Book Title: Anekant 1948 09
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Jugalkishor Mukhtar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527259/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekA bhAdrapada, saMvat 2005 :: sitambara, san 1648 varSa 8 pradhAna sampAdaka jugalakizora mukhtAra saha sampAdaka muni kAntisAgara 'darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIya DAlamiyAnagara (vihAra) Faraar faara jIvanakI au' dhanakI, AzA jinake sadA lagI rahatI / vidhikA vidhAna sArA, unahIke artha hotA hai // 2 vidhi kyA kara sakatA hai, unakA jinakI nirAzatA AzA ? bhaya - kAma-vaza na hokara, jagameM svAdhIna rahate jo // 'yugavI' 1170 kiraNa & saJcAlaka-vyavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI -00-000 saMsthApaka-pravartaka vIrasevAmandira, sarasAvA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 bhAratake pradhAnamaMtrI paMDita javAharalAla neharU terI varSagA~Tha para gA~The lageM aura gA~The khula jAyeM bandha - mokSake sammizraNase jIvana-tantu nayA bala pAyeM 14 navambarako ApakI deza-videzameM sarvatra 60vIM varSagA~Tha manAI gaI 327 328 326 333 viSaya-sUcI nAma lekha 1 kAmanA (kavitA)-[ 'yugavIra' 2 merI dravyapUjA (kavitA)-[ jugala kizora mukhtAra 3 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne (yunayanuzAsana)-[sampAdaka 4 mUrtikalA-[zrIlokapAla .... 5 jaina-adhyAtma-[paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya 6 tIna cItra-[jamanAlAla jaina 7 hindIke do navIna mahAkAvya-[ muni kAntisAgara 8 mathurA-saMgrahAlayakI mahatvapUrNa jaina-purAtattva sAmagrI-bAlacanda ema0 e0 ha samAja-sevakoMke patra-[ brahmacArI sItalaprasAda 10 vyaktitva (smRtikI rekhAe~)-[goyalIya / 11 sAhitya-paricaya aura samAlocana 12 zraddhAJjali (kavitA)-[ zrIbrajalAla urpha bhaiyAlAla jaina 13 sampAdakIya-[ muni kAntisAgara 335 341 343 345 351 355 358 362 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham - paatti tattva-sacAtaka vizva tattvaprakAzaka vArSika mUlya 5) TNPinmillimppaa illgeria eka kiraNakA mUlya // ) . vA . nItivirodhadhvaMsIlokavyavahAravartakaH samyak / | paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAntaH / varSa 6 / kiraNa 6 vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, jilA sahAranapura bhAdrapadazukla, vIranirvANa-saMvata 2474, vikrama saMvat 2005 sitambara 1948 re kAmanA paramAgamakA bIja jo, jainAgamakA prANa / .. 'anekAnta' satsUyeM so, karo jagat-kalyANa // 1 // 'anekAnta'-ravi-kiraNase, tama-ajJAna-vinAza / / miTa mithyAtva-kurIti saba, ho saddharma-prakAza // 2 // kunaya-kadAgraha nA rahe, rahe na mithyAcAra / teja dekha bhAgeM sabhI, dambhI - zaTha - baTamAra // 3 // sUkha jAyaM durguNa sakala, poSaNa mile apAra / sadbhAvoMko lokameM, ho vikasita saMsAra // 4 // zodhana-mathana birodhakA, huA kare avirAma / prema-page rala-mila sabhI, kareM kameM niSkAma // 5 // yagavIra &000999999999999999999999999999999 99999999999 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merI dravyapUjA kRmi - kula-kalita nIra hai, jisameM maccha kaccha meMDaka phirate, haiM marate au' vahIM janamate, prabho ! malAdika bhI karate / dUdha nikAleM loga chur3Akara bacceko pIte pIte, ucchiSTa- anItilabdha. yoM yogya tumhAre nahiM dIkheM // 1 // dahI - ghRtAdika bhI vaise haiM kAraNa unakA dUdha yathA; phUloMko bhramarAdika sU~gheM, ve bhI haiM ucchiS dIpaka to pataGga - kAlA'nala jalate jinapara kITa sadA; tribhuvanasUrya ! Apako athavA dIpa dikhAnA nahIM bhalA // 2 // phala- miSTAnna aneka yahA~, para unameM aisA eka nahIM, mala- priyA makkhIne jisako Akara, prabhuvara ! chuA nahIM / yoM apavitra padArtha, arucikara, tU pavitra saba guNagherA; kisa vidhi pUjU~ ? kyA hi car3hAU~ ? citta DolatA hai merA // 3 // au' AtA dhyAna, 'tumhAre kSudhA tRSAkA leza nahIM, nAnA rasa-yuta anna-pAnakA, ataH prayojana rahA nahIM / nahiM vAMchA, na vinoda-bhAva, nahiM rAga- aMzakA patA kahIM, isase vyartha car3hAnA hogA, auSadha-sama, jaba roga nahIM' / / 4 / / yadi tuma kaho ' ratna-vastrAdika - bhUSaNa kyoM na car3hAte ho. anyasadRza, pAvana haiM, arpaNa karate kyoM sakucAte ho' / to tumane niHsAra samajha jaba khuzI khuzI unako tyAgA, ho vairAgya- lIna-mati, svAmin! icchAkA tor3A tAgA // 5 // taba kyA tumheM car3hAU~ ve hI, karU~ prArthanA ' grahaNa karo' ? hogI yaha to prakaTa ajJatA tava svarUpakI soca karo / mujhe dhRSTatA dIkhe apanI aura azraddhA bahuta bar3I. heya tathA saMtyakta vastu yadi tumheM car3hAU~ ghar3I ghar3I / / 6 / / isase 'yugala' hasta mastakapara rakhakara namrIbhUta huA, bhakti-sahita maiM praNamU~ tumako, bArabAra, guNa- lIna huA / saMstuti zakti-samAna karU~ au' sAvadhAna ho nita terI; kAya - vacanakI yaha pariNati hI aho ! dravyapUjA merI // 7 // bhAva-bharI isa pUjAse hI hogA ArAdhana terA. hogA tava - sAmIpya prApta au' sabhI miTegA jaga - pherA // tujhameM mujhameM bheda rahegA nahiM svarUpase taba koI, jJAnAnanda - kalA prakaTegI, thI anAdise jo khoI // 8 // varasevAmandira, sarasAvA jugala kizora musatAra - For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana nAnA-sadekAtma-samAzrayaM ced prasaMga AegA aura vyaktiyoMke asadAtmakatva, anyatvamadviSThamanAtmanoH kva / adravyatva, aguNatva athavA akarmatva-rUpa honepara satsAmAnya, dravyatvasAmAnya, guNatvasAmAnya athavA vikalpa - zUnyatvamavastunazceva- . karmatvasAmAnya bhI vyaktitvavihIna honese abhAvatasminnameye va khalu pramANam // 55 // mAtrakI taraha asat ThaharegA, aura isa taraha vyakti 'nAnA satoM-satpadArthoMkA-vividha dravya-guNa tathA sAmAnya donoMke hI anAtmA-astitvavihInakarmokA-eka AtmA-eka svabhAvarUpa vyaktitva; jaise honepara vaha anyatvaguNa kisameM rahegA jise adviSTha -ekameM rahane vAlA mAnA gayA hai? kisI meM bhI sadAtmA, dravyAtmA, guNAtmA athavA karmAtmA hI jisakA samAzraya hai aisA sAmAnya yadi (sAmAnya unakA rahanA nahIM bana sakatA aura isalie apane vAdiyoMke dvArA) mAnA jAya aura use hI pramANakA vyaktiyoMse sarvathA anyarUpa sAmAnya vyavasthita viSaya batalAyA jAya arthAt yaha kahA jAya ki sattA nahIM hotaa|' sAmAnyakA samAzraya eka sadAtmA, dravyatvasAmAnyakA yadi vaha sAmAnya vyaktiyoMse sarvathA ananya samAzraya eka dravyAtmA, guNatvasAmAnyakA samAzraya (abhinna) hai to vaha anaMnyatva bhI vyavasthita nahIM eka guNAtmA athavA kamatva sAmAnyakA samAzraya hotA; kyoMki sAmAnyake vyaktimeM praveza kara jAnepara eka karmAtmA jo apanI eka sadvyakti, dravya- vyakti hI raha jAtI hai-sAmAnyakI koI alaga vyakti, guNavyakti athavA karmavyaktike pratibhAsa- sattA nahIM rahatI aura sAmAnyake abhAvameM usa * kAlameM pramANase pratIta hotA hai vahI usase bhinna vyaktikI saMbhAvanA nahIM banatI isalie vaha anAtmA dvitIyAdi vyaktiyoMke pratibhAsa-kAlameM bhI abhi- ThaharatI hai, vyaktikA anAtmatva (anastitva) honepara vyaktatAko prApta hotA hai aura jisase usake eka sat sAmAnyake bhI anAtmatvakA prasaMga AtA hai aura athavA dravyAdisvabhAvakI pratIti hotI hai, itane mAtra isa taraha vyakti tathA sAmAnya donoM hI anAtmA AzrayarUpa sAmAnyake grahaNakA nimitta maujUda hai (astitva-vihIna) Thaharate haiM; taba ananyatva-guNakI ataH vaha pramANa hai. usake apramANatA nahIM hai, yojanA kisameM kI jAya, jise dviSTha (donoMmeM rahane kyoMki apramANatA anantasvabhAvake samAzrayarUpa vAlA) mAnA gayA hai ? kisImeM bhI usakI yojanA nahIM sAmAnyake ghaTita hotI hai, to aisI mAnyatAvAle bana sktii| aura isake dvArA sarvathA anya-ananyasAmAnyavAdiyoMse yaha prazna hotA hai ki unakA vaha rUpa ubhaya-ekAntakA bhI nirasana ho jAtA hai; kyoMki sAmAnya apane vyaktiyoMse anya (bhinna) hai yA usakI mAnyatApara donoM prakArake doSoMkA prasaMga ananya (abhinna) ? yadi vaha eka svabhAvake Azraya- AtA hai|' rUpa sAmAnya apane vyaktiyoMse sarvathA anya (bhinna) 'yadi sAmAnyako (vastubhUta na mAna kara) avastu hai to una vyaktiyoMke prAgabhAvakI taraha asadAtma- (anyA'poharUpa) hI iSTa kiyA jAya aura use katva, adravyatva, aguNatva athavA akarmatvakA vikalpoMse zUnya mAnA jAya-yaha kahA jAya ki usameM For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 ] anekAnta [ varSa 6 kharaviSANakI taraha anyatva-ananyatvAdike vikalpa 'yadi isake viparIta anvayahIna vyAvRttise hI nahIM banate aura isalie vikalpa uThAkara jo doSa * sAdhya jo sAmAnya usako siddha mAnA jAya to vaha diye gaye haiM unake lie avakAza nahIM rahatA-to usa bhI nahIM banatA-kyoMki savathA anvayarahita atadavasturUpa sAmAnyake ameya honepara pramANako vyAvRtti-pratyayase anyApohakI siddhi honepara bhI pravRtti kahA~ hotI hai ? ameya honese vaha sAmAnya usakI vidhikI asiddhi honese-usa arthakriyApratyakSAdi kisI bhI pramANakA viSaya nahIM rahatA aura rUpa sAdhyakI siddhike abhAvase-usameM pravRttikA isalie usakI koI vyavasthA nahIM bana sktii|' virodha hotA hai-vaha nahIM bntii| aura yaha kahanA (isa taraha dUsaroMke yahA~ pramANAbhAvake kAraNa bhI nahIM banatA ki dRzya aura vikalpya donoMke kisI bhI sAmAnyakI vyavasthA nahIM bana sktii|) / ekatvA'dhyavasAyase pravRttike honepara sAdhyakI siddhi hotI hai; kyoMki dRzya aura vikalpyakA ekatvAbyAvRtti-hInA'nvayato na siddhayad dhyavasAya asambhava hai / darzana usa ekatvakA adhyaviparyaye'pyadvitaye'pi saadhym| vasAya nahIM karatA; kyoMki vikalpya usakA viSaya atadvyudAsA'bhiniveza-vAdaH nahIM hai| darzanakI pIThapara honevAlA vikalpa bhI usa ekatvakA adhyavasAya nahIM karatA; kyoMki dRzya parAbhyupetA'the-virodha-vAdaH // 56 // vikalpakA viSaya nahIM hai aura donoMko viSaya karanevAlA 'yadi sAdhyako-sattArUpapara sAmAnya athavA koI jJAnAntara sambhava nahIM hai, jisase ekatvAdravyatvAdirUpa aparasAmAnyako-vyAvRttihInaanvaya dhyabasAya ho sake aura ekatvAdhyavasAyake kAraNa se-asatkI athavA adravyatvAdikI vyAvRtti (judA- anvayahIna vyAvRttimAtrase anyApoharUpa sAmAnyakI yagI)ke binA kevala sattAdirUpa anvaya hetuse-siddha siddhi bana ske| isa taraha svalakSaNarUpa sAdhyako mAnA jAya to vaha siddha nahIM hotA kyoMki vipakSa- siddhi nahIM bntii|' vyAvRttike vinA sata-asata athavA vyatva- 'yadi yaha kahA jAya ki anvaya aura vyAvRtti adravyatvAdirUpa sAdhanoMke saMkarase siddhikA