ તેમને જરૂર હાતી નથી. એટલે દીક્ષિતા તથા તેવા, ચૈત્ય વગેરેમાં આપવામાં આવે છે. ઉજમણામાં ઘણી ચીજો હાય. અમે તે ખપ પૂરતી લઈ એ તા તે એકદમ નિર્દોષ બને, અને પૂજાનાં ઉપકરણા જિનમંદિરમાં સુકાય. તમારા ઉદ્દેશ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રની આરાધના. કરવાના છે.
તમારા જીવનમાં આરાધના, અમારા જીવનમાં નિર્દોષ ચર્યાં. આનુ નામ છે અભણ.
જે જે ક્ષેત્રોમાં જેની જરૂર હોય તે તે વસ્તુ આ ઉજમણાના કરનાર પાંચાડી દે છે. ગામડાઓમાં સાધુ મહારાજની અવરજવર વધારે રહે થી કોઈ સ્થાનામાં. ડોલે, કાટો તેમજ દરેક જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રનાં ઉપકરણા વગેરેની સહેજે જરૂરિયાત હાય છે, જે મધુ' જ પહોંચાડાય છે. આ રીતે સાધર્મિકને સહાયક થઈ જવાય છે. તેની ભક્તિ રૂપે પૂજાનાં સાધના તેને મળે. આમ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મમી ગામેગામ આ ઉજમણાની વસ્તુઓ પહોંચતી કરાય છે. all' 11 8; theory in practice.
પર્યુષણ પર્વનાં પાંચ કર્તવ્યને વિચાર કરતાં પહેલાં આપણે પ્રભુશાસનની એ લેકેત્તર વ્યવસ્થા કે અહીં અહિં. સાદિ દરેક સિદ્ધાન્તનું વ્યવહારીકરણ અદ્દભુત રીતે કરવામાં આવ્યું છે, તે વ્યવસ્થાને સમજવા માટે ઉપધાન, ઉજમણું વગેરે પદાર્થો ઉપર વિચારણા કરી, હવે આગળ વધીએ.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદાદ
[].
.
-
પૂજ્યપાદ લહમીસૂરીશ્વરજી મહારાજા જણાવે છે કે, પર્યુષણ પર્વનાં પાંચ કર્તવ્ય સ્યાદ્વાદ શેલિના પ્રણેતા તીર્થંકરદેએ ફરમાવ્યાં છે. માટે સહુએ તે કર્તવ્યને અવશ્યમેવ અમલમાં મૂકવાં જોઈએ.
પૂજ્યપાદશ્રીએ અહીં સ્યાદ્વાદને નિર્દેશ કર્યો છે તે આપણે હવે આ સ્યાદ્વાદને સંક્ષેપમાં સમજીએ.
અહીં “સ્યાદ્વાદી શબ્દ શા માટે વપરાયેલ છે ? તે વાપરવા માટેના કારણે છે. કેઈ પણ વિચારણને સારી રીતે સમજવા માટે “સ્યાદ્વાદી' angle આપે છે. સ્યાદ્વાદના angleથી ક્યારેક ધર્મ તે અધર્મ થઈ જાય અને અધમ તે ધર્મ થઈ જાય છે. ધર્મ, અધર્મનું સ્થાન લઈ લે. સ્યાદ્વાદમાં દેખીતા પદાર્થની ભીતરમાં પડેલા તલને બહાર લાવી મૂકે છે.
આપણે પાણી પીવું છે. કારણ કે તૃષા ઘણી લાણી
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૨૮.
જૈન ધર્મના મર્મો છે. તૃષા છીપાવવા માટે પાણીની જરૂર છે. પણ તે પાછું પીવાય કેવી રીતે? તે પાણી પીવા માટે જરુર પડે છે ગ્લાસની. આ ગ્લાસ સાધન છે.
ગ્લાસ તે સ્યાદ્વાદ છે. પાણી રૂપી પાંચ કર્તવ્ય છે. અહિંસા, વ્રત, જપ, તપ વગેરેને જીવનમાંથી આત્મસાત કરવા માટે તે બધાને સ્યાદ્વાદ apply કર જોઈએ.
- સ્યાદ્વાદ રૂપી ગ્લાસથી ધર્મરૂપી પાણી પીવાય. એટલે ધર્મ ન લેવાય, તે માટે સ્યાદ્વાદ તે જોઈએ. * પાણીનું application ગ્લાસ છે, તેમ ધર્મનું 'application સ્યાદ્વાદ છે.
જે ધમને એના સાચા સ્વરૂપમાં જીવનમાં apply કરવા માટે સ્યાદ્વાદની આવશ્યક્તા છે. અહિંસામાં સ્યાદ્વાદ
અહિંસા રૂપે દેખાતે ધર્મ સ્યાદ્વાદની અક્ષિાએ ક્યારેક - અધર્મ તરીકે જોવા મળી જાય છે. સ્યાદ્વાદનું application ન હોય તે એ અહિંસા આપણને ધર્મરૂપ જ લાગી જવાની. હિંસા અધર્મ છે, પણ ક્યારેક સ્યાદ્વાદથી તેની ભીતરમાં પડેલી શક્યતા રહે, અહિંસા જોવા મળી જાય છે. દષ્ટિકોણથી જે અહિંસા હિંસા બને તે તે અહિંસા “છેડી દેવી પડે.
કોઈ ધર્મ બાહ્ય રીતે સારે દેખતે હોય, પણ દ્વાઇના દૃષ્ટિકેણથી જે તે અધર્મ બની જતે હોય
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
તે તે ધર્મ છેડવા જેવું છે. ધર્મ સારે છે કે ખરાબ છે તે જાણવા માટે સ્યાદ્વાદના applicationની જરૂર છે.
સ્યાદ્વાદ apply કરતાં ક્યારેક દેખીતી અહિંસા તે હિંસા બની જાય છે, અને દેખીતી હિંસા તે અહિંસામાં ફેરવાઈ જાય છે. આમ સ્યાદ્વાદથી કયી વસ્તુ સ્વીકાર્યું છે, કે ત્યાજ્ય છે તેની ખબર પડે છે.
દેખીતી રીતે જે હિંસા જણાતી હોય તેને સ્યાદ્વાદ apply કરવાથી તે અહિંસા બનતી હોય, તે તે દેખીતી હિંસા સ્વીકાર્ય છે. તે પ્રમાણે જે સ્યાહાર કapply કરવાથી દેખીતી અહિંસા એ હિંસા બનતી હોય તો તે ભલે અહિંસા દેખીતી રીતે હેય, છતાં પણ તે અહિંસા ધર્મરૂપે સ્વીકાર્ય નથી. '
એટલે કે અનુબંધથી જે હિંસા જણાય, તે અહિંસા પણ ત્યાજ્ય છે, અને જે અનુબંધમાં જે અહિંસા જણાય, તે હિંસા પણ સ્વીકાર્ય છે.
અનુબંધમાં જે સ્વીકાર્ય છે, તે જ સ્વીકાર્ય છે, અને અનુબંધમાં જે ત્યાજ્ય છે તે જ ત્યાજ્ય છે.
આ પ્રમાણે અનુબંધમાં જે હિંસા બનતી હોય તે દેખીતી અહિંસા હેય, તે પણ ત્યાજ્ય છે અને અનુબંધમાં જે અહિંસા બનતી હોય તે દેખાતી હિંસા હોય તે યુ સ્વીકાર્ય છે.
આપણે કહીએ છીએ કે “અહિંસા પરમ ધર્મ” આ . ધ. ૯
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
જૈન ધર્મના મર્મો
કબૂલ છે, પણ તેમાં એક શબ્દ ઉમે –“અનુબંધ અહિંસા પરમે ધર્મ” ટૂંકમાં, અનુબંધમાં જે નભે તે જ સ્વીકાર્ય કે અસ્વીકાર્યું. માત્ર દેખાવથી ન ચાલે.
આ બાબત તેરાપંથી, સ્થાનકવાસી વગેરે સંપ્રદાયને ? માન્ય નથી. તેઓ કહે છે કે દેખાતી હિંસાને હિંસા જ કહેવી જોઈએ. તેથી દેખીતી પણ હિંસા કેઈ પણ સગમાં
'
આ
ન કરવી.
- તેઓ દેખાતી હિંસાને હિંસા કહે છે, અને દેખાતી અહિં મને અહિંસા કહે છે. તેઓ અનુબંધ વિચાર સ્વીકારતા ન હોય તેવું લાગે છે. - અનુબંધ એટલે ફળ, પરિણામ-reઋult–વગેરે. અહિંસાનું પરિણામ જે હિંસા આવે છે તે અહિંસા ત્યાજય છે.
હિંસાનું result-પરિણામ અહિંસ આવે તે તે હિંસા અ-વીકાર્યા રહેતી નથી.
તળાવમાં એક પગ પર ઊભેલૈં બગલે જુઓ. તે શું કરે છે? તે દયાન ધરે છે. આપણને લાગે કે આ બગલે કેટલે અહિંસક છે? એક પગ પણ ઊંચે છે, જેથી માછલીને જવા-આવવામાં તકલીફ ન પડે. કે સ્થિર ઊભો છે? આંખ મીંચી કેવું ધ્યાન ધરે છે? આવું ધ્યાન અનુબંધ-વિચાર લગાડતાં હિંસામાં transfer થઈ જાય છે. જે નિર્દોષ અહિંસક થાન છે તે અનુબંધ લાગતાં હિંસામાં transfer થઈ જાય છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૩૧
સ્યાદ્વાદ
ધ્યાન છે, માછલીને પકડવા માટેનું માછલીની હત્યા કરવાનું. અને તેથી તે ધ્યાન અનુબંધમાં હિંસા છે, માટે તે ધ્યાન સ્વીકાર્ય નથી. આમ દરેક બાબતમાં અનુબંધ જેવાને.
કઈ કહે કે તમારી જિનપૂજામાં તમે કેટલી હિંસા કરે છે? સ્નાન કરે એટલે અપકાય ની હિંસા થાય, દી સળગાવે એટલે તેજરકાયે જીવેની હિંસા થાય.
“આમ કેટકેટલી બધી હિંસા કરી છે? એ કરતાં તમે જિનપૂજા ન કરતા હે તે આ બધી હિંસા થાય ખરી ?” આવા પ્રશ્નો થાય છે.
આ પણ જિનપૂજા વખતે હૃદયના ભાવ કેટલા ઉચ્ચ હોય! કેટલા તે ઉછાળા મારતા હોય ! વાસનાનું નામનિશાન ત્યારે ન હોય, જિનપૂજા વખતે ચિત્તની પ્રસન્નતા અજબ હેય. તે આમ દેખાતી હિંસાનું પરિણામ શ્રેષ્ઠ છે. તે વિરતિના અને છેલ્લે વીતરાગતાના ભાવમાં પરિણમે છે. આથી જ તે બધી હિંસા અનુબંધમાં અહિંસા બની જાય છે.
- ભક્તિ કરતા મેહનીય કમને નાશ થવા દ્વારા જે વિરતિ ધર્મ આવે છે તેથી કેટલી બધી હિંસા મટી જાય!
ભગવાનની ભક્તિનું ફળ અપાર છે. તેથી ચારિત્ર મેહનીય કર્મ છૂટે. તે છૂટે એટલે સંસાર ત્યાગવાની ભાવના જન્મ. તે ભાવના જન્મે એટલે સાધુજીવન સ્વીકારવાની અભિલાષા થાય. આમ સાધુજીવનની અહિંસા સિદ્ધ થાય.
હજી આ મુનિજીવનમાં દ્રવ્યહિંસાએ તે છે જે
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
જૈન ધર્મના અમે પરન્તુ આ જીવનનું નિમલ પાલન કરનારને તેવું સિદ્ધ પદ મળે છે કે જ્યાં તે વ્યહિંસાઓ પણ નિર્મૂળ થઈ જાય છે.
, તેથી ભક્તિમાં થતી દેખીતી હિંસા સાધુજીવનમાં transfer થઈ આમ કેટલી હિંસામાંથી બચી જવાયું?
સુંદર મજાની પ્રભુ ભક્તિથી સુંદર મજાનું સાધુજીવન પ્રાપ્ત થાય. અને છેવટે સુંદર મજાન મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય. અને મેક્ષમાં તે સંપૂર્ણ અહિંસા છે. આ સંપૂર્ણ અહિંસા ભગવાનની ભક્તિ સિદ્ધ કરી આપે છે. the
આમ દવે સળગાવવાથી કે સ્નાન કરવાથી થતી દેખીતી હિંસા અને transfer થઈ રહા અહિંસામાં. - શંકા- આ પણ હિંસા ન થાય તે છે. સમાધાન- ખૂબ સરસ! તે સાધુ થઈ જાવ. - જે ધર્માર્થ હિંસા પણ માન્ય ન હોય તે ભલે. પણ તે પહેલાં અધર્મ માટે થતી હિંસા તે બંધ કરે. નેકરી, ધંધાને ત્યાગ કરે, જમવાનું પણ બંધ કરે. હરવા, ફરવાનું પણ બંધ કરે. જે પાપ માટે થર્ટી હિંસા પણ ત્યાય નથી તે ધર્માર્થ હિંસાના ત્યાગની શી રીતે વાત
થાય?
" પ્રભુભક્તિમાં થતી હિંસા તે પાપ કરવા માટે નથી, પાપ થઈ જાય છે તે વાત જુદી છે. - કબૂલ. ઉચ્ચ કક્ષાને શ્રાવક હય, સદા તે પૌષધ કરતા હોય તેને જિનપૂજાની પણ હિંસા કરવાની નથી.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
૧૩૩
સૌંસારનાં સર્વ પાપાને જેણે ત્યાગી દીધાં છે તે શ્રાવક જિનપૂજાને બદલે વિરતિમાં જ રહે તા તેમાં કોશ વાંધેા નથી. જેને આર’ભ-સમારંભના પાપાના મેલ લાગતા હાય તેને આ જિનપૂજા સ્વરૂપ સ્નાનની જરૂર છે. સાધુ કે ઉચ્ચ શ્રાવકને તેની જરૂર નથી.
ભગવાનની ભક્તિ અંદરની વાસના મઢવા માટે છે. પ્રભુભકિતમાં વાજિંત્રો હાય, ગીત ગવાતાં હાય, સુવાસિત પુષ્પો ભગવતને આરેાપાતાં હોય. ધૂપસળીની સુવાસ ચારે આજુ મઘમઘતી હોય. આ બધું વાતાવરણ ગૃહસ્થના ચિત્તને જલકી ઘેરી લે છે. સ્નાત્ર પૂજા ભણાવતી વખતે પ્રભુભકિતમાં એકાકાર થઈ જવાય છે. ત્યાં એવાં સાધના છે, જેથી ગૃહસ્થનુ માથુ' ડેલી ઊઠે છે, ભક્ત નાચી ઊઠે છે. પ્રભુની ભકિત એકરસથી, એકતાનથી કરવામાં આવે તે ચારિત્ર સાહનીય કમના ભુક્કા ખેલાવી દેવામાં ગૃહસ્થને વાર ન લાગે, અને આ મેાહનીય કેમ તૂટ એટલે સસારની વાસના ઉખડી જાય. પછી શ્રેષ્ઠ માર્ગ મેાક્ષ માગ ચારિત્ર્ય ધમ પ્રાપ્ત થાય. આમ ગૃહસ્થને માટે તે સામાયિક વગેરે કરતાં ચ જિનપૂજા વધુ શ્રેયસ્કરી અની જવા સ’ભવ છે, કા
આથી જ જિનપૂજામાં થતી હિંસા પણ પરિણામમાં -અનુબંધમાં અહિંસા બની જાય છે માટે જ તે હિંસા ક્ષન્તબ્ધ છે.
પણ સબૂર ! ર્હિંસા એ અહિંસામાં transfer થાય તા જ તે હિંસા ક્ષન્તન્ય ગણાય.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
જૈન ધર્મના મર્મો - જિનપૂજા કરતાં જે સાચી ભક્તિ ન જાગે, હૈયાના
ભાવ ન જાગે, તે સમજવું કે આ બધી વેઠ છે. ભક્તિમાં ‘હૃદયની સ્પર્શના છે. જે તે ન થાય તે તે છોડી દેવી પડે
અથવા ગમે તેમ કરીને તે ભકિતને ભક્તિ રૂપમાં ફેરવવા પ્રયત્ન કરવો પડે. એમ ન થાય તે તેનું પારાવાર દુઃખ થવું જોઈએ, રૂદન આવવું જોઈએ. પણ આવું કાંઈ જ ન થાય તે લક્ષવિહેણી જિનપૂજાથી ચારિત્ર મોહનીય કર્મ ન તૂટે. તે તે પછી બધી મહેનત માથે પડે. આવી ભાવ - વગરની, લક્ષ વગરની પૂજા સહી વગરના ચેક જેવી છે. તમે એક ચેક લખે, તેમાં તારીખ લખે, નામ લખે, રૂપિયા વીસ હજાર લખે, પણ તેમાં ચેક આપનારની સહી ન હેય તે? તેવા સહી વગરના ચેકની કિંમત કેટલી? એક કેડીની પણ નહી ! તે ચેક જોઈ જોઈને તમે હરખાવ તેને કાંઈ અર્થ નથી.
- ભાવ વિનાની, ઉત્સાહ વિનાની, ચિત્ત પ્રસન્નતા વિનાની, લક્ષ વગરની જિનપૂજા એટલે સહી વગરને ચેક. - જિનભક્તિ વખતે જે એ ભાવ ન જાગે કે, “હે ભગવાન! તારા પ્રભાવથી મને સંસાર પ્રત્યે તીવ્ર વૈરાગ્ય પ્રગટ થાઓ; ભવનિર્વેદ પ્રાપ્ત થાઓ, તારા પ્રભાવથી મને સંસારના સુખે પ્રત્યે નફરત જાગે.” તે જિનપૂજાની હિંસા હિંસાના સ્વરૂપમાં જ માથે પડી જાય.