prasaMga donoMse hIna jo advitayarUpa hetu hai usase sanmAtrakA AtA hai aura yaha kahanA nahIM bana sakatA ki jo pratibhAsa na honese sattAdvatarUpa sAmAnyakI siddhi sadAdirUpa anuvRtti (anvaya) hai vahI asadAdikI hotI hai, to yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki sarvathA vyAvRtti hai; kyoMki anuvRtti (anvaya) bhAva-svabhAva- advitayakI mAnyatApara sAdhya-sAdhanakI bhedasiddhi rUpa aura vyAvRtti abhAva-svabhAvarUpa hai aura donoMmeM nahIM banatI aura bhedakI siddhi na honepara sAdhanase bheda mAnA gayA hai| yaha bhI nahIM kahA jA sakatA sAdhyakI siddhi nahIM banatI aura sAdhanase sAdhyakA ki sadAdike anvaya para asadAdikakI vyAvRtti siddhike na honepara advitaya-hetu viruddha par3atA hai|' sAmarthyase hI ho jAtI hai; kyoMki taba yaha kahanA nahIM yadi advitayako saMvittimAtrake rUpameM mAnakara banatA ki vyAvRttihIna anvayase usa sAdhyakI siddhi asAdhanavyAvRttise sAdhanako aura asAdhyavyAvRttise hotI hai, sAmarthyase asadAdikakI vyAvRttiko siddha sAdhyako atavyudAsAbhinivezavAdake rUpameM Azrita mAnanepara to yahI kahanA hogA ki vaha anvayarUpa kiyA jAya taba bho (bauddhoMke matameM) parAbhyupetArthake hetu asadAdikI vyAvRttisahita hai, usIse satsA- virodhavAdakA prasaGga AtA hai; arthAt bauddhoMke dvArA mAnyakI athavA dravyatvAdi sAmAnyakI siddhi hotI saMvedanAdvaitarUpa jo artha parAbhyupagata hai vaha atdhai| aura isIlie usa sAmAnyake sAmAnya vizeSA- vyudAsAbhinivezavAdase-atavyAvRttimAtra AgrahakhyatvakI vyavasthApanA hotI hai|' vacanarUpase-viruddha par3atA hai; kyoMki kisI asAdhana For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] samantabhadra-bhAratIke kucha namUne [ 331 tathA asAdhyake arthAbhAvameM unakI avyAvRttise nizAyitastaiH parazuH paraghnaH sAdhya-sAdhana-vyavahArakI upapatti nahIM banatI aura svamUrdhni nirbheda-bhayA'nabhijJaiH / unako artha mAnanepara pratikSepakA yogyapanA na honese dvaitakI siddhi hotI hai| isa taraha bauddhoMke pUrvAbhyupeta vaitaNDikaiyaH kusRtiH praNItA arthake virodhavAdakA prasaGga AtA hai|' mune ! bhavacchAsana-dRka-pramUDhaH // 58 // anAtmanA'nAtmagaterayukti "(isa taraha) he vIra bhagavan ! jina vaitaNDikoMne -parapakSake dUSaNakI pradhAnatA athavA ekamAtra dhunako vastunyayukta yadi pkss-siddhiH| liye hue saMvedanAdvaitavAdiyoMne-kumRtikA-kutsitA avastvayukta pratipakSa-siddhiH gati-pratItikA-praNayana kiyA hai una Apake na ca svayaM sAdhana-rikta-siddhiH // 57 // (syAdvAda) zAsanakI dRSTise pramUDha evaM nirbhedake bhayase anabhijJa janoMne (darzanamohake udayase AkrAnta honeke (yadi bauddhoMke dvArA yaha kahA jAya ki ve sAdhana- kA kAraNa) paraghAtaka parazu-kulhAr3eko apane hI mastakapara ko anAtmaka mAnate haiM. vAstavika nahIM aura sAdhya mArA hai !! arthAta jisa prakAra dUsareke ghAtake liye bhI vAstavika nahIM hai, kyoMki vaha saMvRtika dvArA uThAyA huA kulhAr3A yadi apane hI mastakapara par3atA . kalpitAkArarUpa hai. ataH parAbhyupetArtha ke virodhavAda- hai to apane mastakakA vidAraNa karatA hai aura usako kA prasaGga nahIM AtA hai to aisA kahanA ThIka nahIM hai; uThAkara calAnevAle apane ghAtake bhayase anabhijJa kyoMki ) anAtmA-niHsvabhAva saMvRtirUpa tathA kahalAte haiM usI prakAra parapakSakA nirAkaraNa karane asAdhanakI vyAvRttimAtrarUpa-sAdhanake dvArA usA vAle vaitaNDikoMke dvArA darzanamohake udayase AkrAnta prakArake anAtmasAdhyakI jo gati-pratipatti (jAna- hone ke kAraNa jisa nyAyakA praNayana kiyA gayA hai vaha kArI) hai usakI sarvathA ayukti-ayojanA hai-vaha apane pakSakA bhI nirAkaraNa karatA hai aura isa liye banatI hI nhiiN|' unheM bhI svapakSaghAtake bhayase anabhijJa evaM hakapramRDha ____ yadi (saMvedanAdvaitarUpa) vastumeM anAtmasAdhanake samajhanA caahiye|' dvArA anAtmasAdhyakI gatikI ayuktise pakSakI siddhi bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmoM mAnI jAya-arthAt saMvedanAdvaitavAdiyoM ke dvArA yaha bhAvAntaraM bhAvavadahataste / kahA jAya ki sAdhya-sAdhanabhAvase zUnya saMvedanamAtrake pakSapanese hI hamAre yahA~ tattvasiddhi hai. to (vikalpi. pramIyate ca vyapadizyate ca. tAkAra) avastumeM sAdhana-sAdhyakI ayuktise prati- vastu-vyavasthA'Ggamameyamanyat // 59 // pakSakI-dvaitakI-bhI siddhi ThaharatI hai| avasturUpa (yadi yaha kahA jAya ki sAdhanake vinA sAdhya. sAdhana advaitatattvarUpa sAdhyako siddha nahIM karatA hai; kI svayaM siddhi nahIM hotI' isa vAkyake anusAra kyoMki aisA honese atiprasaGga AtA hai-vipakSakI saMvedanAdvaitakI bhI siddhi nahIM hotI to mata ho, bhI siddhi ThaharatI hai| parantu zUnyatArUpa sarvakA abhAva to vicArabalase . 'aura yadi sAdhanake vinA svataH hI saMvedanA- prApta ho jAtA hai. usakA parihAra nahIM kiyA jA dvaitarUpa sAdhyakI siddhi mAnI jAya to vaha yukta nahIM sakatA ataH use hI mAnanA cAhiye' to yaha kahanA hai kyoMki taba puruSAdvaitakI bhI svayaM siddhikA prasaGga bhI ThIka nahIM hai; kyoMki) he kIra arhan ! Apake zrAtA hai, usameM kisI bhI bauddhako vipratipatti nahIM matameM abhAva bhI vastudharma hotA hai-bAhya tathA ho sktii|' Abhyantara vastuke asambhava honepara sarvazUnyatArUpa ' pacavastudhI For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332] tadabhAva sambhava nahIM ho sakatA; kyoMki svadharmI ke sambhava honepara kisI bhI dharmakI pratIti nahIM bana sakatI / abhAvadharmakI jaMba pratIti hai to usakA koI anekAnta (tara padArtha) honA hI cAhiye, isa liye sarvazUnyatA ghaTita nahIM ho sakatI / sarva hI nahIM to sarva zUnyatA kaisI ? tat hI nahIM to tadabhAva kaisA ? athavA bhAva hI nahIM to a-bhAva kisakA ? isake sivAya, yadi vaha abhAva svarUpase hai to usake vastudharmatvakI siddhi hai; kyoMki svarUpakA nAma hI vastudharma hai / aneka dharmomeMse kisI dharmake abhAva honepara vaha abhAva dharmAntara hI hotA hai aura jo dharmAntara hotA hai vaha kaise vastudharma siddha nahIM hotA ? hotA hI hai| yadi vaha abhAva svarUpase nahIM hai to vaha abhAva hI nahIM hai; kyoMki abhAvakA bhAva honepara bhAvakA vidhAna hotA hai / aura yadi vaha abhAva (dharmakA abhAva na hokara) dharmIkA abhAva hai to vaha bhAvakI taraha bhAvAntara hotA hai - jaise ki kumbhakA jo abhAva hai vaha bhUbhAga hai aura vaha bhAvAntara ( dUsarA padArtha ) hI hai, yaugamatakI mAnyatAke anusAra sakala zakti - viraharUpa tuccha nahIM hai / sArAMza yaha ki prabhAva yadi dharmakA hai to vaha dharmakI taraha dharmAntara hone se vastudharma hai aura yadi vaha dharmIkA hai to vaha bhAvakI taraha bhAvAntara ( dUsarA dharmI) honese svayaM dUsarI vastu hai - use sakalazakti - zUnya tuccha nahIM kaha skte| aura isa sabakA kAraNa yaha hai ki abhAvako pramANase jAnA jAtA hai, vyapadiSTa kiyA jAtA hai aura vastu - vyavasthA ke aGgarUpameM nirdiSTa kiyA jAtA hai / ' [ varSa ha ( yadi dharma athavA dharmI ke abhAvako kisI pramANase nahIM jAnA jAtA to vaha kaise vyavasthita hotA hai ? nahIM hotA / yadi kisI pramANase jAnA jAtA hai to vaha dharma-dharmI ke svabhAva-bhAvakI taraha vastudharma athavA bhAvAntara huaa| aura yadi vaha abhAva vyapadezako prApta nahIM hotA to kaise usakA pratipAdana kiyA jAtA hai ? usakA pratipAdana nahIM banatA / yadi vyapadezako prApta hotA hai to vaha vastudharma athavA vastvantara ThaharA, anyathA usakA vyapadeza nahIM bana sakatA / isI taraha vaha abhAva yadi vastu vyavasthAkA aGga nahIM to usakI kalpanAse kyA natIjA ?' ghaTameM paTAdikA abhAva hai' isa prakAra paTAdike parihAra dvArA abhAvako ghaTa-vyavasthAkA kAraNa parikalpita kiyA jAtA hai; anyathA vastumeM saGkara doSakA prasaGga AtA hai - eka vastuko anya vasturUpa bhI kahA jA sakatA hai, jisase vastukI koI vyavasthA nahIM rahatI - ataH abhAva vastu vyavasthAkA aGga hai aura isa liye bhAvakI taraha vastudharma hai / ) 'jo abhAva-tattva (sarvazUnyatA) 'vastu-vyavasthAkA aGga nahIM hai vaha (bhAva-ekAntakI taraha) ameya (aprameya) hI hai - kisI bhI pramANake gocara nahIM hai|' ( isa taraha dUsaroMke dvArA parikalpita vasturUpa yA avasturUpa sAmAnya jisa prakAra vAkyakA artha nahIM banatA usI prakAra vyaktimAtra paraspara-nirapekSa ubhayarUpa sAmAnya bhI vAkyakA artha nahIM banatA; kyoMki vaha sAmAnya ameya hai - sampUrNa pramANoM ke viSayase atIta hai arthAta kisI pramANase use jAnA nahIM jA sakatA / ) For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrti-kalA (lekhaka- zrIlokapAla') sthApatya yA mUrtikalAne jainamUrtiyoMmeM apane carama pUchanepara unhoMne bhI kucha saMtoSa-janaka uttara nahIM utkarSako pAyA hai| bauddhamUrtiyoMko dekhanepara bhI kucha diyA yA kuchakA kucha de diyaa| zAstroMkA jJAna merA bahuta aisA hI bhAsa hotA hai| para jaina aura bauddhamUrtiyoMmeM hI kama nahIMke barAbara hai| para aba jabase maiMne idhara eka sUkSma,para bar3A bhArI bheda hai, jisakI pUrNa mahattA do cAra saptAhoMse citroM yA mUrtiyoMpara likhanA to vahI batalA sakatA hai jo mUrtikalAkA jJAtA honeke Arambha kara diyA taba bAteM apane Apa bahuta kucha sAtha hI sAtha manovijJAnakA bhI jJAtA ho aura yadi sApha hotI jAtI hai| pUrA vivaraNa-Details to darzanameM bhI dakhala rakhatA ho to phira pUchanA hI kyA maiM nahIM jAnatA, na unakA byorevAra kAraNa hI jAna hai| maiM to tInoMmeMse koI bhI nahIM jaantaa| yoM hI buddhi- pAyA hU~ para apanI vicAra-praNAlIpara calate hue maiMne para jora denese maiM jo kucha samajha sakA hU~ usI bUtepara yaha dekhA hai ki ina jainamUrtiyoMpara aGkita eka-eka vaha saba kucha hai jo maiMne likhA hai yA likhatA huuN| rekhA yA banAvaTakA matalaba hai-aura yaha saba kucha buddhakI mUrtiyoMko dekhanese yahI jJAta hotA hai ki buddha saMyogavaza nahIM balki bahuta bar3I manovaijJAnika jAnakisI bar3e hI gambhIra, gambhIratara yA gambhIratama kArIke sAtha hI kI gaI hai-jaise ziropari, kAna, vicArameM lIna haiN| koI bAta soca rahe haiM-vicAra vakSa yA hAthake UparakI jo banAvaTeM haiM ve saba mUrtikI rahe haiN| isa taraha inakA mAnasika starapara honA bhavyatA, maz2abUtI vagairahase sambandhita hote hue bhI jAhira hotA hai| jabaki jainamartiyoMmeM jo madrA yA gUDha manovaijJAnika mahatva rakhatI haiN| bhAva aGkita haiM unase yahI dIkhatA hai ki jinendra sacamuca hI yathAvidhirUpase banI huI