કયા એંગલથી આપણે જોયું ! સ્વાવાદની દષ્ટિએ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
૧૩૫ જોયું કે ભાવીના એંગલથી જિનપૂજાની હિંસા તે અહિંસામાં transfer થઈ માટે તે હિંસા અધર્મ સવરૂપ ન રહ.
શું દેખીત અહિંસા કરવા જેવી છે? તે તે જાણવા માટે ભાવિને એંગલ લગાડે. જે તે અહિંસા ભાવિમાં હિંસામાં ફેરવાતી હોય તે તે દેખીતી અહિંસા પણ કરવા જેવી ન રહે - હવે આપણે ભવિષ્યની અપેક્ષાએ થઈ જતી હિંસાઅહિંસા દષ્ટાન્તથી સમજીએ. પારધીનું દબાવત,
એક પારધી હતું. તેણે પક્ષીઓને પકડવા માટે જમીન પર જાળ બિછાવી. માટીનાં કલર સાથે મેચ થતા રંગવાળી તે જાળ હતી. તે પર દાણા વેર્યા. તે દાણા ચણવા કબૂતર ખેંચાતાં ગયાં, થલવારમાં ઘણાં તરે એકહથઈ ગયાં. પેલે પારધી. ઝાડ ઓડે ચૂપચાપ ઊભે છે. ખાંસી પણ ખાતો નથી કે જેથી કબૂતરે ઊડી જા! તે મનોમન એલે છે—ખાવ, ખૂબ ખાવ. - આ તેની અહિંસક ભાવના જ દેખાય છે ને ? કબૂતર ખાય છે, તેમાં અંતરાય ન પડે, જેથી ત્યાં કેઈ ને આવા દેતું નથી. એને કેઈ આવે ને કબૂતરે ઊિડી જાય તે
એટલામાં સાવ નજીકના ગામડાને જન છોકરો ઝાડે ફરવા તે બાજુ આવ્યો. તેણે કબૂતરને જોયાં. વળી તેણે પેલા પારધીને પણ છે. તેણે વિચાર્યું કે, આ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મર્મો પારધી આ કબૂતરને પકડી લેશે. તેથી તેણે દેટ મ. પેલે પારધી આંગળીના ઈશારે કબૂતરે પાસે ન જવા તેને કહે છે. “અરે! અહીં ન આવ, આ કબૂતાં ઊડી જશે!” આવું આંગળીના ઈશારે કહે છે–અને ત્યાં તેને આવવાની ના કહે છે. અહીંથી ચાલ્યું જા, ચાત્યે જા આ સંકેત કરે છે. પણ છેક સમજી ગએ છે કે આ પારધી બધાં પક્ષીને જાળમાં પકડી લેશે, તેથી તે તે દેખતે દેડ
આવી ગયો અને જે રથ તાળીઓ બજાવી. પળવારમાં. બધાં કબૂતરે ઊડી ગયાં.
આ બેમાંથી હિંસક કે પરધી કે છોકરો?" (૫રધી જ ને?
ભલે પારધી કબૂતરને ખવડાવે છે, તે તે હિંસક છે કેમકે તે તે દેખીતી અહિંસા છે.
વાણિયાને ભૂતને આવા દેતે નથી. સળી વગાડી તેમને ઉડાડી મૂકે છે તે ય તે છે અહિંસક છે. કેમકે તેની તે હિંસા માત્ર દેખીતી જ હિંસા છે.
સ્વાદુવાદના દષ્ટિકણથી તપાસશે તે જણાશે કે પારધીની દેખાતી અહિંસા અનુબંધથી હિંસા અને છે, અને છોકરાની દેખાતી હિંસા અનુબંધથી અહિંસા બને છે. માટે પારધી હિંસક ગણાય અને છેક અહિંસક ગણાય. જુદી જુદી અપેક્ષાઓ
એકની એક વસ્તુ અપેક્ષાને કારણે બદલાઈ જાય છેઉદાહરણ તરીકે ભત્રીજે..
*
*
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
૧૩૭
કાકાની અપેક્ષાએ તે ભત્રીજો, પણ તે જ પિતાની અપેક્ષાએ દીકરા છે; પત્નીની અપેક્ષાએ તે પતિ છે. અપેક્ષા અદલાતો જાય તેમ વસ્તુ બદલાતી જાય.
પણ પિતાની અપેક્ષાએ તે અને પત્નીની અપેક્ષાએ અને ભત્રીને ય નહીં.
કાકાની અપેક્ષાએ તે ભત્રીજો, પુત્ર; દીકરા જ-ભત્રીજો તે નહિ જ. તે પત્તિ જ દીશ નહી વિદ્યાર્થીની અપેક્ષાથી તે માસ્તર કહેવાય,
જેમ જેમ અપેક્ષા બદલાતી જાય, તેમ વસ્તુ બદલાતી
· જાય છે. સાધુજીવનમાં હિંસાને વીકારેલ નથી પરંતુ સ્યાદ્વાદની દૃષ્ટિએ તૈપાસતા હિંસા કેટલીક અહિં સા રૂપે અની જાય છે.
વિહાર કરતાં રસ્તામાં નદી આણો. તે વખતે પાણી આળગતાં અને ખાજુ તપાસ કરાવાય કે ત્યાંથી જઈ શકાય તેમ છે? જો ત્યાંથી જઈ શકાય તેમ હાય તા દશ માઈલનુ ચક્કર લગાવવું પડે તેા લગાવે. પરંતુ એવું ન જ હાય તા પાણીમાં પગ મૂકવા પડે. કોઈ કહે કે, “કાચા પાણીમાં પગ ન મુકાય. તેમ ન કરતાં ગામમાં બેસી રહે, તેમાં શું વાંધા છે?”
તેનું સમાધાન એ છે કે, રહી શકાય. કારણ કે ત્યાં વધુ પરિચય એ અવજ્ઞા ઉત્પન્ન કરે છે.
સામથી એક જ ગામમાં પરિચય થાય અને અંતિ ત્યાં રહેવાની સાધુની
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
જૈન ધર્માંના .મમે
ઈચ્છા હોય તે ય ગામવાળાની સાધુને રાખવાની ઇચ્છા ન હાય. સાધુ વધુ પડતું એક ગામમાં રહે તે ચેાગ્ય પણ નહીં. સાધુ તે ફરતાં અને ચાલતાં ભલા—તેથી કોઇ જાતના ડાઘ ન લાગે. અને વધુ પરિચય વગેરેના દોષ લાગે નહીં.
કાચા પાણીમાં પગ મૂકવાથી અને તેમાં ચાલવાર્થી દેખીતી હિં'સા છે, પણ સાધુજીવનના ગુણાની તેમાં રક્ષા છે. શુદ્ધ સાધુજીવનની રક્ષામાં જગતની રક્ષા છે.
પ્રશ્ન-પાણીમાં ચાલવાથી અપકાયના જીવા હણાય તેથી પાપ લાગે તેા પછી હાડીમાં શા માટે ન એસવું?
ઉત્તર-હાડી ઝડપી જતી હાય, તેથી પાણીમાં વર્તુળ મેાટા થાય છે—તે વર્તુળ દૂર દૂર સુધી ફેલાય. આ હાડીના વેગથી પાણીને આઘાત ઘણે। લાગે તેથી વધુ જીવહિંસા થાય—પણુ અમારે આપધર્મ તરીકે પાણીમાં ચાલવાનુ હાય તે પહેલાં ધીમે રહીને એક પગ ત્રાંસે ઊંચકવાના. ત્રાંસા એટલે આંગળાં નીચે રહે અને એડી ઉપર રહે-આથી બધુ પાણી ધીમેથી સરી જાય–ધમાધમ ઊંચા-નીચા પગ પાણીમાં નહીં મૂકવાના ને ઊ'ચકવાના. -ત્રાંસા રાખેલ પણ તેમાંથી એક પગને નીતરવા દેવાના અને પછી ધીમેથી તે પાણીમાં મૂકવાના અને ખીજો પગ વાળી ઊંચા કરવા. તે થાડા સમય ઊંચા રાખી પાણી નીતરવા દેવાનું. આમ જીવની જેટલી જયણા થાય તેટલી કરવાની. પણ લેફ્ટ રાઈટ, લેફ્ટ રાઇટ, કરતાં ચાલવાનું નહીં....
હાડીમાં ઘસડપટ્ટી છે, અને તીવ્ર આઘાત છે, તેથી
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદાદ.
-
:
ત્યાં જીની પુષ્કળ હિંસા થાય છે. પગ ધીમે ધીમે ઊંચકવાને-પાણી નીતાસ્વા દેવાનું, પછી બીજો પગ ઊંચકવાને. ને તેનું પાણું નીતરવા દેવાનું. આમ ધીમેથી પગ મૂકવાને અને ધીમેથી ઊંચકવાને–આથી જીવની જયણ સારી થાય. હા-જ્યાં પુષ્કળ પાણું હોય એવા સ્થાને ન છૂટકે હોડીને આશરે પણ લેવું પડે.
આમાં લેશ માત્ર હિંસાને આશય નથી. મનમાં એક વિચાર હોય કે વધુ ને વધુ જીવે કેમ બચાવી શકાય ?
અપેક્ષા સારી હોય તે હિંસા તે અહિંસા બને. અપેક્ષા ખરાબ હોય તે અહિંસા તે હિંસા બને.
આ વાત આપણે છ લેસ્થા દ્વારા સમજશું. છ લશ્યાનું રૂપક - લેશ્યા એટલે ચિત્તના અધ્યવસાયચિત્તનાં પરિણામ
લેશ્યાના ૬ પ્રકારો છે (૧) કૃષ્ણ (૨), નીલ (૩) કાપિત (૪) તેજે (૫) પદ્ધ અને (૬) શુકલ. - (૧) કૃષ્ણ લેશ્યા–એટલે ચિત્તને ખૂબ મેલે અધ્ય-- વસાય. આ વેશ્યા જેનામાં હોય તે આત્મા એકદમ હિંસક હોય. તેની વૃત્તિ, પ્રવૃત્તિ બધુ ય હિંસક હેય.
(૨) નીલ શ્યા-કૃષ્ણ લેશ્યા ફરતાં સારી. તેનામાં હિંસક પરિણામ સહેજ ઓછો હોય–ઉગ્ર હિંસક મન ન હોય.
(૩) કાપત લેયા-કપાત એટલે કબૂતર, કબૂતરનો
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના અમે પાંખમાં હોય છેલૈલા રંગની હોય. એટલે સફેદાઈવાળી કાળાશ. અહીં વિશેષ એછું હિંસક મન હેય.
કૃષ્ણ અને નલ લેશ્યા કરતાં કાપત લેશ્યા ઓછી અશુભ છે. હવેની ત્રણ લેશ્યાએ શુભ છે. - (૪) તેજે લેશ્યા–તેને એટલે તેજ-અગ્નિના તેજ જેવી માનસવૃત્તિ. તે શુભ પરિણામ આપનાર હોય.
(૫) પર્વ વેશ્યા–પદ્મ એટલે કમળ. કમળ જેવી સૌઍ ચિત્તવૃત્તિ. - (૬) શુકલ લેમ્પ એકદમ સરસ પરિણામયુક્ત ચિત્ત હેય.
આ છ લેશ્યાને સમજવા માટે જાંબુના ઝાડનું દૃષ્ટાંત આવે છે. . એક જ ખુનું ઝાડ છે. ત્યાં છ માણસો આવે છે. બધાયને જાંબુ ખાવાની ઈચ્છા થઈ. દરેકે પોતાને અભિપ્રાય આપે. - (૧) જેન વેશ્યા કૃષ્ણ છે, તે માણસ આ જાંબુના ઝાડને જોઈને કહે છે, કે “આ ઝાડને મૂળમાંથી જ ઉખેડી નાખે. આવા ઝાડને ધરતી ઉપર પાડી દો. પછી મેથી જાંબૂ ખાઈએ. આ માણસ મારફેડ કરનાર હેય. કારણ વગરે જેને તેને ઉખેડી નાખે. તેનામાં ભયંકર હિંસક -વૃત્તિ હોય.
(૨) જેની લેશ્યા નીલ છે, તેવા માનસવાળો માણસ કહે છે કે, “ભાઈ, શા માટે ઝાડને મૂળમાંથી ઉખેડી નાખીને
4
*
*
*
*
*
*
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
પાવું? . તેના કરતાં થડથી કાર્યો ને! તરત જ નીચે પડશે અને મનમાન્યાં જાયૂ ખાવા મળશે.”
૧૪
તે ઝડ
(૩) કાપેાત લેશ્યાવાળા માણસ તે મને ખાખતની ના પાડે છે, તે ડાળીએ કાપવાનું' કહે છે, એટલે કે થડ નહીં પણ પેટા થડ કાપીને જાંબૂ લેવાનું કહે છે.
(૪) તેજો લેશ્યાવાળા માણસ કહે છે કે, “ ઢાળીએ શા માટે કાપીએ ? તે કરતાં તેની ઉપર જાબૂનાં ઝુમખાં છે, તે ઝુમખાં સાથેની ડાળીઓ જ કાપી લઈએ તે યૂ પેટ ભરીને જાંબૂ ખાવા મળશે.
(૫) પદ્મ લેશ્યાયુકત માણસ કહે છે કે, ઝુમખાંવાળી ડાળી પણ ચા માટે કાપવી ? ફક્ત જાખનાં ઝુમખાં, જ લેા ને? આપણે જામ્રૂથી જ કામ છે ને ?”
(૬) શુકલ લેશ્યાવાળા માણસ જાંબૂનાં ઝુમખાં પણ’ કાપવાની ના કહે છે. તે કહે છે કે જાંબૂ જ જે ખાવાં હાયતા આપમેળે પાકીને નીચે પડી ગયેલાં ના વ્યૂ: જ લઈ લા ને?
જોયુ' ને ? ઉત્તરાત્તર છ માણસાના મનના પરિણામ વધુ ઋજુ અનતા જાય છે. ધારા કે કોઈ એ ચપલ ચો તે જુદી જુદી લેશ્યાવાળો જુદી જુદી રીતે તે ચ પચારને શિક્ષા કરવાનું કહેશે.
(૧) કૃષ્ણ લેશ્યાવાળો તે ચચારને મારી મારીને અધમૂઆ કરવાનું કહેશે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
જૈન ધર્મના અમે
(૨) નીલ સૈશ્યાવાળો ખૂબ મારવાને બદલે તમાચા મારવાનું કહેશે.
(૩) કાપત વેશ્યાવાળે તેને બે-ચાર ગાળો દઈને ચંપલ લઈ લેશે.
(૪) તેને વેશ્યાવાળો મારવાને બદલે ચંપલચારને ચૂપચાપ રવાના કરવાની સલાહ આપશે.
(૫) પદ્ધ લેયાવાળો કહેશે કે આવા સાધર્મિકનું ભાન કઈ નથી રાખતું? તેને સારી રીતે યોગ્ય રસ્તે દોર જઈએ.
- ( શક લેસ્થાળે કહેશે કે તેને લારી કરાવી આપ. ૫૦-૧૦૦ ને માલ અપાવે તે આપોઆપ તે ચેરી કરતે અટકી જશે અને પિતાનું પાપ કરવાનું વિચાર તે કરશે નહીં. ' ,
- પહેલે મૂળમાંથી ઝાડને ઉખેડી નાખવા માંગે છે તે એકદમ હિંસક
બીજે થડ કાપવા ઇરછે છે, તે પહેલા કરતા ઓછે હિંસક
ત્રીજે ડાળીઓ કામેવા ઈચ્છે છે તે પહેલા બે કરતાં ઓ છો ને એ છે હિંસક.
ચેથી ઝુમખાવાળી કાપવાનું કહે છે. પાંચમે ફક્ત ગુમખાં જ લેવા કહે છે.
છો નીચે પડેલ જોબૂ ખાવા કહે છે-તે છે એકદમ અહિંસક. તેને હિંસા કરવાની જરૂર પડતી નથી.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદાદ
,
૧૪૦
પહેલે એકદમ હિંસક છે છેલે છઠ્ઠો એકદમ અહિંસક છે.
શુકલ લેસ્થા હિંસાનો વિચાર કરી શક્તી નથી. તે
વચલા ચાર હિંસક અને અહિંસક છે, ચારે કઈ અપેક્ષાએ હિંસકે છે, કોઈ અપેક્ષાઓ અહિંસક પણ છે. તે એ રીતે
- નીલ લેફ્સાવાળ કાપતની અપેક્ષાએ હિંસક છે, કૃષ્ણ લેશ્યાની અપેક્ષાએ અહિંસક છે.
ત્રીજે કાપત લેશ્યાવાને તેમની અપેક્ષાએ હિંસક છે, નીલની અપેક્ષાએ અહિંસક છે.
પણ પહેલ કુણુ વેશ્યાવા તે એકલે હિંસક જ છે. છેલ્લે શુકલેશ્યવાળ એકદમ અહિંસક છે.
પહેલામાં અને છઠ્ઠામાં એક જ ધર્મ છે. પણ વચલા ચારમાં અનેક ધર્મો છે. સ્વાદ્વાદની રીતે તપાસતા અનેક ધર્મ જણાશે.
જુઓ, આ ચોથી આંગળી મોટી છે કે નાની છે ઉત્તર-તે ચોથી આંગળી મોટી છે ને નાની પણ છે.
તમારી પાસે કઈ માણસ એક જ જવાબ માંગે છે એક જ જવાબ નહીં અપાય. આંગળીમાં મેટાપણું છે, તેમ નાનાપણું પણ છે. ટચલી આંગળીની અપેક્ષાએ તે મેટી છે અને મધ્યમ આંગળીની અપેક્ષાએ તે નાની છે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
જૈન ધર્મના મર્મો - પદાર્થોને પિતાને અનેક ધર્મોને પિતાનામાં સંગ્રહ. ગમતું હોય તે તેમાં અમે શું કરીએ? “યદિ પદાર્થોનાં સ્વયમેવ ચતે તત્ર કે વયં ? પદાર્થને પિતાને નાનાપણું, મેરાપણું ભેગું ગમે છે ત્યાં શું થાય?
સ્યાદ્વાદથી હિંસા તે અહિંસા થઈ શકે છે. પહેલી લેશ્યાવાળા તરફથી જોતાં જઈશું તે હિંસા તે અહિંસામાં transfer થયેલ જણાશે. તેથી ઉલટું, છઠ્ઠા લેસ્થા તરફથી પહેલી વેશ્યાવાળા તરફથી નજર ફેરવીશું તે અહિંસા, હિંસા તરફ ઢળતી જશે.'
-જિનપૂજાની હિંસાને પરિણામી અહિંસા છે દેખીતી
નહીં.
* *
*
કેઈની સામે ટક્કર ઝીલવી હોય તે સ્યાદ્વાવાદના સિદ્ધાંતને અમલ કર. પછી જેવું કે દેખીતી હિંસા વગેરે તે અહિંસા વગેરેમાં ફેરવાય છે? કે દેખીતી અહિંસા વગેરે હિંસા વગેરેમાં ફેરવાય છે? પરિણામ શું આવે છે? જે પરિણામ આવે તે મુજબ વર્તવું.
સ્વાદુવાદ એક વસ્તુમાં જે અનંત ધર્મો પડેલા છે. તેને બતાવે છે, અને સ્વીકારે છે.
આ ઘડિયાળ છે. આમાં શું શું છે? એકસપણું, પેટીપણું, લાકડાપણું, જડતાપણું દ્રવ્યપણું છે. પુદ્ગલપણું વગેરે અનેક ધર્મો છે.
આ થઈ Positive વાત. જેમ આ ઘડિયાળમાં postive points છે તેમ negative points પણ છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
૧૪ આ ઘડિયાળ છે. તેમાં “નથી” એ કઈ ધર્મ છે? હા, છે. તેનામાં ચૈતન્યપણું નથી, તેનામાં માણસપણું નથી, સાધુપણું નથી, સિદ્ધપણું નથી. આમ આ બધા negative નિષેધાત્મક ધર્મો છે.
એ રીતે નથી, નથી એવા ય અનંત ધમાં છે. આમ છે દ્વારા તથા “નથી” દ્વારા અનંત ધર્મો આવી જાય. અનંત ધ અસ્તિ' દ્વારા આવે તેમજ અનંત થર્મો “મતિ દ્વારા આવે.
આ ઘડિયાળ કાંઈ માણસ નથી અને દ્રવ્ય જરૂર છે. માટે આ ઘડિયાળમાં નાસ્તિત્વથી માણસ વગેરે છે, અને અસ્તિત્વથી દ્રવ્ય વગેરે છે. આમ ઘડિયાળ અનંત ધર્મવાળું બન્યું.
પ્રશ્ન–એક જ સ્થાને વિરોધી તત શી રીતે હોય?
ઉત્તર કહેવાય છે કે તે અને દાન કે સમુદમંથન કર્યું તે તેમાંથી અમૃત નીકળ્યું, તેમજ શેર પણ નીકળ્યું. તે વિધી બે પદાર્થો એક જ સામાણી નીકળ્યા કે નહીં? તે આત્મા વગેરે એક જ પાથમાં નિત્યતા અને અનિત્યતા–-એવા બે વિરોધી જ કેમ જ
હે? પણ હા, એ ચોક્કસ કે એ બે વિધીય ગુણી જુદી અપેક્ષાથી તેમાં હેય, એક જ અપેક્ષાથી નહીં.
આત્મા નિત્ય છે, તે કઈ અપેક્ષાએ? તે જોબ છે કે દ્રવ્યની અપેક્ષાથી, પર્યાયની અપેક્ષાથી તે આત્મા અનિત્ય છે.
છે. ધ. ૧૦
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મળે “મરી ગયે એવા વ્યવહારની અપેક્ષાએ આત્મા અનિત્ય છે.
“દ્રવ્ય મરતું જ નથી એવા નિશ્ચયની અપેક્ષાએ આત્મા નિત્ય છે.
સમંતભદ્ર નામના દિગંબર આચાર્યે આ અંગે ઠીક જ કહ્યું છે કે જ્યારે પદાર્થને જ વિધી ધર્મોને પિતાનામાં રાખવાનું રૂચે છે, ત્યાં અમે શું કરીએ? પદાર્થમાં નિત્યત્વ અને અનિત્યત્વ રહેલ છે, તેવી અવસ્થા પદાર્થને જ ગમતી હોય, તેમાં અમે શું કરીએ?
એક વસ્તુમાં અનેક ધર્મ રહેલ છે, તે અંગે બાવાબુમાં કોદડીનું દષ્ટાંત આપે. અવાજીની ગોદડી :
એક સંન્યાસી હતા. તેમની પાસે એક ગદડી હતી. ખભા ઉપરં રાખીને તે ફર્યા કરે. ઉનાળાના દિવસે હતા. કક્યાંક ગોદડીને એકબાજુ મૂકીને ઊંધી ગયા. જ્યારે તે ઘસઘસાટ ઊંધમાં હતા ત્યારે પેલી ગોદડી કેઈ ચેરી ગયું.. ફકત એક જ ગેહડી હતી. તે સિવાય લગેટી હતી. બીજું કાંઈ તેમની પાસે નહીં. આ સંન્યાસી બાવાએ પિલિસ ચાકીએ ગાડી ચોરાયાની ફરિયાદ નોંધાવી, ત્યારે પિલિસ અમલી તેમની ફરિયાદ નોંધતાં પૂછયું-“ચેરાઈ ગયું?'
સંન્યાસી–ગોદડી. અમલદાર--બીજું કાંઈ? સંવાલ
+
IT
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
.આ સિવાય બીજું કાંઈ ગયુ છે ? સ.—-પથારી.
અ.--હજુ કાંઈ ? સ.-૨જઈ.
અ.--હજુ જે કાંઇ રહ્યુ. હેાય તે લખાવી દે.
સ.—–ત્રી.
અ.--મસ, હવે કાંઈ નથી ચારાયું ને ?
સ.—હા, લખા ઓશીકુ
૧૪૭
આમ સન્યાસીએ પાંચ વસ્તુ ચોરાયાની નેાંધ કરાવી. પછી પોલિસે તપાસ કરી. ગેાદડી . ચોરનાર ચોર મળી ગયા. કાળી ડાયરીમાં જેનાં નામ હતા, તેમની પાસે આ ગેાદડી હાવી જોઈએ. એ આધારે તપાસ થઈ અને ચોર પકડાયા : મુદ્દામાલ સાથે પકડીને સાધુ પાસે લાવવામાં આવ્યેા. પોલિસે તે ચોર પાસેની ગાદી મતાવતાં ખાવાજીને પૂછ્યું, ખાવાજી ! આ તમારી ગાડી છે ? ”
-
સન્યાસી-હા, તે જ.
પેલિસે તે ગેાડી સન્યાસી તરફ નાખી અને સન્યાસી તે લઈને ચાલવા લાગ્યા.
પોલિસ——ખસ ! તમારું કામ પતી ગયું ?
સં.--હા, અંધું પતી ગયું.
પાલિસ—શું પતી ગયું ? તમે તે ઘણી ચીને લખાવી છે, હજી બાકીની ચીજો ત્યાં મળી છે ?
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
જૈન ધર્મના માઁ
સ’.--મધી ચીત્રે આવી ગઈ.
પોલિસ--તે શુ તમે આ ખાટું લખાવ્યું ? શા માટે ખાટું લખાવ્યુ...? પોલિસને ઠગવા બદલ અમારે તમારી ઉપર કેસ કરવા પડશે.
સ.~~ભાઈ, આ ગાડીમાં મધુ આવી ગયું છે. પેાલિસ--પણ તે કેવી રીતે ?
સ.--સાંભળેા. આ ગાડી છે. પણ જ્યારે લંગોટી ધેાઉં છું ત્યારે ગેાડી વીટી લઉં છું. તેથી તે ટુવાલ તરીકે કામ લાગે છે. જરૂર પડે સૂવા માટે તે વાપરૂ છું માટે તે પથારી છે. શિયાળામાં ઓઢીને સૂઈ જઉં છું માટે તે રજઈ છે. વરસાદમાં માથે રાખુ છુ માટે તે છત્રી છે. કેાઈ વખત માથા નીચે મૂકીને સૂઈ જઉ છે, તેથી તે એશીક છે.
આમ એક ગાડીમાં અનેક ધમ રહેલ છે. તે ટુવાલ છે, તે છત્રી પણ છે, તે એશીકુ' છે, તે પથારી કે રજઈ પશુ છે. આમ અનેક ધર્મો, એક જ વસ્તુમાં રહેલ છે.
વસાદની અપેક્ષાએ ગાડી તે છત્રી છે. ઊંઘવાની અપેક્ષાએ ગેડી તે પથારી છે. લંગાટની અપેક્ષાએ ગોદડી તે ટુવાલ છે. ઠંડીની અપેક્ષાએ ગોદડી કે રઈ છે. આમ એક વસ્તુમાં ઘણા ધમ સમાયા છે. સ્યાદ્વાદના દૃષ્ટિકાણુથી એકમાં અનેક ધમ જણાય છે.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
૧૪૯
ફક્ત એક જ દષ્ટિકણ પકડે તે તે સ્યાદ્વાદ ન કહેવાય. બધા દછિકેણને નજરમાં રાખીને વાત કરે તે સ્યાદ્વાર કહેવાય છે. નય : દુનઃ પ્રમાણ
વાક્યો ત્રણ પ્રકારનાં છે. (૧) દાન જ ધર્મ છે.
(૨) દાન ધર્મ છે. (અહીં જ કાર’ ગર્ભિત રીતે લઈ શકાય)
(૩) દાન પણ ધર્મ છે (પણું ઉમેરાયે) દુર્નય વાક્ય-દાન જ ધર્મ છે--તે દુર્નય છે.
દુર્નય એટલે “દુષ્ટ નય. તે એક જ angle આપે છે. એટલું જ નહિ પણ બાકીના એંગલેને ધિક્કારે છે. આ દાન જ ધર્મ છે. તે પછી શીલ, તપ, ભાવ વગેરે શું ધર્મ નથી? ફકત દાન એકલું જ ધર્મ ! તપ એ ધર્મ નહિ? શીલ એ ધર્મ નહિ? ભાવ એ ધર્મ નહિ?
દુવાદી કહે છે, “નહિ, નહિ, નહિ. દાન જ ધર્મ છે. બીજા બધા ધર્મો નથી જ.
નયવાક્ય-દાન ધર્મ છે, એટલે બીજા શીલાદિ ધર્મો ધર્મ નથી એમ નથી કહેવું. પરંતુ દાન ઉપર વધુ ઝોક ચોકકસ છે. પહેલાની માફક શીલ, તપ, ભાવ તરફ તિરસ્કાર નથી–ધિક્કાર નથી. પહેલા વાક્યમાં “ક્ત દાન જ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
જૈન મના મમે
ધર્મ છે, ખીજા કોઈ ધમ જ નથી.' એવું જે અભિપ્રેત છે તે અહી નથી.
અહી' તે શૌય વગેરે ધર્મો તરફ આંખમી'ચામણાંઉપેક્ષા (ગજનિમીલિકા) છે. ‘દાન ધમ છે' એ વાકયથી ખીજા તપ, શૌય, ભાવ ધર્મો તરફ અણુગમા નથી દર્શા તેની ઉપેક્ષા છે એટલું જ સુનયવાકચમાં પેાતાની વાતની રજૂઆતમાં બીજા પ્રત્યે ધિક્કાર અભિપ્રેત છે, જ્યારે ખીજા વાકયમાં પેાતાના મંડનમાં ખીજાની માત્ર ઉપેક્ષા છે. અર્થાત્ દાન ધર્મ છે;' સાથે સાથે શીલ, તપ વગેરે ધમ થતા ડાય તા તમે જાણેા. અમને તેમની સાથે નિસ્બત નથી, એવું અભિપ્રેત છે. આ વાકય નયવાકય કહેવાય, આ નયવાકયમાં પશુ મળ લાવવા માટે જકારના પ્રયાગ થઈ શકે,
પ્રમાણુવાક્ય-‘ દાન પણ ધર્મ છે” આ છે સંપૂર્ણ સ્યાદ્વાદ વચન. અહી આખા સ્યાદ્વાદ પ્રગટ થાય છે.
જુદી જુદી અપેક્ષાએ બધા ધર્માં આ વાકયમાં ‘પણ’ શબ્દથી પ્રગટ થાય છે. “દાન પણ ધર્મ છે” એમ કહેવામાં ભલે તપ' વિશે ન ખાલેલ ડાય, પણ એમ કહી શકાય ખરૂ' કે “ તપ પણ ધર્મ છે, શીલ પણ ધમ છે.” આ બધા અહી સ્વીકાર છે. અહી' ખુલ્લે સ્વીકાર છે અને તે છે સ્યાદ્વાદ.
જ્યાં માત્ર ઉપેક્ષા છે; તે છે નય.
જ્યાં ખીજા પ્રત્યે ધિક્કાર છે; તે છે દુય.
જ્યાં ખીજાના ખુલ્લા સ્વીકાર છે; તે છે સ્યાદ્વાદ.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદાદ
૧૫૧
-
* .
.
.
(૧) પહેલું વાક્ય, “દાન જ ધર્મ છે” તેમાં બીજા પ્રત્યે ધિક્કાર છે તેથી તે દુર્નય કહેવાય છે.
(૨) બીજું વાક્ય દાન ધર્મ છે” તેમાં બીજાની ઉપેક્ષા છે તેથી તે નય કહેવાય છે,
(૩) ત્રીજું વાક્ય-દાન પણ ધર્મ છે તેમાં બીજાને ખુલે સ્વીકાર છે, તેથી તે સ્યાદ્વાદ કહેવાય છે. તેને પ્રમાણુવાક્ય કહેવાય છે.
(૩) આ ઘેડે પણ છે..
આ વાક્યમાં પણ પદથી તે પશુ છે વગેરે સત્યને સ્વીકાર કરવામાં આવે છે.
ઉ. પશુ છે તે કબુલ પણ અત્યારે અમને તે ઘડે છે એટલે જ નિસ્બત છે.
(૧) “આ ઘોડે જ છે” (દુનય)
શંકા–શું તે પશુ નથી? - ના..આ ઘોડે જ છે. (૨) “આ ઘડે છે.” શંકા-શું તે પશુ નથી ? આ કાકા છે–તે ભત્રીજે નથી? છે.
શું કાકા કેઈન મામા નથી? છે. તે કોઈના બાપ નથી ? છે. તે તે એક વ્યકિત કાકા છે, મામા છે. ભત્રીજે છે, બાપા છે, સાહેબ છે, હદી છે, ડેકટર છે. આ બધા ધર્મ એક જ વ્યકિતમાં સમાયેલા છે
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
જૈન ધર્મના મર્મો પણ તમે એમ કહે, “આ કાકા જ છે.” તે તે દુનય છે. “કાકા છે એમ કહે છે તે બરાબર છે. કારણ કે, ભત્રીજાની અપેક્ષાએ કાકા છે–તમે કહે કે શું મામા નથી કહેવાતા?
જરૂર તે મામા કહેવાય છે પણ તેના ભાણેજની અપેક્ષાએ.
માટે “ આ કાકા છે” તે વાક્ય નય છે.
કાકા પણ છે” તે વાક્ય સ્યાદ્વાદ છે. એટલે કાકા પણ છે અને મામા પણ છે. પતિ છે અને દર્દીની અપેક્ષાએ ડેકટર પણ છે. - ભત્રીજાની અપેક્ષાએ તે “કાકા” હે.
- પણ ભત્રીજાની અપેક્ષાએ જે “કાકા” હેય તે ભત્રીજાની જ અપેક્ષાએ “મામા ન બની શકે.
એક જ અપેક્ષાએ એ વિરોધી ધર્મ એક ઠેકાણે ન રહે. વ્યવહારના વાક્યો નયવાય જ હોય.
આ મારા કાકા છે.” આમ સ્યાદ્વાદથી ન બેલાય. શાસ્ત્રનાં વાક્યો પણ નયવાયો છે. તે બધાંય સ્થા (અપેક્ષાએ જ સમજવાનાં હોય છે. બધે “સ્યા” લખાય નહીં પણ બધે તું સમજી જ લેવાને હેય. : : ત જે રકમ તમારે ચેપડે જમા કરે છે, તે જ
અમને બીજો તેવા મંડે ઉવાર કરે છે. જમા અને ઉધાર છે તે તદ્દન વિધી વસ્તુ. જેમા તે ઉધાર કેવી રીતે?
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
૧૫૩
સ્યાદ્વાદ સમજવા માટે આ ખૂબ સહેલું દષ્ટાંત છે. “તારે
પડે જે ઉધાર, તે મારે ચોપડે જમા.” જમા હોય તે ઉધાર કેવી રીતે હોઈ શકે?