jainamUrtiyoM(tIrthaGkara) dhyAnamagna yA parama nirvikAra dhyAnameM lIna meM 'satyaM zivaM sundaram' kA saccA samanvaya evaM haiN| isase jainamUrtiyA~ mAnasika starase nikAla kara digdarzana hotA hai-Plain living and high AdhyAtmika yA Atmika U~ce starapara pahu~cA dI gaI thinking-atisarala svAbhAvika sundara mUrti hai| isa taraha buddhakI mUrtiyA~ jaba vicAra-mudrA prada- aura U~cese U~ce bhAva unapara aGkita honA hI rzita karatI haiM taba jaina muurtiyaaNdhyaan-mudraa| isadhyAna- 'satyaM zivaM sundaram'ko sAbita kara dikhalAte haiM jo meM bhI aura dhyAnoMse vizeSatA hai / ye mudrAe~ hI aura kahIM nahIM miltaa| apUrNatA (apUrNajJAna) aura pUrNatA (pUrNajJAna evaM. banArasake bhelU purAke bar3e mandira meM maiMne eka mUrtinirvikAratA)kI dyotaka jAna par3atI haiN| itanA hI ko dekhA jisameM prAcIna paripATIse haTanekI ceSTA kI nahIM, mUrtimeM kyA bAta honese usakA darzakake Upara gaI hai| mUrti vizeSarUpase mAnavAkRtikI sAdhAraNa gambhIra, sthAyI evaM guru (Serious) prabhAva par3a taurase banAI gaI hai. jisameM sAdhAraNa mAnavase jahA~ saMkatA hai yA par3egA isakA bhI hara tarahakA khayAlaM taka ho sake sadRzatA lAnekI koziza kI gaI hai| yA acUka sUkSma dhyAna rakhA gayA hai| jainamUrtiyoMke sira yA mastakake UparakI banAvaTa yA aura saba bAremeM socanepara aksara hI maiM unapara aGkita kaI Extra-adhika cIjoMko nikAla diyA gayA hai| bAtoMkA kucha matalaba nahIM lagA pAyAM huuN| logoMse maiM jaba bhI usa mUrtike darzana karatA tabhI yaha prazna For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 ] mere manameM barAbara uThatA rahA ki kyoM isa mUrtikA asara yA prabhAva mere Upara nahIM par3atA jo par3anA caahiye| yaha maiM socatA hUM ki koI manovaijJAnika kAraNa hai -- aura usI vajahase hamAre pUrvajoMne apanI mUrtiyA~ banavAnemeM hara bAtakA haraeka rekhA - lAinapara mudrAko aGkita karanemeM isa manovaijJAnika jarUrata yA AvazyakatAkA barAbara dhyAna rakhA hai ki mUrtikA prabhAva jaisA par3anA cAhiye yA jisa kAmako yA matalabako sampAdana karaneke liye mUrtikA nirmANa huA hai vaha pUrNarUpase pUrA ho, jo kevala sIdhA sAderupase eka AdamIkI mUrti jyoMkA tyoM banA denese nahIM hotA thA / bar3I mUrtiyoM aura choTI mUrtiyoMmeM evaM dhAtukI mUrtiyoMmeM aura patthara kI mUrtiyoMmeM phira unake raGgoMke kAraNa prabhAva, asara tathA banAvaTameM thor3A antara ho sakatA hai - aura pAyA jAtA hai / para usameM bhI nayAla rakhA gayA hai ki svAbhAvikatAse alaga jAnA kamase kama ho aura mAnasika prabhAva usakA aisA ho ki svAbhAvikatA kA hI bhAna hama mUrtise kareM / balki sAdhAraNa taurase mUrti banA denese usakA asara jo par3atA usameM utanI svAbhAvikatA - kA bhAva nahIM hotaa| aura bhI jo bar3A bhArI mahAn bhAva hamAre bhItara paidA karanA tathA mUrtipara dikhalAnA thA vaha to usI tarIkese ho sakatA thA jaisA ki hama apanI mUrtiyoMpara dekhate haiM-- anyathA sambhava nahIM haiM / hA~, ye saba bAteM digambara mUrtiyoM ke sambandha meM haiN| mAlUma hotA hai ki jainiyoMne jaba dekhA ki loga digambarakA ThIka ThIka mahatva yA matalaba nahIM samajhate evaM usakA makhaula taka ur3Ate haiM taba unameMse kucha aisoMne hI jo jainoMkI saMkhyA kama honA nahIM pasanda karate the zvetAmbara mUrtiyoMko pracalita kiyA / para dhyAnake vAste aura nirvikAra dhyAna yA mudrAke vAste digembara mUrtiyA~ hI sarvazreSTha haiM / buddhakI mUrtiyoMmeM vicAra- mudrA honese ve sAMsArika avasthA meM manake AdhArapara rahate haiM, jabaki jinendrakI mUrtiyoMmeM anekAnta [ varSa. dhyAnamudrA honese ve sAMsArika aura manake AdhAra alaga Upara uTha jAte haiM / buddhakI mUrtiyoMmeM sAMsArikatA to chUTI rahatI hai para saMsAra abhI rahatA hai| jabaki jainamUrtiyoMmeM sAMsArikatA aura saMsAra donoMse alaga Upara bhAva ho jAte haiN| citrakalA ke jJAtA yadi niSpakSa ( Unbiased) hokara jainamUrtiyoMkA mana kareM to unheM bar3I bhArI jAnakArIkA lAbha hogaa| brAhmaNadharmane to mUrtikalAko dinapara dina nIce hI utArA hai / vahA~ to mUrti meM kevala sauSThava aura zrIDambarako hI sthAna diyA hai- dhyAnase koI sambaMdha hI nahIM - aura 'nirvikAra' honA to bar3I dUrI bAta hai / dinapara dina hamArI mUrtikalAkA hrAsa hotA gayA hai aura jo kucha bhI hama dekhate haiM vaha vikRta, anyathAmArga yA galata rAstepara calA huA ho gayA hai| ise sudhAraneke liye dhArmika manobhAvanAoM ko evaM dharmAndhatA ko dUra karanA hogA tabhI vaha sambhava hai / Aja to hamane buddhi aura tarka se tarkemavAlAta' kara rakhA hai yA unheM dharmakA duzmana banA diyA hai| jaba taka inameM Apasa meM mela, sahayoga evaM atinikaTa sambandha yA ekatA nahI sthApita hotI taba taka kucha sudhAra honA tathA bhAratakI unnatikA honA sthAyI nahIM ho sakatA / do-cAra netA kara hI kyA sakate haiM ? ve Age bar3heMge - dezako Age bar3hAveMge, pIchese dharmAndhaloga unheM unakI TA~goMko pakar3akara khIMca leMge -- kyoMki unheM buddhise to koI sarokAra (prayojana) hai hI nhiiN| aura saMsAra meM sakriya prabhAva-zakti yA sthAyI jo kucha bhI ho sakatA hai vaha buddhise hI ho sakatA hai| bAkI to saba kucha bhramapUrNa - vikRta - ulTApalaTA evaM galata hI haicAhe bhale hI hama apanI bahuka yA ghamaNDa meM yA ajJAnatA meM use hI ThIka sIdhA yA sahI mAnate raheM / para phala to hamAre mAnane ke Upara nirbhara nahIM karatA vaha to vastusvabhAvapara evaM tathya, tattva yA satyapara hI nirbhara karatA hai / For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina adhyAtma [paM0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya] padArthasthiti sarvavyApI hai| dharma aura adharma lokAkAzake barAbara haiN| pudgala aura kAla aNurUpa haiN| jIva asaMkhyAtapradezI 'nA'sato vidyate bhAvo nA'bhAvo vidyate saMtaH' hai aura apane zarIrapramANa vividha AkAroMmeM jagatameM jo sat hai usakA sarvathA vinAza nahIM ho milatA hai| eka pudgaladravya hI aisA hai jo sajAtIya sakatA aura sarvathA nae kisI asatkA sadrUpameM anya pudaladravyoMse milakara skandha bana jAtA hai aura utpAda nahIM ho sktaa| jitane maulika dravya isa kabhI kabhI itanA rAsAyanika mizraNa ho jAtA hai ki jagatameM anAdise vidyamAna haiM ve apanI avasthAoMmeM usake aNuoMkI pRthak sattAkA bhAna karanA bhI parivartita hote rahate hai / anantajIva, anantAnanta kaThina hotA hai| tAtparya yaha ki jIvadravya aura pudgalapudgalaaNu, eka dharmadravya. eka adharmadravya, eka dravyameM azuddha pariNamana hotA hai aura vaha eka dasare AkAza aura asaMkhya kAlANu inase yaha loka. ke nimittse| pudgalameM itanI vizeSatA hai ki usakI vyApta hai ! ye chaha jAtike dravya maulika haiM, inameMse na anya sajAtIyapudgaloMse milakara skandha-paryAya bhI to eka bhI dravya kama ho sakatA aura na koI nayA utpanna hotI hai para jIvakI dUsare jIvase milakara skandha hokara inakI saMkhyA vRddhi kara sakatA hai| koI bhI paryAya nahIM hotii| do vijAtIya dravya ba~dhakara eka dravya anyadravyarUpameM pariNamana nahIM kara sakatA, paryAya nahIM prApta kara skte| ina do dravyoMke vividha jIva jIva hI rahegA pudgala nahIM ho sktaa| jisa taraha 9. pariNamanoMkA sthUlarUpa yaha dRzyajagat hai| vijAtIya dravyarUpameM kisI bhI dravyakA pariNamana nahIM hotA usI taraha eka jIva dUsare sajAtIyajIva- dravya-pariNamanadravyarUpa yA eka pudgala dUsare sajAtIya pudgaladravyarUpa- pratyeka dravya. pariNAmInitya hai / pUrvaparyAya naSTa meM sajAtIya pariNamana bhI nahIM kara sktaa| pratyeka hotI hai uttara utpanna hotI hai para mUladravyakI dhArA dravya apanI paryAyoM-avasthAoMkI dhArAmeM pravAhita hai .avicchinna calatI hai / yahI utpAda-vyayakisI bhI vijAtIya yA sajAtIya dravyAntarakI dhArAmeM nauvyAtmakatA pratyeka dravyakA nijI svarUpa hai| dharma, usakA pariNamana nahIM ho sakatA / yaha sajAtIya adharma, AkAza aura kAladravyoMkA sadA zuddha pariyA vijAtIya dravyAntarameM asaMkrAnti hI pratyeka Namana hI hotA hai| jIvadravyameM jo mukta jIva haiM dravyakI maulikatA hai| ina dravyoMmeM dharmadravya. adharma- unakA pariNamana zuddha hI hotA hai kabhI bhI azuddha dravya, AkAzadravya aura kAladravyoMkA pariNamana sadA nahIM hotaa| saMsArI jIva aura ananta pudgaladravyakA zuddha hI rahatA hai. inameM vikAra nahIM hotA, eka jaisA zuddha aura azuddha donoM hI prakArakA pariNamana hotA pariNamana pratisamaya hotA rahatA hai / jIva aura pudgala hai| itanI vizeSatA hai ki jo saMsArI jIva ekabAra ina do dravyoMmeM zuddhapariNamana bhI hotA hai tathA aMzuddha mukta hokara zuddha pariNamanakA adhikArI huzrA vaha pariNamana bhii| ina do dravyoMmeM kriyAzakti bhI hai jisase phira kabhI bhI azuddha nahIM hogA. para pudgaladravyakA inameM halana-calana.AnA-jAnA Adi kriyAe~ hotI haiN| koI niyama nahIM hai / ve kabhI skandha banakara azuddha - zeSa dravya niSkriya haiM ve jahA~ haiM vahIM rahate haiN| AkAza pariNamana karate haiM to paramANurUpa hokara apanI zuddha For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ] avasthAmeM AjAte haiM phira skandha bana jAte haiM. isa taraha unakA vividha pariNamana hotA rahatA hai| jIva aura pula bhAvika zakti hai jisake kAraNa ve vibhAva pariNamanako bhI prApta hote haiN| dravyagatazakti anekAnta dharma, dharma, AkAza ye tIna dravya eka eka haiM / kAlAgu asaMkhyAta haiM / pratyeka kAlAra meM eka jaisI zaktiyA~ haiM / vartanA karane kI jitane avibhAgapraticchedavAlI zakti eka kAlA meM hai vaisI hI dUsare kAlANumeM / isa taraha kAlANuoM meM paraspara zakti - vibhinnatA yA pariNamana - vibhinnatA nahIM hai / puladravyake eka meM jitanI zaktiyA~ haiM utanI hI aura vaisI hI zaktiyA~ pariNamana-yogyatA anya pugalANuoMmeM haiN| mUlataH pudgala-agudravyoM meM zaktibheda, yogyatAbheda yA svabhAvabheda nahIM hai| yaha to sambhava hai ki kucha pudgalAgu mUlataH snigdha sparzavAle hoM aura dUsare mUlataH rUkSa, kucha zIta aura kucha uSNa, para unake ye guNa niyata nahIM, rUkSaguNavAlA bhI snigdhaguNavAlA bana sakatA hai tathA snigdhaguNavAlA bhI rUkSa / zIta bhI uSNa bana sakatA hai uSNa bhI zIta / tAtparya yaha ki puhalAoM meM aisA koI jAtibheda nahIM hai jisase kisI bhI pudgalAgukA pulasambandhI koI pariNamana na ho sakatA ho / muladravyake jitane bhI pariNamana ho sakate haiM una sabakI yogyatA aura zakti pratyeka pudralA