એ જ ૫૦૦ રૂપિયા જમા અને તે જ ૫૦૦ રૂપિયા ઉધાર ! એક જ રકમમાં જમા અને ઉધાર! જે મારા રૂપિયા તારે ત્યાં જમા છે અપેક્ષાએ તે જ રૂપિયા ઉધાર છે.
એક જ રકમ જમા અને ઉધાર બની બંને વિરોધી તત્ત્વ છે. આની અપેક્ષાએ જે પાંચસો રૂપિયા જમા થયા તે જ પાંચસો રૂપિયા ની અપેક્ષાએ ઉધાર બન્યા છે. એકની અપેક્ષાએ ઉધાર તે જ બીજાની અપેક્ષાએ ઉધાર છે.
આમ સમજી શકાય છે કે, “જુદી જુદી અપેક્ષાએ વિધી ધર્મો એક જ જગ્યાએ રહી શકે.”
એક વધુ ઉદાહરણ
નાનકડા બચુડાની દષ્ટિએ તે માસ્તર એક વિદ્વાન છે, પણ સ્કૂલ માસ્તરની અપેક્ષાએ તે તે માસ્તર અભણ
ગામઠી કરે જેને “સાહેબ, સાહેબ” કહે તે જ સાહેબ પ્રિન્સિપાલની અપેક્ષાએ તે એક સામાન્ય શિક્ષક જ છે. અને વિદ્યાપીઠના ડીનની અપેક્ષાએ પ્રિન્સિપાલ પણ ઓછા શિક્ષિત ગણાય. તે ડીન પણ કુલપતિની અપેક્ષાએ ઓછા વિદ્વાન ગણાય. આમ એક જ વ્યક્તિ એક અપેશ્રાએ અભણ છે, તથા બીજી અપેક્ષાએ વિતાન છે.
જુદી જુદી રીતે વિચાર કરવામાં આવે તે એક જ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
જૈન ધર્મના મર્મો
વતુ જઈને જુદી જુદી વ્યક્તિઓને જુદા જુદા વિચારે આવે છે.
એક રૂપવતી સ્ત્રીનું મડદું ત્રણ વ્યકિતઓએ જોયું. તે મડદુ યેગીએ જોયું સનીએ જોયું. અને યુવાને જોયું. ત્રણે જુદી જુદી કક્ષાની વ્યક્તિઓ હતી.
મડદાને જોઈને એગીને થયું–અહાહા! શું રૂપ છે આનું? અને છતાંય તેનું મૃત્યુ થયું ! આમ વિચારતાં તેને સંસાર ઉપર વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયે.
તે મડદાને જોઈને સોનીને વિચાર આવ્યું. “આટલાં બધાં ઘરેણુ આની ઉપર છે? બધાં કાઢીને લઈ લઉં તે કેવી મજા આવે ?” -
તેને જોઈને યુવાનને થયું, “આવી સુંદર યુવતી?” આમ યુવાનની દષ્ટિ તેના રૂપ તરફ ગઈ ચોગીની દ્રષ્ટિ સંસારની અસારતા તરફ ગઈ, સેનીની દષ્ટિ તેનાં ઘરેણાં તરફ ગઈ.
સ્યાદ્વાદ વસ્તુના અનંત ધમેને જુએ છે. તે વિચારવાની તક આપે છે. રાગ ઉત્પન્ન કરનારે એ જ પદાર્થ angle આપવાથી વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન કરનારે પદાર્થ બની જાય છે. સંસારને જેવાને angle બદલે તે સંસારમાંથી જ પ્રચંડ વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થઈ જશે. - હવે એક ખૂબ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી વાત તમને જણાવું. અપેક્ષા ન લાગે ત્યાં સુધી નિરપેક્ષવાક્ય તે અનેકાંતવાદ જ બની જાય.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
૧૫+
આ સ્ત્રી પત્ની છે.” એ નિરપેક્ષ વાક્ય હેવાથી તેને અનેકાન્તવાદ લગાડીને કહી શકાય કે આ સ્ત્રી તારી પત્ની છે; પણ મારી બેન છે.
હવે “આ સ્ત્રી મારી પત્ની છે” આવું વાક્ય “મારીઅપેક્ષાપૂર્વકનું લીધું. અહીં અપેક્ષા છેડાઈ ગઈ એટલે. આ વાક્યને અનેકાન્તવાદ લગાડી ન શકાય. અર્થાત્ અને કાન્ત લગાડીને હવે એમ ન બેલાય કે, “આ સ્ત્રી મારી. પત્ની છે, તારી પણ પત્ની છે.” _
“આ સ્ત્રી મારી પત્ની છે” એટલે આ સ્ત્રી મારી જ પત્ની છે. આમાં પણ ચાલે. બધી એપેક્ષાએ એ સ્ત્રી “મારી જ' છે. ટૂંકમાં નિરપેક્ષ વાકયમાં સ્યાદ્વાદ છે, સાપેક્ષ વાક્યમાં સ્યાદ્વાદ નથી. - પ્ર. શું નય વાક્યમાં જ લગાડી શકાય?
- ઉ. “હા, લગાડી શકાય.” “જ' લગાડવામાં પિતાની વાતને પુષ્ટ કરવાને હેતુ પણ હોઈ શકે છે. તેમાં બીજાના ધિક્કારને ભાવ ન હૈ જોઈએ. નય વાક્યમાં” “જ” હોય તે તેમાં પુષ્ટિને અર્થ સમજે. દુનેય વાક્યમાં જ હોય તે તેમાં ધિક્કારને અર્થ સમજ.
- દુર્નયમાં બીજા પ્રત્યે ધિક્કાર છે, “નય” માં માત્ર ઉપેક્ષા છે. આ જગતના એક મહાન ગણાતા વૈજ્ઞાનિક આલબર્ટ આઈન્સ્ટાઈને સ્યાદ્વાદ વિશે થોડુંક ચિંતન કર્યું છે. તેણે
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
જૈન ધર્મના અમે પોતાને સિદ્ધાંત દુનિયા સમક્ષ મૂક્યો છે. અને અપેક્ષાવાદ ઉપર લગભગ પચ્ચીસ હજાર પુસ્તક લખાયાં છે.
આ સાપેક્ષવાદ મુખ્યત્વે ભૌગોલિક દુનિયાના વતું લમાં વ્યાપેલા છે. ગ્રહ, નક્ષત્ર, પૃથ્વી તેની ગતિ વગેરેને સંબંધ અહી સમજાવ્યું છે. આપણે સ્યાદ્વાદ સામાજિક વગેરે તમામ વ્યવહાર સાથે સંકળાયેલ છે. આ રીતે સાપે. ક્ષવાદ અને સ્યાદ્વાદ વચ્ચે થે ફેર છે. આઈન્સ્ટાઈનની સાપેક્ષવાદની સમજણ
એક વાર આઈન્સ્ટાઈનને પૂછવામાં આવ્યું કે, “તમારે સિદ્ધાંત તદ્દન નાનકડા ટૂચકામાં સમજાવે.” - આબર્ટ આઈન્સ્ટાઈને કહ્યું, “જુઓ, ટૂચકામાં સમજાવું. ધારો કે એક સ્ત્રી પોતાના પ્રિયતમ સાથે એક કલાક પ્રેમથી વાત કરે છે, તે તેને તે એક કલાક એક મિનિટ જેવું લાગે છે. - જ્યારે બીજી એક સ્ત્રી રઈ કરે છે. અંગારા પાસે બેઠી છે. ભઠ્ઠીની આગ સખત છે. ઉનાળો છે, બપોર છે. સ્ત્રીને એક મિનિટ પણ એક કલાક જેવડી લાગે છે.”
પ્રેમિકાને એક કલાક તે એક મિનિટ લાગે છે.
રસોઈ કરનાર સ્ત્રીને એક મિનિટ તે એક કલાક લાગે છે. તમને વ્યાખ્યાનને એક કલાક પાંચ મિનિટ લાગે છે અને નિરસ નેકરીની પાંચ મિનિટ એક કલાક જેવડી લાગે છે.
પ્રેમની અપેક્ષાએ એક કલાક બરાબર એક મિનિટ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
૧૫૭
કંટાળાની અપેક્ષાએ એક મિનિટ બરાબર ૧ કલાક લાગે છે.
એકની અપેક્ષાએ ૧ કલાક બરાબર ૧ મિનિટ થાય આનું જ નામ સાપેક્ષવાદ. પ્રો મેકસનની સાપેક્ષવાદની સમજણ
છે. મેકસવૅને આ સાપેક્ષવાદ બીજી રીતે સમજાવ્યું. છે. તેમણે એક દષ્ટાંત આપ્યું છે.
બે મિત્ર હતા. રસ્તામાં ચાલ્યા જતા હતા. રસ્તામાં એક હોટેલ આવી. એક મિત્રે કહ્યું. “ચાલ, આપણે આ હોટલમાં દૂધ પીએ.” બીજા મિત્રને દૂધ શું હશે?તેની ખબર ન હતી, તેથી તેણે પૂછયું,
ધ તે શું છે?” અરે દૂધને તું જાણતે નથી? ધળું ઘેલું તે દુધ. ૩ ઘેલું એટલે શું?
તે બતક જોયું નથી? તેના જેવું ઘણું ઘેલું. બતક જેવું તે ધેલું અને છેલ્લું તે દૂધ. બતક કેને કહેવાય? જેની ડેકને મરેડ હેય તે બતક.
મરેડવાળું બતક, બતક જેવું પેળું, ઘેળા જેવું દૂધ. જ મરેડ એટલે શું (હથેલી વાંકી કરી બતાવીને કહ્યું) જે એનું નામ મરેડઆ વળાંક તે મરેડ, મરેડવાળી ડેક છે તે બતક.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મ
•
મૃતક જેવુ વેળુ પાળું તે દૂધ. ચાલ, તેવું દૂધ પીએ. હાથના વળાંકવાળી આકૃતિની અપેક્ષાએ ડોક, ડાકની અપેક્ષાએ બતક, બતકની અપેક્ષાએ ધોળુ, ધોળાની અપેક્ષાએ દૂધ, દૂધવાળી હાટેલ,
૧૫૮
આ અધી અપેક્ષાઓ છે.
આ ચાથી આંગળી માટી છે કે નાની?
આ વચલી આંગળીની અપેક્ષાએ તે નાની છે અને આ ટચલી આંગળીની અપેક્ષાએ તે માટી છે. જ્યાં સુધી કોઈ પણ અપેક્ષા ન લગાડી ત્યાં સુધી તે આંગળી નાની પણ છે અને માટી પણ છે.
સ્યાદ્વાદમાં એકાન્તવાદ
અપેક્ષામાં “પણ” લગાડાય, પણું “જન લગાડાય. નિરપેક્ષ વાવમાં તે પણ’ ખેલવુ પડે. તેમાં અપેક્ષા આવી જતી આ આંગળી ટચલી આંગળીની અપેક્ષાએ માટી જ છે. અપેક્ષા જોડી દીધા બાદ હવે એમ ના એલાય કે “આ આંગળી માટી પણ છે.”
“ આ આંગની ટચલી આંગળીની અપેક્ષાએ માટી જ છે.” તે નિશ્ચિત છે.
નથી.
' ''
“ આ માણસ ભત્રીજો પણ છે.” અહી અપેક્ષા લગાડી
“
''
પણ આ આમાં અપેક્ષા લગાડી છે.
માણુસકાકાની અપેક્ષાએ ભત્રીજો જ છે.”
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
૧૫e
સ્યાદ્વાદમાં એકાંતવાદ છે તે આનું નામ. આથી જ આ અનેકાન્તવાદ પણ એકાંતે નથી એમ જે કહ્યું છે તે તદ્દન સાચું છે.
સ્યાદ્વાદમાં પણ લગાડશે જવાનું, એમ નહીં.
મારી જ પત્ની” કહીએ એટલે પછી બીજું કાંઈ ન કહેવાય. મારી જે.મની તે આજની પણ પત્ની એવું કદી ન કહેવાય. મારી જે પત્ની તે એકાંતે મારી જ પની કહેવાય.
જ્યાં વાક્ય નિરપેક્ષ છે ત્યાં સ્યાદ્વાદ સમજ.
જ્યાં વાકય સાપેક્ષ છે એ એકતદ સમજ. અપેક્ષા લગાવ્યા પછી એમ કહે કે “કાકા પણ ખરા અને મામા પણ ખરા” તે તે નહિ, નહિ, નહિ જ ચાલે. " - નિરપેક્ષ વાક્યમાં “પણ” હેય, અને “જ” લગાડતાં
છે
ઈ જાય.
*
- સ્યાદ્વાદ સાપેક્ષ બન્યા પછી એકાંત વાદ બની જાય છે. “હું આ માણસને ભત્રીજે કહું છું.” હવે તે માણસ ફૂએ હેય, મામા પણ હેય. આમ કહેનાર વ્યકિત સાચી હોઈ શકે. વાક્ય નિરપેક્ષ હોય ત્યાં સુધી જ તેમ સમજવાનું, પણ કાકાની અપેક્ષાએ તેને માણસ ભત્રીજે જ છે, પછી તે ભાણેજ નહિ. મામાની અપેક્ષાએ તે ભાણિયે જ તેમાં કાંઈ ફેરફાર નહિ. આ છે એકાંતવાદ, હજુ વિસ્તારથી આ વાત સમજીએ.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
જૈન ધર્મના મર્મો
-
૧. પુરુષ લગ્ન કરી શકે. ૨. પુરુષ લગ્ન પણ કરી શકે (એટલે વાંહે પણ રહી શકે ૩. સાધુપુરુષ લગ્ન ન જ કરી શકે.
(અહીં સાધુજીવનની અપેક્ષા છે. તે લગ્ન ન જ કરી શકે. આ “જ”કાર વાતને નિશ્ચિત કરે છે. - સાધુ લગ્ન કરી પણ શકે અને ન પણ કરી શકે આમ ન બોલાય.
પુરુષ” શબ્દ સાથે “સાધુ” શબ્દ લગાડ્યો છે. તે સાધુ પુરુષનીને અપેક્ષાઓને લગ્ન ન જ કરાય.
પુરુષ લગ્ન કરી શકે “અર્થાત ન પણ કરી શકે. કિન્તુ સાધુની અપેક્ષા લગાડ્યા પછી કાર સાથે બેલવું પડે કે, સાધુપુરુષ તે લગ્ન ન જ કરી શકે.
આ પ્રમાણે સ્વાદુવાદમાં એકાંતવાદ આવી જાય છે. સમાધિપ્રદ સ્યાદ્વાદ
સ્યાદ્દવાદ આપે છે સમાધિ.
જેમ સિગ્નલ આપે કે આગગાડી ચાલે, તેમ angle આપે તે તમારી જીવન ગાડી ચાલવા લાગે.
જીવનમાં જ્યાં અટકે, જ્યાં મુંઝાવ ત્યાં angle આપ. angle આપેલ સ્યાદ્વાદ સમાધિ આપે છે.
સંમાધિ વગર ધર્મ નથી “ચિત્ત પ્રસન્ન રે પૂજન ફળ કહ્યું.” ચિનપ્રસન્નતામાં સમાધિ છે. ચિત્તપ્રસન્નતા કે સમાધિ angle આપ્યા વગર મળતી નથી,
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદાદા
- કેટલાકને લાગે છે કે “કરે પ્રતિકુળ છે, સ્ત્રી પ્રતિકૂળ છે, ધધે પ્રતિકૂળ છે, સગાં-સ્વજને પ્રતિકૂળ છે. આ ન થયું તે ન થયું. વગેરે તે શું બધા જ પ્રતિકૂળ છે! બધા બદલાઈ ના જાય! આપણને અનુકૂળ ન થાય? " અરે ભલા! બધાને બદેલાવાનું કહે છે તેના કરતા એક તું જ બદલાઈ જાતો જે angle જે બદલી નાખ. પછી જે, તને બધા અનુકૂળ જણાશે. આપણે ત્યાં એક કહેવત છે. ગામ ફેરવવા કરતાં ગાડું ફેરવવું.” ગાડાવાળાને. ઉત્તરમાં જવાનું હોય અને હક્ષિણ દિશા. આવી જાય તે શું આખા ગામને ફેરવવું. ગામ નથી ફd, ગાડાને જ વિવું પડે. આપણને બધે પ્રતિકૂળતા જણાતી હેય તે બધાને બદલવાનું કહેવાને બદલે આપણે બદલાવું જોઈએ. આ દુનિયાના લોકોને વિચાર ના કરે. આખી દુનિયાના લેક ફરતા નથી. આપણી બધી અપેક્ષા પૂરી થતી નથી. આમ કેમ? સાનુકૂળ અપેક્ષાએ કામ કરતાં શીખે. ગાડું ફેરવાય, પણ ગામ ન ફેરવાય. નહિતર કષાયેના ઝંઝાવાત જાગી પડે.
તમને જ્યાં ત્યાં ઘરમાં કે દુકાનમાં અવ્યવસ્થા લાગતી હોય તે તે પ્રત્યે અણગમો ન દર્શાવે સીની. ગૃહવ્યવસ્થા ગમતી , તેથી ડગલે ને પગલે ક્રોષ ઠાલવતા રહેશે તે કઈ દિ પાગલ થઈ જશે. એવા ઝઘડા કરવાને બદલે તમારે angle બદલે, એ વિમ સ્થિતિને તમે જ પચાવી લે.