meM svabhAvataH hai, yahI dravyazakti kahalAtI hai| skandhaavasthAmeM paryAyazaktiyA~ vibhinna ho sakatI haiN| jaise kisI abhiskandhameM sammilita paramANukA uSNa - sparza aura tejorUpa thA, para yadi vaha abhiskandhase judA ho jAya to usakA zItasparza tathA kRSNarUpa ho 'sakatA hai| aura yadi vaha skandha hI bhasma bana jAya to sabhI paramANuoM kA rUpa aura sparza Adi badala sakate haiN| sabhI jIvadravyoMkI mUla svabhAvazaktiyA~ eka jaisI haiM, jJAnAdi anantaguNa aura ananta caitanya [ varSa pariNamanakI pratyeka zakti mUlataH pratyeka jIvadravyameM hai / hA~ anAdikAlIna azuddhatA ke kAraNa unakA vikAsa vibhinna prakArase hotA hai| cAhe ho bhavya yA abhavya donoM hI prakAra pratyeka jIva eka jaisI zaktiyoMke AdhAra haiM. zuddha dazAmeM sabhI mukta eka jaisI zaktiyoMke svAmI bana jAte haiM aura pratisamaya akhaNDa zuddha pariNamanameM lIna rahate haiM / saMsArI jIvAMmeM bhI mUlataH sabhI zaktiyA~ haiN| itanA vizeSa hai ki abhavyajIvoMmeM kevalajJAnAdizaktiyoMke avirbhAvakI zakti nahIM mAnI jAtI / uparyukta vivecanase eka bAta nirvivAdarUpase spaSTa ho jAtI hai ki cAhe dravya cetana ho yA acetana, pratyeka mUlata: apanI apanI cetanaacetana zaktiyoMkA dhanI hai unameM kahIM kucha bhI nyUnAdhikatA nahIM hai| azuddhadazAmeM anya paryAyazaktiyA~ bhI utpanna ho jAtI haiM aura vilIna hotI rahatI haiM / pariNamanake niyatatvakI sImA uparyukta vivecanase yaha spaSTa hai ki dravyoM meM parimana honepara bhI koI bhI dravya sajAtIya yA vijAtIya dravyAntararUpameM pariNamana nahIM kara sakatA / apanI dhArAmeM sadA usakA pariNamana hotA rahatA hai dravyagata mUla svabhAvakI apekSA pratyeka dravyake apane pariNamana niyata haiN| kisI bhI pudralArake ve sabhI pudalasambandhI pariNamana pratisamaya ho sakate haiM aura kisI bhI jIvake jIvasambandhI ananta pariNamana / yaha to sambhava hai ki kucha paryAyazaktiyoMse sIdhA sambandha rakhanevAle pariNamana kAraNabhUta paryAyazaktike na hone para na hoN| jaise pratyeka pugala paramANu yadyapi ghaTa bana sakatA hai phira bhI jabataka amuka paramANuskandha miTTIrUpa paryAyako prApta na hoMge tabataka unameM miTTIrUpa paryAyazaktike vikAsa se honevAlI ghaTaparyAya nahIM ho sakatI / parantu miTTI paryAya se honevAlI ghaTa sakorA Adi jitanI paryAyeM sambhAvita haiM ve nimittake anusAra koI bhI ho sakatI haiM / jaise jIva meM manuSyaparyAya meM A~kha se dekhanekI yogyatA vikasita hai to vaha amuka samayameM jo bhI sAmane AyegA use dekhegA | yaha kadApi niyata nahIM hai ki amuka samayameM For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] jaina adhyAtma amuka padArthako hI dekhanekI usameM yogyatA hai zeSakI purAne saMskAroMke pariNAmasvarUpa kucha aise nizcita nahIM yA amuka padArthameM usa samaya usake dvArA hI kAryakAraNabhAva banAe jA sakate haiM jinase yaha niyata dekhe jAnekI yogyatA hai anyake dvArA nhiiN| matalaba kiyA jA sakatA hai ki amuka samayameM isa dravyakA aisA yaha ki paristhitivaza jisa payoyazaktikA dravyama pariNamana hAgA hI para isa kAraNatAkI aba vikAsa huA hai usa zaktise honevAle yAvatkAryoMmeMse bhAvitA sAmagrIkI avikalatA tathA pratibandhakajisa kAryakI sAmagrI yA balavAn nimitta mila jAyeMge kAraNakI zUnyatA para hI nirbhara hai| jaise haldI aura usake anusAra usakA vaisA pariNamana hotA jaaygaa| cUnA donoM eka jalapAtrameM DAle gaye to yaha avazyaeka manuSya garda para baiThA hai usa samaya usameM ha~sanA- bhAvI hai ki unakA lAlaraGgakA pariNamana ho| eka ronA, Azcarya karanA. gambhIratAse socanA Adi aneka bAta yahA~ yaha khAsataurase dhyAnameM rakhanekI hai ki acetana kAryoMkI yogyatA hai| yadi bahurUpiyA sAmane AjAya paramANuoMmeM buddhipUrvaka kriyA nahIM ho sakatI / aura usakI usameM dilacaspI ho to ha~sanerUpa paryAya unameM apane saMyogoMke AdhArase kriyA to hotI ho jaaygii| koI zokakA nimitta mila jAya to ro rahatI hai| jaise pRthivImeM koI bIja par3A ho to saradI bhI sakatA hai / akasmAt bAta sunakara AzcaryameM DUba garamIkA nimitta pAkara usameM aMkura AjAyagA aura sakatA hai aura tattvacarcA sunakara gambhIratApUrvaka vaha pallavita, puSpita hokara punaH bIjako utpanna kara soca bhI sakatA hai| isalie yaha samajhanA ki degaa| garamAMkA nimitta pAkara jala bhApa bana jaaygaa| pratyeka dravyakA pratisamayakA pariNamana niyata hai usameM punaH bhApa saradIkA nimitta pAkara jalake rUpameM kucha bhI hera-phera nahIM ho sakatA aura na koI hera-phera barasakara pRthivIko zasyazyAmala banA degA / kucha ese kara sakatA hai, dravyake pariNamanasvabhAvako gambhIratAse bhI acetana dravyoMke pariNamana haiM jo cetana nimittase na socaneke kAraNa bhramAtmaka hai| dravyagata pariNamana hote haiM jaise miTTIkA ghar3A bananA yA ruIkA kapar3A niyata haiM amuka sthUlaparyAyagata zaktiyoMke pariNamana bananA / tAtparya yaha ki atItake saMskAravaza vartamAna bhI miyata ho sakate haiM jo usa paryAyazaktike avazyaM- kSaNameM jitanI aura jaisI yogyatAe~ vikasita hoMgI bhAvI pariNamanoMmeMse kisI ekarUpameM nimittAnusAra aura jinake vikAsake anukUla nimitta mileMge