જૈ. ધ. ૧૧
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મીના મ
"
તમે ખ્રિસ્તમાં ચુસ્ત હૈ। અને તમને લાગે કે આ અવ્યવસ્થા છે. આ અશિત છે. આ બધુ કેટલું વિચિત્ર છે. આવુ તે ન ગ અને” તે સારા રસ્તે તે એ છે, કે તે પર હસી કાઢવું. તમારે એવાના, સાંભળવાના angle અતી નાખવા. આ પ્રમાણે થશે તે તે અવ્યવસ્થામાં તમને વ્યવસ્થા જણાશે, angle ખલીને જ રહેવાનું. નહીંતર રાજ ફ્ળયા, ઝઘડા ચાલ્યા કરશે.
સુખ
૧૬૨
ગામનું દૃષ્ટાન્ત
એક વખત એક કીર અને અને તેના શિષ્ય રસ્તા પથી પાર થતા હતા. ત્યારે ઉપરના મજલેથી કાઈ આઇએ ગુરુના માથા ઉપર રાખ નાખી. આ જોઈ ને શિષ્યનું આથે કરી ગયું. તે અકળાયા. તેને થયું, “આ ઘરની અંદર જઈને પેલી રાબ રાખનાર વ્યક્તિને ધધડાવી નાખું. તે સમજે છે શું તેના મનમાં ?”
શિષ્ય ઉપર જઈને રાખ નાખનારને ઉધડા લઈ નાંખે તા લાકા પણ તેના પક્ષમાં જ ઊભા રહે. કેમકે તે આઈ એ રાખ નાંખી હતી તે વાત સાચી જ હતી. શિષ્ય તાલા ગુરુ પાસે રાખ નાખનાર ધવડાવવા માટે રા ગી, પશુ કીરે સ્પષ્ટ ના પાડી. ફકીરે કહ્યું.. ગાંડા, તને ભાન છે કાંઈ! માતા મુકાતાથાની મહેર સમજવી ! આપણાં પાપ તા એટલાં છાયાં છે કે સરીર પર સાક્ષાત ગરમાગરમ અગમ પાયા ઈએ. આ તે કરી રાખ જ પી! કેટલી ખુદાતાલાની મહેરબાની !”
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદાદ
* * *
*
ફકીરે angle બદલી નાંખે. જે રાખ પડવાના કારણે શિષ્ય ગુસ્સે થયે હતું તેમાં ફકીરને કશું જ ન થયું.
- “રાખ કેમ પડી? અંગારા કેમ ન પડયા?” આ ફકીરને પ્રશ્ન હતે. ફકીર અને શિષ્ય બને સાચા હતા. તે હવે કહ્યું સત્ય સ્વીકારવું? એને ઉત્તર એ છે કે જે સત્યથી મનને શાંતિ રહે તે સત્ય સ્વીકાર્યું.
“અંગારા નથી પડ્યા” તે nagative approach છે. “રાખ પડી” તે pssitive approach છે. તમે કહેશે કે “તે શું સત્ય ખાતર ન લડવું?” ના, ન લડવું.
જ્યાં આત્મા જ આઓ બહાર મળી જાય ત્યાં સત્ય પણ અસત્ય બની જાય છે. આને અસામાધિમાં, પરભાવમાં પ્રવેશ એ જ મહા અસાત્ય બની જાય છે. જે સત્યથી સમાધિ મળે તે સત્ય સ્વીકારવું. જે સત્રથી સવ-પરને અનુબમાં સમાધિ મળતી હેચ તે તેના માટે જરૂર લડવું. -
- શાસનની રક્ષા કરવા માટે હૈયાથી ક્રોધ કરતા હોઈએ. શ્રીમતે પ્રત્યે ધિક્કાર વરસાવતા હાઈ એ. બીજાને ગાળાગાળી ને હલકાઈ કરતા હોઈ એ, બીજા ને હલકા, ખરાબ ચીતરતા હાઈએ –તે આ સત્ય, સત્ય હોય તે ય તે અસત્ય છે.
સત્ય ખાતર આત્મા ઉગ પામતે હેચ, ચારિત્ર ખંડન થતું હોય. મહા કષાયમાં હેમાઈ જવાનું હોય તે તે સત્ય પણ મહા અસત્ય છે. તે છેડી દેવું જોઈએ.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
જૈન ધર્મના મર્મો પિતાને આત્મા કષાયથી ઘેરાઈ ગયે લાગે છે તે સત્ય છોડી દેવું. ( ફકીરના માથે રાખ પડી–તે સત્ય વાત છે, છતાં તે સત્ય વાત છેડી દેવી.
અંગારા તે ન પડ્યા” આ પણ સત્ય વાક્ય છે. તે મનમાં શાંતિ ઉત્પન્ન કરે છે, સમાધિ ઉત્પન્ન કરે છે તે તે સત્ય જ સ્વીકારવું. .
બે ય સત્ય છે. કયું સત્ય પકડવું? જેનાથી ચિત્ત સમાધિ જળવાઈ રહેલી હોય તે. . સ્વાદુવાદ શું કામ કરે છે? જ્યાં વીત્ર સંકલેશ થાય તે વિચારને બાજુએ મુકાવીને જ્યાં મનને સમાધિ આપે તે વિચાર શેધી આપને શાંતિ આપવાનું કામ સ્યાદ્વાદ. કરે છે. આપણે વિચારમાં પરિપકવ હાઈએ તે સત્ય ખાતર - લઠતાં ય સમાધિ થાય, પણ અપરિપકવ હોઈએ તે અશાંતિ થાય. તેવી સ્થિતિમાં લડવાનું કામ આપણું નહીં.
સમાધિ હદયની છે. મા પોતાના દીકરાને ચાર તમાચા મારે કે ગુરૂ પિતાના શિષ્યને લગાવે તે તે વખતે અંદર કષાય નથી. ગુરુને કે માતાને હૃદયમાં શિષ્ય પ્રત્યે કે દીકરા પ્રત્યે ક્રોધ નથી હોતું. બહારને દેખાવ જ ફૂંફાડા મારવાને કરે છે, થડા વખત પછી માતા જ તે બાળકને ગળે લેશે. ગુરૂ શિષ્યને પ્રેમથી બોલાવશે. . આ પ્રશ્ન કેઈ બે લાફો મારે તે બેસી રહેવું કે બે લાંફા સામા પણ મારવા? “ . . . .
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદાદ
ઉત્તર સમાધિસ્થ રહીને બીજો ગાલ ધર. - સૂરિજીએ વખત આવે યુદ્ધ પણ કર્યું છે કેમકે યુદ્ધ લડવા છતાં મનથી તેઓ સમાધિસ્થ હતા. . . આ પ્રમાણે સંયમની રક્ષા માટે, સંસ્કૃતિની રક્ષા માટે પુરુષાર્થ પ્રયત્ન થયા છે, પણ તે વખતે ગીતાએ મનની શાંતિ ગુમાવી નથી. અવગુણીના દોષ દેખીને અવગુણ ઉપર દ્વેષ કરી શકાય પણ અવગુણી પર દ્વેષ થતાં વાર લાગતી નથી. લુચ્ચાઈ ઉપર દ્વેષ થવાને બદલે સુચા ઉપર શ્રેષ થાય તે ન જ ચાલી શકે. અવગુણ ઉપર છેષ થાય પણ જે ત્યાંથી આગળ વધીને અવગુણી ઉપર દ્વેષ થઈ જાય તે તે અસમાધિ કહેવાય.
દીકરે મારકીટમાંથી કેરી લાવ્યું. તેમાં અડધી સારી અને અડધી બગડેલી નીકળે તે! * અડધી કેરી બગડેલી નીકળી છે તે સાચી વાત છે, અડધી કેરી સારી નીકળી છે તે વાત પણ સાચી છે. બગડેલાને વિચાર આવે તે પુત્રને મારવાની વૃત્તિ જાગે. “સારીને વિચાર આવે તે પ્રશંસવાની વૃત્તિ જાગે. એ બેમાંથી કઈ દષ્ટિ સારી? કયું સત્ય સ્વીકારવું ? તમે બગલીને વિચાર કરે તે કહેશે કે “ભાન નથી કાંઈ! આવી બગલી કરી. લઈ આવ્યો !” તમે જે અડધી સારી કેરીને વિચાર કરશો તે,
શાબાશ! અડધી તે સારી લાવ્યે જ છે. દીકરે પહેલી વાર શાક મારકોમાં ગયે છે તે છતાંય અડધી કેરી તે સારી જ લઈ આવ્યું છેપચાસ ટકા કેરી સારી છે. માટે
છે.
*
*
*
:
-
'
. '
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને ધર્મના અમે પહેલી જ વારમાં સોમાંથી પચાસ માર્કસ મેળવે છે. આજે અડધી સારી લાવ્યું છે તે આવતી કાલ આવી સારી જ લાવશે.” આ છે possitive approach. આમાં બાળઉછેરનાં બીજ પડે છે. ઘણું ખરું ડીલના સ્વભાવે બાળકે બગડે છે. વડીલને ચોય posite apprછa ના હોવાના કારણે બાળકે બગડી જાય છે. ઘરમાં જ્યાં ત્યાં ધૂકે, વિકાર, માર, કજીયા, ઝગડા હેય ત્યાં સંતાને બગડે જ. બેશક તેમની પણ ભૂલ હોઈ શકે, પણ તેથી તેમની ઉપર ધિકારને હણવાય, તેને એક હડધૂત ન થાય. તેને ખરાબ રીતે તિરસ્કારી ના શકાય. જે બાળકને મા-આપને પ્રેમ નથી મળતું, જેને માતૃવાત્સલ્ય કે પિતૃપ્રેમ પ્રાપ્ત નહીં થાય તે બાળક બહાર પ્રેમ શેધશે અને મેટ થતાં કઈ સ્ત્રીના પ્રેમમાં પડી જશે કે શાણાજીથી ધિક્કારનાં દુખે વિસરવાનો પ્રયત્ન કરશે. જે ઉચિત રીતે વડીલે સ્નેહ નહીં આપે તે તે સીનેમા તરફ વળશે. તે પડદા પરનાં સ્ત્રી પુરૂષને પ્રેમને મેળવશે. છોકરા-છોકરીઓ કેલેજમાં જ્યાં ત્યાં એકબીજાને સંપર્ક સાધે છે. તેના અંતરમાં પ્રેમની ભૂખ પડેલી છે. તેને કેઈની હૂંફ જોઈએ છે. તે જે ઘરમાં પૂરી નહીં થાય તે ગમે ત્યાંથી મેળવવા તે ફાંફા મારશે. બાળક તે નાદાન છે, પણ તમે શા માટે નાદાન થાવ છે? આજે મોટા થઈને વ્યવસ્થા રાખતાં શીખ્યા એટલે તેવી જ અપેક્ષા બાળક પાસે શી રીતે રાખી શકાય ! તમારું બાળપણ યાદ કરે. બાળકને મારવાને બદલે સ્પાદુવાદને approach આગે હાલ તે બાળકના અંતમાં તમારા પ્રત્યે અણગમે,
'
'
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
૧૬૭
==
=
=
====
કે ધિક્કાર પેદા ન થયા હોત. સ્વાદુવાદના approachથી બાળકને સમજાવાય, સમજાવી પટાવીને કામ કર્યું હોય તે કેવું સુંદર પરિણામ આવે ! “અડધી કેરી ખરાબ નીકળી માટે તેને લાફે મારીશ” એમ કહેવાને બદલી “અડધી સારી નીકળી કેવું સરસ !” એમ કહીને તેને વાંસો થાબડ્યો હોય, તેને પપા હેય તે કેવું સુંદર પરિણામ આવે !
સ્વાદુવાદથી બાળકનું જીવન સુંદર બને છે.
ગુલાબ સાથે કાંટા છે. તે જોઈને કેઈ કહે “ગુલાબને કાંટા?” આમાં નિરાશાને સૂર છે અને તે નિરાશા અંતરને કેચી ખાય છે. નિરાશાના સંસ્કારથી નિરુત્સાહી બનાય છે. જેમાંથી નિરાશા પ્રગટે તે angle શા માટે લગાડાય છે? શું સ્વાદુવાદને બીજે angle નથી મળતું ? એમ પણ કહેવાય ને કે કુદરતે કેવી કમાલ કરી છે કે કાંટામાં પણ ગુલાબ ઉગાડ્યાં છે? તમામ જગ્યાએ ભલે કાંટા હોય પણ આ જગ્યાએ સુંદર ગુલાબ છે. કુદરતે ચારે બાજુ કાંટા પાથર્યા તેને બદલે અહીં ગુલાબ ઊગ્યું છે. અદ્દભુત રચના છે કુદરતની. ધર્માત્મા અને પુણ્યાત્માના પુણ્યપ્રભાવે કાંટામાં ગુલાબ ઉગ્યું છે. સ્વાસ્વાદ લગાડે તે ઘેરી નિરાશા પણ આનંદમાં પલટાઈ જાય છે.
એક ભાઈને પગાર રૂ. ૧૫૦ છે. દર મહિને રૂ. ૩૦ ખૂટે છે. તે ઊંચે જુએ છે અને બેલે છે કે આ ભાઈને કેટલે બધે પગાર ! તેને રૂ. ૫૦૦ ને મને ૧૫૦ ! આમ ઊંચે અને ઊંચે જુવે અને બેલ્યા કરે કે મારે રૂ. ૩૦ ખૂટે છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના મર્મો આમ ને આમાં સાવ તુટી જાય છે. ઊથે જેવાને બદલે નીચે જુવે તેને જે વિચાર આવશે કે પિતાના કરતાં આ પૂજલીવાળા કેટલું ઓછું કમાય છે! પિતાને પગાર તે મળે છે આમ તે તે પણ મળતું નથી. કોડે ઝૂંપડપટ્ટીવાળા માથાદીઠ રોજના આઠ આના માંડ કમાય છે. તે તેઓ શું બતાં હશે ? આમ નીચેની અપેક્ષાએ આ પગાર રૂ. ૧૫૦ પણ ઘણે છે. હવે કાંઈ વાંધો નહીં. ખર્ચાને પહોંચી વળીશ.” મનને સમજાવે કે તેને તે રૂ. ૧૫૦ મળે છે. આ ગરીબોને તે ૨૫૦. પણ નથી મળતા. શું વાત જુકી છે? તે હે મન તું ઉપર શા માટે જુવે છે તેમ કરીને શા માટે તું તૂટી જાય છે. તેમ કરતાં તે નીચે જે ને! નીચે જવાથી તારાથી ઊભા રહેવાશે. ઉપર જેવાથી તે ખલાસ થઈ જવાશે. માથું દુખતું હોય ત્યારે જેને ટયુમર થયું હોય તેને યાદ કરે. દિયુમરના ભયંકર દુખાવાની અપેક્ષાએ માથાનો દુઃખાવે કાંઈ જ નથી. પગ દુખતે હેય ત્યારે જેને ફેકચર થયું હોય અને પગમાં લાંબે સળીઓ નાંખ્યા હોય તેને યાદ કરો. કેટલું ભયંકર કળતર તેને થતું હશે તે વિચારે તે એમ લાગશે કે મારા પગ દુખાવે કાંઈ જ નથી.
સ્વાદુવાદને angleઆપવાથી અનેક સત્ય હાથમાં એવે છેઉચ્ચ જેવાથી હું કાંઈ નથી, એવું સત્ય પણ શિકય છે. અને નીચે લેવાથી મારે કશી જ ચિંતા નથી સિવું પણ પકડાય છે. અને સત્ય છે. ઉપર જેત શ્રીમંત સુખી છે તે સાચું સત્ય છે. નીચે જતાં હું સુખી છું
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદાદ
-
-
તે પણ સાચું સત્ય છે. આ બે સત્યમાં જેનાથી સમાધિ મળતી હોય તે જ સ્વીકારવું. તેને જ સાચું સત્ય સમજેવું કેટલાંક સ બ્રાંત પણ હોય છે. બ્રાંત સત્યનાં ઉદાહરણ લઈએ. પહેલું ઉદાહરણ, " - એક માણસ ટેકરા ઉપર ઊભે છે, બીજે પર્વતના પહેલા હડા પર ઊભે છે. તે ઉપર ઊભેલ માણસને બીજે માણસ વહેંતિયે લાગે છે. ત્રીજે માણસ તળેટી ઉપર ઊભે છે. તેને બી માણસ સાડા પાંચ ફૂટને લાગે છે. ઉપૂરથી જોનારને બીજે માણસ વહેંતિ લાગે છે નીચેથી જેનારને બીજો માણસ સાડા પાંચ ફૂટ ઊંચા લાગે છે. ઉપર ઊભા રહેનારને હડા ઉપરને માણસ વહેતિયે લાગે છે. તે આ બેમાંથી સાચા કેણ અને બેટે કોણ? બંને સાચા છે. પણ બંનેમાં સત્ય નથી. ઉપરથી, જે સત્ય દેખાય છે તે બ્રાન્ડ છે. ઉપર ઊભેલા બધાયને હડા ઉપર ઊભેલ બીજે માણસ વહેંતિયે જ લાગે છે. સે એ સો ટકા માણસને તેવું જ લાગે છે, પણ તે સત્ય બ્રાન્ત છે જાતિ થાય છે કે તે દૂરતાને કારણે વહેંતિ લાગે છે. હકીકતમાં તે વહેંતિ નથી. તેથી તે બ્રાંત સત્ય છે. બીજું ઉદાહરણ ગાડીના પાટા
પાટા દૂર દૂર કેવા લાગે છે? જાણે અમે મળી જતા ન હોય તેવું લાગે છે. પણ તે અનને પામી જાય છે અર? મળી જાય તે ગાડી ચાલી જ ન શકે. શ માત્ર
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
જૈન ધર્મના મળે
પણ વળેલ હોય કે બંને વચ્ચે અંતર ઓછું થયું હોય તે પણ ગાડી ન જઈ શકે તે આ ભેગા મળી જતા. પાટાનું દશન તે બ્રાંત દર્શન છે. ત્રીજું ઉદાહરણ દેડતી ગાડી.
ટ્રેન પૂરપાટ દેડી રહી છે. તેમાં તમે બેઠા છે તે બહારનાં ઝાડ કેવાં દેડતાં લાગે છે ગાડી પૂર્વમાં જતી હશે તે તે ઝાડ, મકાન વગેરે પશ્ચિમ તરફ દેડી જતાં. જણાશે શું આ સત્ય છે? ના, તે બ્રાંત સત્ય છે કારણ કે આપણુમાં જ ગતિ છે, ઝાડ તે થિરે છે. ચોથું ઉદાહરણ સૂર્યનું કામ - સૂર્ય કેવડો મોટો છે પૃથ્વી જેવડે કે તેનાથી નાને? અરે ! આપણી પૃથ્વી જેવી ચાર કોડ પૃથ્વીએ એક જ સૂર્યમાં સમાઈ જાય તેમ વૈજ્ઞાનિક કહે છે. આટલે મેટો સૂર્ય આપણને કેવડે લાગે છે થાળી જેટલું જ ને? તે શું આ સત્ય છે? ના. આ તે બ્રાંત સત્ય છે. વિરાટ અંતરના કારણે આ ભ્રાંતિ ઉત્પન્ન થાય છે. પાંચમું ઉદાહરણ ૨ કપડું
ધળું કપડું રાત્રે કેવું લાગે છેશું કે કાળું છું કપડું આખું ય શત્રે કાળું લાગે. બધાને તેવું કાળું લાગે તે શું બધાય બેટા? બધાને કાળા રહેવાની ભ્રાંતિ થાય છે. આ છે ભ્રાંત સત્ય
: છઠું ઉષાહરણ રૂપિયાને રિકો
નિકલને રૂપિયા છે. આ રૂચિ થાળી જે ગોળ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ :
૧છા.
છે કે દડા જે ગેળ છે? મારી જેવા છે. હવે તે નિકલના રૂપિયાને બે આંગળી વચ્ચે રાખી આગળીથી એક ધક્કો લગાવે છે તે ગેળા ગાળ ફરે છે. તે ત્યારે ગેળ ગોળ ફરે છે ત્યારે તે જોરથી બૂમતે સપિ હતા જે ગાબ લાગે છે, પણ હકીકકામાં તે થાળી જે મેળા છે, છતાં ગતિના કારણે તે ટકા સેવે છે લાગે છે. આમ હકીકતમાં પૃથ્વી ગોળ છે, થાળ જેથી પણ ગતિથી લાગે છે દડા જેવી. જે પૃથ્વીમાં ગતિ હય (વસ્તુતઃ ગતિ નથી, તે પણ તે ગતિના કારણે દડા જેવી જ દેખાય છે, વસ્તુતા તે થાળી જેવા ગે છે. આ
ન
સાતમું ઉદાહરણઃ ૧૦૦ માઈલ, ૯૦૦ માઈલ
પાકિસ્તાન સાથે યુદ્ધ ચાલતું હતું ત્યારે જનસત્તામાં. છપાયું હતું કે “ભારતે ૧૦૦ માઈલ જમીન ગુમાવી છે.” “સંદેશ”માં છપાયું હતું કે “ભારતે ૯૦૦ માઈલ જમીન કબ્બે રાખી છે. તે આ બેમાંથી બેટો કેણુ? અને સાચા. કેવી રીતે બંને સાચા છે? નવસો માઈલ કબજે રાખ્યા તે વાત સાચી છે, પણ તેથી લેકે તે વાંચીને શું સમજશે. કે “અરે ૯૦૦ માઈલ તે હજુ કબજામાં છે ને કેમે કે ઉત્સાહજનક વિચાર આવે છે? તે ૧૦૦ માઈલ ગુમાવ્યા” તે પણ સાચું વિધાન છે પણ આ સત્ય જુ તેડે છે. સે માઈલ ગુમાવ્યા? તે બીજાય કદાચ ગુમાવશેઅહીં નિરાશા છે.
---*
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના માઁ
૧૭?
આ ઉદાહરણ : વિહાર દસ માઈલના વિહાર છે. તેમાં સાત માઈલ ચાલી ગયા. ખાલમુનિ થાકી ગયા ાય તે અમે શું કહીએ ? અરે તમે તા૦ માઈલ ચાલી નાખ્યા' આથી તેમનામાં ઉત્સાહ આવશે અને મીના માઈલ ઝડપથી ચાલી જશે. માને મદલે અમે એમ કહીએ કે “હજી ત્રણ માઈલ ખાકી છે.” તેઓ તરત કહેશે કે “અરે! હજી ત્રણ માઈલ બાકી છે અસને ખૂબ જ થાક લાગ્યા છે.” ચાલવાની શકિત તે મુનિમાં પડી જ છે પણ સાત માઈલ ચાલી નાખ્યુ.'' કહેવાથી ઉત્સાહ આવે છે. “ ત્રણ માઈલ હજી માકી છે” કહેવાથી નિરાશા જન્મે છે. જેથી ઉત્સાહ જાગે, પ્રેરણા મળે તેવા angle આપે એટલે તમારી ગાડી ચાલવા લાગે. ગાડીને ચેાભાવી દે તેવા angle પણ મળશે પરંતુ તે angle શા કામના
નવસુ ઉદાહરણ : ક્ષમા
તુકારામે તથા સાક્રેટીસે કેવા angle આપ્યા હતા ? અંતેની પત્ની કજીયાખાર.
Z5F એક વખત તુકારામ શેરડીના કેટલાક સાંઠા લાવતા હતા ત્યારે રસ્તામાં ગરીબને તે વહેંચી દીધા. ફક્ત એક જ સાંઠી. બાકી રહ્યો. તુકારામ ઘરે આવ્યા. તેમની પાસે એક જ સાંઠા જોઈને સૌનું મગજ યુ... મારા પિયરમાંથી ફક્ત એક જ સાંઠી લાવ્યા ? તુકારામ લાવ્યા હતા ઘણા, પણ રસ્તામાં બધા સાંઠા ગરીમાને વહેંચી આવ્યા.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાદાદ
૧૭૩
પત્નીૐ ! આપી દીધા! એમ કહીને તુકારામના હાથમાંથી સાંઠા ખેંચીને તેમની પીઠે ઉપર નચી લગાવ્યેા. લગાવતાંની સાથે જ એકના બે ટુકડા થયા. અહી' angle હતા. તુકારામની જગ્યાએ બીજો કોઈ પતિ હાય તે પત્નીને મારી મારીને અધમુઈ કરી નાંખત. તુકારામે તેને angle આપ્યા. તુકારામે કહ્યું તે આ શેરડીના એ ટુક્ડા કર્યા? સરસ! હવે ટુકડા કરવાનું કામ પર્તી ગયું. તે કામ તેજ પૂ રું કર્યું.” જે વિચાર સમાધિ ઉત્પન્ન કરી આપે તે વિચારને angle આપીને શોધી કાઢવાનું કામ સ્યાદ્વાદ કરે છે. દસમુ ઉદાહરણ : વુડ્ડા વિસના રૂં
વુડો વિલ્સન એક સજ્જને આદમી હતા. કેટલાકે કહ્યું કે “આ જગતમાં કેટલાં દુ:ખ છે? ધર્મ અને ચર્ચાની પશુ કેમ કાંઈ અસર જણાતી નથી ? કહેવાય છે કે ધમ દુખાને આછાં કરે પણ અહી તે એટલાં ન એટલાં દુઃખા છે. આટલાં બધા દુખ્ખા છે તે બતાવે છે કે ધમની કાંઇ અસર નથી.’’
વિલ્સન ઃ—ભાઈ! આ ધમ છતાં આટલાં દુ:ખેા છે. પણ જો ધમ જ ન હાત તા કેટલાં બધાં દુઃખા ઉભરાયાં હેત ? આ ધર્મ ન હેાત તે માનવમાં શેતાન જીવતા થઈ ગર્ચા હાત. આટલેા ધમ થાય છે છતાં જ્યારે આટલાં ખમાં દુઃખા છે તે જો ધમી કે ધર્મસ્થાનો, કશું જ ના હાંત તે કેટલાં બધાં દુઃખા હાત! જે કંઈ પણ ઓછાં દુઃખ છે તે ધર્મના અસ્તિત્વના પ્રતાપે છે. એક માનવ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
જૈન ધર્મના મણે ધર્મમાત્રને તિરસ્કાર કરવામાં માને છે. જ્યારે વિલ્સને angle લામા તે ધર્મને તિરસ્કાર કરવાની વૃત્તિને અદલે ધર્મને મહિમા સ્વીકારી લીધું.
કેઈ ન જ આટઆટલા આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને પન્યાસ શ્રા છતાં હજુ દેશમાં આટલી બધી ક્રૂરતા કેમ? આવું છું ઘાતકીપણું કેમહેમચંદ્રાચાર્ય જેવા સમર્થ જાય છયા, ચોવિજ્યજી મહારાજ થયા, હરિભદ્રસૂરિજી જે પ્રચંડ પ્રભાવશાળી મહાત્મા થયા અને તેમનાથી પણ શું કાંઈ ના થયું? આને જવાબ એ છે કે તમે ઘરમાંથી બે દિવસ કચરે ન કાઢે તે કેટલી ધૂળ વળે છે! બે માસ વેકેશનમાં ફરી આવ્યા પછી ઘર ઉઘાડે છે તેમાં ધૂળના ઢગલે ઢગલા જામ્યા હોય છે. એટલે કે ઘર સાફ થતું રહે છતાં પણ ધૂળ તે જામે છે. સાફ ના થતું હેત તે વળી જાણે કેટલાય પૂબના ઢગલા લેત! જે આ મહાપુરૂષ ન થયા હાલ તે જગતમાં કેટલી બધી ક્રૂરતા હતા? આ મહાત્મા થયા ન હેત તે માનવ શેતાન થઈ ગયે હેત. તમે ક્રૂરતા ક્રૂરતા કરે છે પણ ધમીએ થવા છતાં આટલી ક્રૂરતા છે તે ધમી થયા જ ન હેત તે કેટલી બધી ક્રૂરતા હત? આમ angle આપે એટલે બધા પ્રશ્નના ઉકેલ આવવાના. સાહાને કઈ ના પહોંચે
હવે છેલવે એક કથા કહીને આ વિષયનું સમાધાન કરી લઈએ. એક કથાકાર હતા. તળાવ કાંઠે પડાવ નાંખે. ક્યા કરતાં પહેલાં જ એક પ્રશ્ન પૂછયો કે “આ સભામાં
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદ
* ૧૫
કે સ્વાદુવાદી તે નથી ને! કેમ કે તેને મારી પહોંચાતું નથી.” જ્યારે જવાબ મળે કે કેઈ નથી ત્યારે કથા શરૂ થઈ. એક તળાવ પર વડ હતા, તે ભારે ચમત્કારી હતે. તેનાં જે પાંદડાં તળાવમાં પડે તે સેનખાં બની જતાં અને જમીન પર પડે તે તે ચાંદીનાં બની જતાં. આ ચમત્કારની વાત ચાલતી હતી તે વખતે એક સ્ત્રાવાદી તે સભામાં આવીને પાછળ બેસી ગયા. આ પાંદડાની વાત સાંભળીને તેણે તરત પૂછયું, “મહારાજ વડલાનાં પાંદડાં તળાવના પાણીમાં પડે તે સેનાનાં થાય અને જમીન પર પડે તે -ચાંદીનાં થાય. ઘણું સંરસ. પણ મહારાજ જે પાંદડાં તળાવના પાણીમાં પણ ના પડે અને જમીન પર પણ ના પડે; પરંતુ જે પાંદડાં તળાવના ઘાટ પર પડે તે કેવાં થઈ જતાં તે ફરમાવે તે માટે ઉપકાર થાય.
કથાકાર – અલ્પ સ્થાક્યા છે. આ જવાબ :–જી હા.
કથાકાર બેલ્યા, “જ્ય સીયારામ? હું જાઉં છું. હવે કથા આગળ નહીં ચાલે. સ્યાદ્વાદીને મારાથી ન પહોંચાય. આવે છે, આદુવાદને મહિમા. પ્રણામ તે પથદર્શક સ્વાદુવાદને.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમલ પ્રકાશન પબ્લિક ] ટ્રસ્ટ
સ .ઈ પર (તાંજ-૧૧-૭] : છેકમ મુસિT.R.No.-41|IVG 68-69 તા. ૧૪-૨-૬૯) ઓફિસર ર૭૭૭, સંસ્કૃતિ ભવન, નિશાપોળ, રિલીફરોડ.
અમદાવાદ-૩૮૪૦૦૨ PHONE : 3008;
મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજીવી સાનુવાણું ,
કટ વહાવત છે , આધ્યાત્મિક પુસ્તકે
ગુજરુતી gણા હિન્દી ]
મુક્તિદૂત માસિક ચિન્તક : મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી સંપાદક હસમુખ સી. શાહ
નકલ ૧૪૫૦૦ * છે લવાજ” વાર્ષિક રૂ. ૫-૦૦ કેમલ પ્રકારને ટ્રસ્ટ તરી બહાર પડતાં
પુસ્તકની પ્રાપ્તિસ્થાને સેમચંદ પી. શાહ સેવંતીલાલ વી. જેના જીવન નિવાસ સામે ૨૦, મહાજન ગલી, ૧ લે માળે, પાલીતાણા (સૌરાષ્ટ્ર) ઝવેરી બજાર, મુંબઈ-૨
શ્રી જૈન પ્રકાશન મંદિર દેશીવાડાની પોળ, કાળુપુર અમદાવાદ-૧
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમતી જયાલક્ષ્મી કપૂરચંદ સુતરીયા મદ્રાસ શ્રી કપૂરચંદભાઈ નરભેરામ સુતરીયા મદ્રાસ
જે કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટે પ્રગટ કરેલા ગુરૂમાતા' નામના પુસ્તકે અમારા ઉપરોક્ત ઉપકારી માતપિતાના જીવનમાં ચમત્કાર સર્જ્યો તે ટ્રસ્ટની ઋણમુક્તિ અર્થે અમે તેમના સુપુત્રો રમેશચંદ્ર-દિલીપકુમાર તથા ભરતકુમાર) ટ્રસ્ટને રૂા. ૧૧૦૦૧ અર્પણ કરીએ છીએ.
સ્વ. દાનવીર, ધર્માનુરાગી શેઠશ્રી રામજીભાઇ વિરાણીએ સ્થાપેલ શ્રી રામજી શામજી વિરાણી અને શ્રીમતી સમરતબહેન રામજી વિરાણી ટ્રસ્ટ રાજકોટ’” તરફથી સ્વ. શેઠશ્રી રામજીભાઈની પુણ્યતિથિ પ્રસંગે રૂા. ૧૧૦૦૧ કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ”ને અર્પણ થયેલ છે.
હા. મેનેજીંગ ટ્રસ્ટી, શ્રી નગીનભાઈ રામજીભાઈ વિરાણી
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ, કાન્તિલાલ પ્રતાપથી મુંબઈ સ્વ, સુભદ્રાબેન કાન્તિલાલ મુંબઈ.
શ્રી લાલજીભાઈ પદમશીભાઈ ઝવેરી-ચૂડા શ્રીમતી જયાબેન લાલજીાઈ ઝવેરી-ચૂડા
છે.
જેમણે પોતાના બે પુત્ર-પુત્રી (હાલ મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી તથા સાદેવીશ્રી મહાનંદાશ્રી)
ને ચારિત્રધર્મના સંસ્કારોનું ગળથુથીમાં જ પાન કરાવીને છે વિવકલ્યાણકર શ્રીજિનશાસનને સમર્પિત કર્યા તેમની દિ પુણ્યસ્મૃતિમાં......
હા. પ્રફલ કાતિલાલ પ્રતાપશી-મુંબઈ |
પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજીના સતત સાનિધ્યે જેમના જીવનની અંતિમ પળા ધન્યતાને પામી અને જેઓ પોતાના ધર્મ સંસ્કારને અણમોલ વારસો મને આપીને આ જગતમાંથી વિદાય થયા તે પૂજનીય માત-પિતાજીના સ્મરણમાં આ નાનકડા સુકૃતની ભાગી બનીને ધન્યતા અનુભવું છું .
–સુરેશ લાલજીભાઇ ઝવેરી છે
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
સચિનન
ટ્રસ્ટી મંડળનુ નિવેદન
ક્રમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ [ અમદાવાદ ] મુખ્યત્વે બે વિભાગમાં કામ કરી રહ્યું છે :
૧. પુસ્તક વિભાગ ૨. માસિક વિભાગ.
[1] પુસ્તક વિભાગ આજ સુધીમાં પૂજ્યપાદ મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજીનાં કાડીબંધ પુસ્તકો અમે બહાર પાડી ચૂકવા છીએ. કેટલાંક પુસ્તકાની તો ચારથી પાંચ આવૃત્તિ પણ અમે પ્રગટ કરી છે. ગુજરાતી ભાષામાં પ્રગટ થઈ ચૂકેલાં પુસ્તકોને હવે હિન્દીમાં નુવાદિત કરીને પ્રગટ કરવાનુ કામ
પણ ચાલી રહ્યું છે જ
આ પુસ્તકૉ મુખ્યત્વે જૈન દર્શનને યાવત્ ગૌરવવંતી આય સંસ્કૃતિને જગતની સમક્ષ અર્વાચીન ભાષામાં રજૂ કરે છે.
ક્રમબદ્ધ રીતે નવાં નવાં પુસ્તકો અમે બહાર પાડી રહ્યા હતા. તેમાં અમને સુ ંદર આર્થિક સહકાર મળી જતાં જાપૂવાલા ગ્રંથમાળાનું નવું ક્ષિતિજ ખુલ્લુ મૂકયું. ૧૯૦૧ની સાલથી દર વર્ષે પાંચ પુસ્તકોના એક સેટ અમે આ ગ્રંથમાળાના અન્વયે ચાર વર્ષ સુધી પ્રગટ કર્યાં હતા,
પણ અમને આટલાથી જ સ ંતાષ ન હતા, એટલે નવી પેઢીના યુવાના અને યુવતીઓ માટે જીવનધતર વાંચનમાળાનું ખી ક્ષિતિજ પણ ખુલ્લું મૂક્યું. એના અન્વયે અમે વીસ નાની પુસ્તિ કાઓ (પોકેટ-મુક્સ) બહાર પાડી છે.
અમારાં બધાં ય કાર્યો સારી રીતે ચાલતાં જ રહે અને વેગ પતાં રહે એ માટે અમને ધણા મેાટા આર્થિક સહકારની આવશ્યકતા છે. દાનવીરા તરફથી અમને સુંદર સહકાર મળી રહે તે F5}}}{}}} જે. ૫. ૧૨
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
tee
માટે અમે કમલ પ્રકાશશ ટ્રસ્ટનેં પબ્લિક ટ્રસ્ટ બનાવ્યુ છે; અને તેના દાનતે ઇન્કમટેકસ એઝટેટ' કરાવ્યું છે. વળી અમે એ માટે સુંદર યેાજના પણ કરી છે, જે નીચે મુજઘ્ન છે :
લાલ
ઃ દાન : : ૫૬:
રૂ. ૨૦૦૧ શ્રુતભકત
રૂ. ૧૦૦૧ શ્રુતાનુરાગી
રૂ. ૫૦૧ શ્રુતસભ્ય
ઉપરાક્ત તમામ દાતાઓની નામાવલિ સંસ્થા તરફથી પ્રગટ થનારાં [ સિરીઝ સિવાયનાં] પુસ્તકામાં સંસ્થાના કુટુંબીજન તરીકે આવશે.
ૐ સંસ્થાનાં ભૂત-ભાવી તમામ પ્રાપ્ય પુસ્તક ભેટ મળશે.
: સંસ્થાનાં ભુત-ભાવી તમામ પ્રાપ્ય પુસ્તકો ભેટ મળશે..
સંસ્થાનાં તમામ ભાવી પુસ્તક ભેટ
મળશે.
દાનવીરા ! કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટના નામથી આપની રકમ આજે જ ચેક, ડ્રાફ્ટ કે મનીઓર્ડરથી માકલીને અમને આપના અમૂલ્ય સહકાર આપશો એવી આશા રાખીએ છીએ.
* પુસ્તક વિભાગમાં જ્ઞાન ખાતાની રકમ લેવામાં આવે છે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯
પુસ્તક વિભાગમાં અમારા કુટુંબીજને શ્રુતસમુદ્ધારક : ૧. શ્રી શાન્તિદાસ ખેતસી ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ-મુંબઈ ૨. શ્રી કપુરચંદ નરભેરામ સુતરીઆ-મદ્રાસ . શ્રી રામજી શામજી વિરાણી અને સમરત રામજી વિરાણી
ટ્રસ્ટ-રાજકૈટ ૪. શ્રી પ્રવીણકુમાર દલીચંદભાઈ મુંબઈ શ્રતરક્ષક : ૧. શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપાગચ્છીય જ્ઞાનાદિ ધાર્મિક ફંડ ખાતું જામનગર શ્રતભક્ત : ૧. શ્રી ગુજરાતી જન શ્વેતામ્બર તપાગચ્છ સંઘ-કલકત્તા ૨. શ્રી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ-લીંબડી ૩. શ્રીમતી લીલમબેન મણિલાલ-મુંબઈ ૪. શ્રી ઝવેરી બ્રધર્સ–ચુડા ૫. શ્રી કાન્તિલાલ ચીમનલાલ કલસાવાળા-અમદાવાદ ૬. રૂબી કેચ બિડર્સ પ્રા. લિ.-મુંબઈ ૭. શ્રી સુદામડા વે. મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ-સુદામડા ૮. શ્રી નયનમલ ભુરમલજી જૈન–મુંબઈ ૯. શ્રી જૈન વે. મૂ. પૂ. તપાગચ્છ સંઘ-ભુજ ૧૦. શ્રી જમનાદાસ ખુશાલદાસ વોરા સહાયક નિધિ
હ. લાલદાસ જમનાદાસ મુંબઈ ૧૧. શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પેઢી–નવસારી
હ. મુનિશ્રી કીર્તિસેનવિજયજી મહારાજની પ્રેરણાથી શ્રતાનુરાગી : ૧. શ્રી. માંડલિકભાઈ જે. ઝવેરી-મુંબઈ ૨. શ્રી સુબોધચંદ્ર લાલભાઈ—અમદાવાદ
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
:;
શ્રી ધવલાલ હીરાલાલ પારેખ-અમદાવાદ ચિલગઢ જેન પેઢી-અચલગઢ
૪. શ્રી
૫. શ્રી ધરમદાસ ત્રીકમલાલ ઢપૂરવાલા-મુંબઈ ૬. શ્રી જૈન શ્વે. મૂર્તિપૂજક સુધારા ખાતાની પેઢી-મહેસાણા ૭. શ્રી સનીખેન ધીરજલાલ પાનાચંદ શ્રોક્–અમદાવાદ શ્રીમતી- પોપટમેન સૂરમલજી (દહેલ દર)
૯. શ્રી શાન્તિગર જૈન શ્વે. મૂર્તિપૂજક સધ-અમદાવાદ ૧૦. શ્રી બારેજા—એફળી જૈન સધ–ખારેજા ૧૧. શ્રી પાર્શ્વનાથ જૈન પેઢી–રાહીડા (રાજસ્થાન) ૧૨. એક સગૃહસ્થ તરફ્થી હ. પ્રફુલચંદ્ર કાન્તિલાલ દલાલ–મુ`બઈ ૧૩. સ્વ મતલાલ મોહનલાલના સ્મરણાર્થે તેમના સુપુત્રા' તરફથી નવા ડીસા
૧૪. શ્રી કપૂરચ'દ એન. સુતરીઆ-મદ્રાસ
૧૫. શ્રી દાદર આરાધના ભવન જૈન-પૌષધશાળા-દાદર-મુંબઈ ૧૬. એન સરેાજના સ્મરણાર્થેં હૈં. જેસીંગભાઈ — પેથાપુરવાળા
અમદાવાદ
૧૭. શ્રી વિઠ્ઠલદાસ ધનજીભાઈ ભારદાનવાળા જામનગર
૧૮. શ્રી માતીચ'દ હેમરાજ ઉપાશ્રયના જ્ઞાનખાતા તરફથી-જામનગર
૧૯. શ્રી સુમનભાઈ મૂળચંદ વાડીલાલ શાહ-મુંબઈ
૨૦. વારા અમુલખભાઈ કેશવજી (રાજપરવાળા ) ભુજ ૨૧. શ્રી લાલગર માધવગર કોન્ટ્રાક્ટર–ભુજ ૨૨. શ્રી ચાપાટી જૈન સંધ–મુંબઈ
૨૩. શ્રી ચદ્રાલય જ્ઞાન ટ્રસ્ટ-અમદવાદ
૨૪. શ્રી ભવાનીપુર મૂર્તિપૂજક જૈન શ્વેતામ્બર સંધ-કલકત્તા ૨૫. શ્રીમતી સુશીલાબેન બાપુભાઈ ભગુભાઈ ( પેથાપુરવાળા )
અમદાવાદ
H
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬. શ્રી નવરંગપુરા છે. મૂર્તિપૂજક સંધ-અમદાવાદ ર૭. શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને કડવીબાઈ વીરાણી સ્મારક
ટ્રસ્ટ-રાજકોટ ૨૮. શ્રી રણછોડભાઈ શેષકરણભાઈ શેઠ-મુંબઈ ૨૯. શ્રી રસિકભાઈ ત્રિકમલાલ દરાવાળા-મુંબઈ ૩૦. શ્રી ધનરાજ છોગાજી-નવા ડીસા ૩૧. શ્રી શીતલનાથ ભગવાન સંસ્થાન-ધુલીઆ ૩૨. સુરજબેન ડી. વેરા-મેરબી શ્રુતસલ્ય : ૧. મહુવા વિશાશ્રીમાળી તપાગચ્છીય છે. મૂર્તિપૂજક સંઘ
મહુવાબંદર ૨. શ્રી સ્વ. છબીલદાસ સુખલાલ કાલીદાસ-લીંબડી ૩. શ્રી રસિકલાલ શીવલાલ ગાંધી–મુંબઈ પર છે ૪. શ્રી હિંમતલાલ શામળભાઈ-અમદાવાદ
૫. શ્રીમતી જયાલક્ષ્મી કપૂરચંદ સુતરીઆ-મદ્રાસ : - ૬. શ્રી હાલારી વિશાઓસવાળ છે. મૂ. પૂ. જૈન જ્ઞાતિ સમસ્ત
" દેરાસર ટ્રસ્ટ-પડાણા છે. શ્રી વિજયસભા જન જ્ઞાન મંદિ—ડભોઈ ૮. શ્રી જામવણથલી છે. પૂ. જૈન સંધ-જામવણથલી, ૯. શ્રી ભોગીલાલ મગનલાલ શાહ–ભાવનગર ૧૦. શ્રી રમેશચંદ્ર કપૂરચંદ સુતરીઆ-મદ્રાસ ૧૧. શ્રી દિલીપકુમાર કપૂરચંદ સુતરીઓ-મદ્રાસ ૧૨. શ્રી ભરતકુમાર કપૂરચંદ સુતરીઆમદ્રાસ ૧૩. સ્વ. મહેતા દલીચંદ માણેકલાલ (ખીલેલાવાળા - જામનગર
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪. શ્રી ચોટીલા જૈન છે. મૂ. પૂ. સંધ-ચોટીલા ૧૫. શ્રી જૈન છે. મૂ. પૂ. સંધ-દાવણગીરી ૧૬. સંધવી ભવાનજી હીરાચંદના સમાધિપૂર્વકના સ્વર્ગવાસ નિમિત્તે. - તેમના સુપુત્ર તરફથી-ભુજ ૧૭. શ્રી જયંતિલાલ વાલમજી છેડાગઢસીસા , ૧૮. શ્રી પત્રી જૈન સંધ-પત્રી ૧૯. શ્રી પ્રવીણકુમાર દલીચંદભાઈ–મુંબઈ ૨૦. શ્રી શ્વેતામ્બર તીર્થ પેઢી-અચલગઢ ૨૧. શ્રી રંભાબાઈ ડોસાભાઈ-કલકત્તા ૨૨. શ્રી ચંદ્રકાંતભાઈ કાંતીલાલ શાહ-અમદાવાદ ૨૩. શ્રી સુતરીઆ ચીમનભાઈ ઝવેરભાઈ (નાણાં ધીરનાર) નડિયાદ ૨૪. શ્રી ઝીંઝુવાડા જૈન સંઘ-ઝીંઝુવાડા ૨૫. શ્રી કીરણબેન ઉપેન્દ્રકુમારના સ્મરણાર્થે હ. નટવરલાલ
અમુલખભાઈ-ગેધરા ૨૬. શાહ ચતુરભાઈ નગીનદાસ-બેલગાંવ ૨૭. કોઠારી મિશ્રીલાલ ગુલાબચંદ મોકલચર ૨૮. સાધ્વીજી ચરણશ્રીજી મહારાજ (વાગડવાળા) હ. કેશવલાલ
પ્રેમચંદ–અમદાવાદ ૨૯. મુનિશ્રી ગુણસેનવિજયજી મહારાજની પ્રેરણાથી હ. નરપતલાલ
નાગરદાસ અમદાવાદ,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
]િ માસિક વિભાગ :
કમલ પ્રકાશન પ્રબ્લિક ટ્રસ્ટ તરફથી “મુક્તિદૂત' નામનું સાળ પેઈઝનું એક માસિક જૂન ૯થી અમે શરૂ કર્યું છે. આ માર્મિક બહુ જ ટૂંકા સમયમાં સાડા ચૌદ હજાર નકલોને લક્ષ્યાંક આંબી ગયું છે. મુક્તિદૂત નામનું આ માસિક સત્યને સંપૂર્ણ રીતે વફાદાર રહીને આર્ય સંસ્કૃતિનાં એ જાજરમાન ગૌરવની ઘટઘટમાં પુનઃ - પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરવા તલપે છે. આગળ વધીને પ્રત્યેક માનવામાં અધ્યાત્મભાવના તેજલિસોટા પ્રસરાવવા ઈચ્છે છે.
' જન ૭૨ સુધી મુક્તિતની પેટી યોજના દ્વારા અગીઆર હજાર બંધુએ રિોજ ૧૦ પૈસાનું દાન કરવાની શરત મંજૂર રાખે ત્યાં સુધી] તે આ માસિક કાયમ માટે લવાજમમુક્ત બની રહેશે. જન ૭૨ પછી મારા ગ્રાહકને - લવાજમ રૂ. ૧૫-૦૦ ભરવા સાથે પેટી પજના બધ કરવામાં આવી હતી. પરંતુ જૂન ૧૯૭૫ના મુક્તિદૂતના છઠ્ઠા વર્ષના આરંભથી કમ્મરતોડ ગાંઘવારીના કારણે અને પંચવર્ષીય લવાજમ યોજના પણ બંધ કરીને નવા થનાર ગ્રાહકો માટે વાર્ષિક લવાજમ પાંચ રૂપિયાની યોજના અમલમાં મૂકી છે.
અગીઆર હજાર અને કાયમ માટે લવાજમમુક્તિને લાભ ચાલુ રાખે એ નાનીસૂની બાબત નથી. દાનવીરેના આર્થિક સહકાર વિના અમે આ કાર્ય હમેશ માટે ચાલુ રાખી શકીએ નહિ. આપને સુંદરઆથિક સહકાર એમને મળી રહે તે માટે અમે નીચે મુજબની એક યોજના કરી છે. આ પેજનાનો લાભ લેનારા દાતાઓનાં નામ માસિકના એક કે વધુ અંકમાં પ્રગટ કરવામાં આવશે, રૂ. ૩ooo સંસ્કૃતિ-સમુદ્ધારક રૂ. ૨ooo સંસ્કૃતિ-રક્ષક રૂ૧૦૦૦ સંસ્કૃતિ-ભક્ત.-- ૩, ૫oo સંસ્કૃતિ-અનુરાગી રૂ. ૨૫o સંસ્કૃતિ-સભ્ય રૂ. ૧oo આજીવન સભ્ય
રૂ. ૨૫ કે તેથી વધુ રકમનું દાન કર્નારનું નામ માસિકના એક અંકમાં આપવામાં આવશે. - , , . . . . .
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ઉપરોકત કોઈ પણ પદ પ્રાપ્ત કરનાર પુણ્યવાન વ્યક્તિ સૂચવે
તે અનુક્રમે પંદર, દસ, પાંચ બે અને એક-ઠેકાણે (રૂ. ૨૫૦ તથા રૂ. ૧૦૦ના દાતાને) મુક્તિદૂત માસિક કાયમ માટે લવાજમ વિના મોકલવામાં આવશે.
૨, ૨૫૦ થી ઉપરના દાતાઓની નામાવલિ ટ્રસ્ટ તરફથી બહાર પડતાં તમામ પુસ્તકોમાં આપવામાં આવશે.
- કમલ પ્રકાશન પબ્લિક ટ્રસ્ટના દાનને ઈન્કમટેકસ એકઝમ્પશન મળેલું હોવાથી આપની રકમ કરમુક્ત બની રહેશે
* માસિક વિભાગમાં જ્ઞાનખાતાની રકમ લેવામાં આવતી નથી. ' માસિક વિભાગમાં અમારા હતંીિને
- પિટબેને ભરમલજી Co. શો નથમલનમલ એન્ડ કુ.
1
2 3
4
'
જી રજનીકાન્ત કાલીચંદ જાવાળા-લીંબડી ૨. છતલાલ પરતાપસી-મુંબઈ ૩. શ્રી નયવમલ ભુરાજી નમુંબઈ
. શ્રી પટમેન ભુરમલજી જેન-દેવદર સંત-ભક્ત: |
૧. શ્રી ઉમાકાન્ત રમણલુલ શાહ-અમૃદાવાદ ૩. શ્રી વૃજલાલ ત્રિભવનદાસ એલ. ટી. વાળા) સુરેન્દ્રનગર ૩. શ્રીમતી ગજરાબેન મનસુખલાલ શાહ-અમદાવાદ ; એન્ડ બી. સી. સઈકલવાળા),
૪. શ્રી ભીખાભાઈ મોતીચંદ પાકિય સ્ટ તરફથી છે; હશેઠ પિપલ્લાઈ ભીખાભાઈ મુંબઈ ૫. એક સદગૃહસ્થ તરફથી હશેઠ શાંતિભાઈ પાસી. મુંબઈ
'
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
૬. રૂખી કાચ બિલ્ડર્સ' પ્રા. લિ.-મુંબઈ ૭. શ્રી રમણિકલાલ કેશવલાલ સુરેન્દ્રનગર ૮. શ્રી ઝવેરી બ્રધર્સ-ચૂડા
૯. એક સગૃહસ્થ તરફ્થી હું. વસંતભાઈ મુંબઈ ૧૦. શ્રી રવિચંદ માણેકલાલ–થાનગઢ ૧૧. શ્રી લલ્લુભાઈ માણેકચં—જામનગર ૧૨. શ્રી કાન્તિલાલ ચીમનલાલ કાલસાવાળા–અમદાવાદ ૧૩. શ્રી મણિલાલ મગનલાલ કોંઢવાળા-ધ્રોંગધ્રા ૧૪. શ્રીમતી કુસુમમેન જયંતિલાલ આર. શાહ-મુંબઇ ૧૫. શ્રી શરદ્ર જેઠાલાલ પાટલીમ–જામનગર ૧૬. શ્રીવિઠ્ઠલદાસ ધનજીભાઈ ખારદાતવાળા-જામનગર ૧૭. શ્રી કાંઢ જૈન તપાગચ્છ સંધ તરફથી [ જિનાલયની શતાબ્દી નિમિત્તે ] કોંઢ
૧૮. શ્રી. બિપીનચંદ્ર રતિલાલ નાનજીભાઈ ધ્રાંગધ્રા ૧૯. સ્વ. વસનજી નાનચંદના કુટુબીજના તરફથી જામનગર ૨૦. એક સગૃહસ્થ તરફથી
૨૧. શ્રીમતી કમળામેન થાન્તિલાલ કપાસી–મુંબઈ ૨૨. દોશી ખીલદાસ જીવગુલાલ-(માટી મારવાળા) મુંબઈ ૨. શ્રી જશવંતલાલ ચીમનલાલ શાહમુખઈ
૨૪. શ્રી રમણલાલ ચીમનલાલ શાહ (લસાવાળા) અમદાવાદ ૨૫. શ્રી એસ્કવાયર–મુંબઈ
૨૬. શ્રી પ્રતાપ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ–મુખઈ. શેઠ જીવતલાલ
પરતાપશી
૨૭. સ્વ. મહેતા દલીચંદ માણેકચંદ (ખાલસવાળા) જામનગર સંસ્કૃતિ-અનુરાગી :
૧. ચ’પાખેન મણીલાલ નાગરદાસ મુંબઈ ૨. સંધવી મણિલાલ સાકરચંદ જામનગર
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
૩. મહેતા ચંદુલાલ -ામજીભાઈ ચેલાવાળા જામનગર ૪. શાહ અંબાલાલ અમૃતલાલ–ખેરસદ
૫. સુરચંદ હીરચંદ ઝવેરીના બંગલાની બહેના તરફથી હું. રતનબેન ચ પકલાલ ઝવેરી–સુરત
સસ્કૃતિ–સભ્ય :
૧. શ્રી શિવલાલ ભૂદરદાસ-રાજકોટ
૨. શ્રી અમૃતલાલ હરકીશનદાસ (હોટલ એમ્બેસેડરવાળા)—ભુજ ૩. શ્રી રજનીકાન્ત અંબાલાલ શાહ–મુ ંબઈ
૪. સ્વ ચાંપશી પાલણ તથા સ્વ. પાલણ વીરજી તથા તેમનાં પુત્રવધૂ સૌ. સ્વ. હીરાબેન સુદરજીની પુણ્યસ્મૃતિ પ્રસંગે હું. કેશવજી પાલણ મુંબઈ
૫. દેશી સુંદરજી ડાહ્યાભાઈ-મારી ૬. શ્રી શાંતિલાલ રાયચંદ–મુબઈ
૭. એક સગૃહસ્થ તરફથી–મું બઈ
૮. શેઠ નાનાલાલ લલ્લુભાઈ હું. લક્ષ્મી પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ-સુરેન્દ્રનગર ૯. અ. સૌ. મીનાક્ષી રમેશચન્દ્ર સુતરીઆ મદ્રાસ ૧૦. અ, સૌ. યાગિની દિલીપકુમાર સુતરીઆ-મદ્રાસ
૧૧. જેચંદભાઈ અમુલખ C/o. વિદ્યાર્થી” વિકાસ ગૃહ ખેરડી ૧૨. સાબરબાગ સાસાયટીના જૈન ભાઈ એ તરફ્થી—સાખરમતી ૧૩. બચુભાઈ ચીમનલાલ ઝવેરી–મુંબઈ
૧૪. કેશવલાલ ગીરધરલાલ એન્ડ કોં.-અમદાવાદ
૧૫. શાહ કુંવરજી તુલસીદાસ-ધ્રાંગધ્રા ૧૬. શ્રીમતી તારા કિશાર ધ્રુશી-રાજકોટ C/o. કિશાર એન્ડ કુાં. એડવોકેટ ૧૭. શા. ભવાનજી હીરજી–મુંબઈ ૧૮. અ. સૌ હષઁદા ભરતકુમાર સુતરીયા-મદ્રાસ ૧૯. પરેશકુમાર રમેશચંદ્ર સુતરીઆા-મદ્રાસ
121710
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
૦
" છે
1
6
૦
૦
૦
૦
૦
૦
૨
૦
૦
૦ ૦
૦
કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ તરફથી પ્રકાશિત થયેલાં પુસ્તક (ઘેર બેઠા વી. પી. થી મેળવે. પિસ્ટેજ ખર્ચ અલગ)
લેખક: મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી ૧. સાધનાની પગદંડીએ ૨. શરણાગતિ - ૩. વિરાગની ભરતી
૪. ઊંડા આધારેથી - ૫. અધ્યાત્મસાર
૬. ગુરુમાતા * ૭. વંદના * ૮. વિરાટ જાગે છે ત્યારે
૯. મહાપંથનાં અજવાળાં ૧૦. જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ ૧૧. સચિત્ર જીવનદર્શન ૧૨, કાનજીભાઈ મત-પ્રતિકાર *૧૩. તિમિર ગયું ને નેતિ પ્રકાશી ૧૪. ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ (અનન્તનાં પાત્રો) ૧૫. વિજ્ઞાન અને ધર્મ ૧૬. મુક્તિદૂત માસિક ફાઈલ વર્ષ ૧ ૧૭. ,
૦
૦
૦
૦
- ૨૫૦
- ૩-૦૦
૩-૦૦
રમ
૦
૦
૪-૦૦
૦ ૦
૦
૦
૦
૦
૦
વર્ષ ૨
૦
૧૮. જાગતા ને
૦
:
|
નિં. ૧૯ થી ૨૩
:
૧૯. સેળ ભાવનાઓ ૨૦. જૂની પેઢીને ૨૧. બેધ કથાઓ ૨૨. ઊઠ, જાગ, મુસાફિર ! ૨૩. જૈન જયતિ શાસનમ
- જાંબુવાલા ગ્રન્થમાળા ૧૯૭૧ | સેટનું મૂલ્ય ૨-૫૮ ]..
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્વજવીર! અધુરી વાણી તારી ૨૫. નહિ ઐસા જનમ ખારમાર ૨૬. મૂઝવતા પ્રશ્નો
૨૭. ચક્રવતી બ્રહ્મદત્ત
૨૮. બાપાર : થમો થ ૨૯. આપણી સંસ્કૃતિ ૩૦. વિકાસનું મહાભિયાન ૩૧. સાહલ ભાવનાએ
mic
-૧૩૭. સિનેમાના ત્યાગ કરી *૩૮. સાદગી અપનાવા *૩૯. આપણે કયાં જઈ રહ્યા
છીએ ? *૪૦. સુખ જ ભયાનક છે -*૪૧. વાંચા : વિચાર ઃ પાસે *૪૨. જયવંતુ જિનશાસન *૪૩. વિજ્ઞાન ! એક સમસ્યા *૪૪. દયાળુ અને *૪૫. પરલોકષ્ટિ *૪૬. કોઠાસૂઝ ખના
૩૨, પુરાની પીઢીકા
- ૩૩. મેષ કથાએ ૩૪. ઊઠે, જાગ, મુસાફિર
૩૫. જૈન જયતિ શાસનમ ૩૬. મુક્તિદૂત માસિક ફાઈલ વર્ષ 2
}-૦૦
}-૦૦
[ન. ૨૬ થી ૩૦]
જાંબવાલા ગ્રન્થમાળા ૧૯૭૨ સેટનું મૂલ્ય ૨-૫૦
[ન. ૩૧ થી ૩૫] નવાલા ગ્રન્થમાળા (હિંદીમાં)
૧૯૦૧
સેનુ મૂલ્ય ૨-૫૦ ૫-૦૦
علي
[ન. ૩૭ થી ૪૬] જીવનધતર વાંચનમાળા સેટ પહેલા
સેટનુ મૂલ્ય ૨-૦૦
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
૪૭. અંધભક્તિ, પશ્ચિમની ૪૮. ત્રણ વાર્તાઓ ૪૯. દંભ-૧
| કિં. ૪ થી ૫૧ ૫૦. દંભ-૨
- બુવાલા ગ્રન્થમાળા ૧૯૭૩ ૫૧. જરા, કાન દઈને મને * સેટનું મૂલ્ય ૨૫,
. સાંભળો | - પર. મુક્તિદૂત માસિક ફાઈલિ વર્ષ- ૫૩. આંધી આવી રહી છે ૫૪. બ્રહ્મચર્ય ૫૫. ચાલે, જીવન પલટીએ છે. ૫૬. સંસાર
{ [નં. ૫૫ થી ૫] ૫૭. નિશ્ચય વ્યવહાર ૫૮. આ માસને શ્લોક
જાંબુવાલા ગ્રંથમાળા ૧૯૭૪. ૪૫૯. મીની કથાઓ
સેટનું મૂલ્ય ૨-૦૦ ૬૦. રામાયણના પ્રેરક પ્રસંગે
૫-૦૦ ૬૧. ચાર પુરુષાર્થ દર. મુક્તિદૂત માસિક ફાઈલ વર્ષ-૫ ૬૩. વીર સૈનિક દળ ૬૪. ધર્મયુદ્ધ કે પક્ષયુદ્ધ ૬૫. વીરસેનિકની ફરજો ૬૬. સંસ્કૃતિમાં સ્ત્રીનું સ્થાન ૬૭. ધર્મગુરુઓ! હવે તે ! નિં. ૬૩ થી ૭૨]
જાગે ૬૮. ચિંતનની ચિનગારીઓ [ જીવનઘડતર વાંચનમાળા સેટ ૬૯. આધુનિક શિક્ષણ 1 બીજા સેટનું મૂલ્ય ૩-૦૯ ઉછે. ધર્મનાશની ભેદી ચાલ | ૭૧. લોકાપવાદ-ત્યાગ ૭૨. યુવકની મનોવ્યથા
- છે
! ૦
'
,
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
I S
હ
૦ ૦
૦ ૦
૮-૦૦
૧-૦૦
૧-૦ ૦
૦ ૦
૦ ૦
૧-૦૦
૦-૫. ૫-૦૦
૧-૫૦
-
૭૩. સિંહનાદ ૭૪. સ્વરાજનું લેખડી ચોક ૭૫. ચેત મછંદર ! ગોરખ આયા - ૭૬. ત્રિલોકગુરૂ મહાવીરદેવ [હિન્દી ૭૭. ત્રિલેકગુરૂ મહાવીરદેવ [ગુજરાતી] ૭૮. આપણે ફેર વિચારીએ ૭૯. ત્રિલેકગુરૂ મહાવીરદેવ [ અંગ્રેજી] ૮૦. વીરસૈનિક [ગુજરાતી]. ૮૧. મુક્તિદૂત માસિક ફાઈલ વર્ષ-૬ ૮૨. વરસૈનિક [ હિન્દી] ૮૩. સળગતી સમસ્યાઓ ૮૪. આત્મા "
૫. જિનશાસન રક્ષા ૮૬. ગાંધીવિચાર સમીક્ષા ૮૭. કૃતિહાસનું ભેદી પાનું ૮૮. અપૂર્વ સ્વાધ્યાય ૮૯. મહામારિ ૯૦. જેનધર્મના મર્મો ૯૧. વિરાગ વેલડી (પ્રેસમાં)
* આ નિશાનીવાળાં પુસ્તકો અપ્રાપ્ય છે.
૩-૦૦.
ર-
) ૦
૦
1, ૦
૨-૦૦ ૨-૦૦ ૧૦-૦૦ ૨–૦૦ ૪-૦૦
૦ એકી સાથે સે રૂપિયાના પુસ્તકો ખરીદનાર કઈ પણ વ્યક્તિને ,
૨૫ ટકા કમિશન માંગશે તે આપવામાં આવશે. • રૂ. ૫૦૧નું દાન કરીને ભાવી તમામ પુસ્તક ઘેર બેઠાં ભેટ મેળવો.
-
-
-
-
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
*
-
-
-
-
-
-
-
- મુનિશ્રી ચોખવિજયેની કેમિળ અને જ
કઠોર કલમે કંડારાતું માસિક
- સંપાદક : હસમુખ સી. શાહ
નકલ : ૧૪૫oo. લવાજમ : વાર્ષિક રૂ. ૫-૦૦
મુક્તિદૂતનું વર્ષ જૂલાઈથી શરૂ થાય છે. ચાલુ વર્ષમાં થતા ગ્રાહકોને જૂના અંકે સ્ટોકમાં હશે તે અપાશે. રૂ. ૧૦૦ ભરીને આજીવન સભ્ય અને કાયમ માટે માસિક ભેટ મળશે -: લવાજમ ભરવાનું સ્થળ :- -
કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ ર૭૭૭, સંસ્કૃતિ ભવન, નિશાળ, રિલીફરેડ, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧. PHONE 30081 , ૧૧ હજાર બંધુઓને કાયમ માટે
કેશાય લવાજમ વિના એકલાતા કર મુક્તિદૂતને આપ સહકાર કા
આપ સહના આર્થિક સહકાર ઉપર જ આ માસિક હરણકાળે આગેકૂચ કરી રહ્યું છે. કમલ પ્રકાશન એ પબ્લિક ટ્રસ્ટ છે. દાનની રકમ ઈનકમટેક્ષમાં મજરે મળે છે. “ કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટના નામને ચેક કે ડ્રાફટ આજે જ કાર્યાલય ઉપર મેકલીને આપને અમૂલ્ય સહકાર આપો. આપના કેઈપણ પ્રસંગમાં મુક્તિદૂતને ભૂલશો નહિ
|
=
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨-૫૦
કમલ માલિની તાસ્મા થયેલા પુસ્ત, પ્રાપ્તિસ્થાન રહ૭૭, સાંસ્કૃતિ ભવન, નિશાળ, રિલીફોડ,
આરહાવાદ- ૩૮૦ ૦૦૧ લેખક : મુનિ શ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી
: પ્રાપ્ય પ્રધાને કેન નં. ૩૦૦૦૧ ૧ સાધનાની પગદંડીએ ૨–૦૦ | ૧૮ આત્મા ૨ શરણાગતિ ૨-૦૦ ૫ ૧૯ જાંબૂવાલા ગ્રન્થમાળા ૩ કર્મવાદ
| સેટ ૧૯૭૧ ૨-૫૦ ૪ ઊંડા અંધારેથી ૨w | ૨૦ જામ્બુવાલા ગ્રન્થમાળા ૫ ગુરૂમાતા કે, ૨-૦૦ | સેટ ૧૯૭૨ ---૨–૫૦ ૬ કાનજીભાઈ ભતપ્રતિકાર | ૨૧ ધી આવી રહી છે ૧૦-૦૦ . .
૩-૦૦ | ૨૨ બ્રહ્મચર્ય ૭ ત્રિભુવનપ્રાશ બહાવીરદેવ | સ રામાયણના પ્રેરક પ્રસંગે ૫-૦૦ (અનન્તનાં પાત્રો ૪૦૦
૨૪ ચાર પુરુષાર્થ ૮ વિજ્ઞાન અને ધર્મ ૧૦૦૦
૨૫ જાંબુવાલા ગ્રન્થમાળા સેટ : ૯. જાગતા રે'જે ૬-૦૦
( ૧૯૭૧ (હિન્દીમાં ૨-૫૦ ૧૦ સિંહનાદ : ૩-૦૦ ૨૬ વરસેનિક (ગુજરાતી) ૦-૫૦ ૧૧ સ્વરાજનું ખડી ચેકડું ર૭ વરસેનિક [હિન્દી] ૧–૫૦
૨૮ જીવનઘડતર વાંચનમાળા ૧૨ આપણે ફેરવિચારીએ ૫-૦૦ સેટ બીજે (૧૦ પોકેટબુક્સ) ૧૩ ત્રિલોકગુરુ મહાવીરદેવ
૩-૦૦ (ગુજરાતી) ૧-૦૦ ર૯ મુકિતદૂત ફા. વર્ષ ૩,૪,૫,૬ ૧૪ ત્રિલોકગુરુ મહાવીરદેવ - દરેકનું મૂલ્ય ૫૦૦
૩૦ જિનશાસનરક્ષા ૨-૦૦. . ૧૫ રિલા ગુરુ મહાવીરવ
- ૩૧ ગાંધીવિચાર સમીક્ષા ૨-૦૦ - (અંગ્રેજી) ૧-૦૦ ૩૨ ઇતિહાસનું ભેદી પાનું રહ્યું ૧૬ ચેત મછંદર. ગોરખ આયા ૩૩ અપૂર્વ સ્વાધ્યાય ૧૦-૦૦
૩૪ મહામાર ૨-૦૦ ૧ જાની સયાએ ... | ૩૫ જેનધન અમે
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ કમલ પ્રકાશ મૂલ્ય : રૂા. 4- 00 ગૌતમ પ્રિન્ટરી : અમદાવાદ.