dravyoM* sAmane Ate haiN| jaise eka aMgulI agale samaya Ter3hI kA vaisA vaisA pariNamana hotA jaaygaa| bhaviSyakA ho sakatI hai, sIdhI raha sakatI hai, TUTa sakatI hai. ghUma koI nizcita kAryakrama dravyoMkA banA huA ho sakatI hai, jaisI sAmagrI aura kAraNa-kalApa mileMge aura usI sunizcita ananta kramapara yaha jagata cala usameM vidyamAna ina sabhI yogyatAoMmeMse anukUla rahA ho yaha dhAraNA hI bhramapUrNa hai| yogyatAkA vikAsa ho jAyagA / usa kAraNazaktise niyatA'niyatatvavAdavaha amuka pariNamana bhI niyata karAyA jA sakatA hai jaina dRSTise dravyagata zaktiyA~ niyata haiM para unake jisakI pUrI sAmagrI avikala ho pratibandhaka kAraNakI pratikSaNake pariNamana anivArya haiN| eka dravyakI usa sambhAvanA na ho aisI antimakSaNaprApta zaktise samayakI yogyatAse jitane prakArake pariNamana ho vaha kArya niyata hI hogA. para isakA yaha artha kadApi sakate haiM unameMse koI bhI pariNamana jisake ki nimitta nahIM hai ki pratyeka dravyakA pratikSaNakA pariNamana aura anukUla sAmagrI mila jAyagI ho jAyagA / sanizcita hai usameM jise jo nimitta honA hai niyati- tAtparya yaha ki pratyeka vyakI zaktiyA~ tathA unase cakrake peTameM par3akara hI vaha usakA nimitta banA honevAle pariNamanoMkI jAti sunizcita hai / kabhI bhI rhegaa| yaha atisunizcita hai ki haraeka dravyakA prati- pudgalake pariNamana jIvameM tathA jIvake pariNamana pudgala samaya koI na koI pariNamana honA hI caahie| meM nahIM ho skte| para pratisamaya kaisA pariNamana hogA For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 ] anekAnta - [varSa 6 yaha aniyata hai| jisa samaya jo zakti vikasita hogI pAkara ilAhAbAdameM badalI aura ilAhAbAdakI gandagI tathA anukUla nimitta mila jAyagA usake bAda vaisA Adike kAraNa kAzIkI gaGgA judI hI ho jAtI hai| pariNamana ho jaaygaa| ataH niyatatva aura aniyatatva yahA~ yaha kahanA ki "gaGgAke jalake pratyeka paramANukA donoM dharma sApekSa haiM / apekSAbhedase sambhava hai| pratisamayakA sunizcita kAryakrama banA huA hai usakA niyativAda nahIM jisa samaya pariNamana honA hai vaha hokara hI rahegA" ___ jo honA hogA vaha hogA hI. hamArA kucha bhI dravyakI vijJAnasammata kAryakAraNaparamparAke pratikUla hai| puruSArtha nahIM hai. isa taraha ke niSkriya niyativAdake jaM jassa jammi' Adi bhAvanAeM haiMvicAra jainatattvasthitike pratikUla haiN| jo dravyagata svAmikArtikeyAnuprekSAmeM samyagdRSTike cintanameM ye zaktiyA~ niyata haiM unameM hamArA koI puruSArtha nahIM. do gAthAe~ likhI haiMhamArA puruSArtha to koyalekI hIrAparyAyake vikAsa jaMjassa jammi dese jeNa vihANeNa jammi kaalmmi| karAnemeM hai| yadi koyaleke lie usakI hIrAparyAyake pAdaM jiroNa NiyadaM jammaM va ahava maraNaM vA ||32shaa vikAsake lie Avazyaka sAmagrI na mile to yA to taM tassa tammi dese teNa vihAroNa tammi kAlammi / . vaha jalakara bhasma banegA yA phira khAnimeM hI par3e par3e ko cAledu sakko Ido vA aha jiNiM vA / / 322 / / samApta ho jaaygaa| isakA yaha artha nahIM hai ki jisameM arthAt jisakA jisa samaya jahA~ jaise janma yA maraNa upAdAna zakti nahIM hai usakA pariNamana bhI nimitta- honA hai use indra yA jinendra koI bhI nahIM TAla se ho sakatA hai yA nimittameM yaha zakti hai jo niru- sakatA. vaha hogA hii| . pAdAnako pariNamana karA ske| ina gAthAoMkA bhAvanIyArtha yahI hai ki jo jaba ubhaya kAraNoMse kArya honA hai hogA usameM koI kisIkA zaraNa nahIM hai kAryotpattike lie donoM hI kAraNa cAhie~ upA Atmanirbhara rahakara jo zrAve vaha sahanA cAhie / isa dAna aura nimitta; jaisA ki svAmIsamantabhadrane kahA taraha cittasamAdhAnake lie bhAI jAnevAlI bhAvahai ki "yathA kArya bahirantarupAdhibhiH' arthAt kArya nAoMse vastuvyavasthA nahIM ho sakatI / anitya bhAvanAmeM hI kahate haiM ki jagat svapnavat hai isakA bAhya-zrAbhyantara donoM kAraNoMse hotA hai / yahI anA artha yaha kadApi nahIM ki zUnyavAdiyoMkI taraha jagat dyananta vaijJAnika kAraNa-kAryadhArA hI dravya hai jisameM pUrvaparyAya apanI sAmagrIke anusAra sadRza, visadRza, padArthoMkI sattAse zUnya hai balki yahI usakA tAtparya hai ki svapnakI taraha vaha Atmahitake lie vAstavika kAryaardhasadRza, alpasadRza zrAdirUpase aneka paryAyoMkI utpAdaka hotI hai| mAna lIjie eka jalabindu hai kArI nahIM hai| yahA~ samyagdRSTike cintana-bhAvanAmeM : svAvalambanakA upadeza hai / usase. padArthavyavasthA nahIM usakI paryAya badala rahI hai, vaha pratikSaNa jalabindu kI jA sktii| rUpase pariNamana kara rahI hai para yadi garamIkA nimitta milatA hai to turanta bhApa bana jAtI hai| kisI miTrI- sabase bar3A astra sarvajJatvameM yadi par3a gaI to sambhava hai pRthivI bana jAya / yadi niyativAdI yA tathokta adhyAtmavAdiyoMkA sabase sA~pake mu~hameM calI gaI z2ahara bana jaaygii| tAtparya bar3A tarka hai ki sarvajJa hai yA nahIM ? yadi sarvajJa hai yaha ki ekadhArA pUrva-uttara paryAyoMkI bahatI hai usameM to vaha trikAlajJa hogA arthAt bhaviSyajJa bhI hogaa| jaise jaise saMyoga hote jAyeMge usakA usa jAtimeM pari- phalataH vaha pratyeka padArthakA anantakAla taka pratikSaNa Namana ho jaaygaa| gaGgAkI dhArA haridvArameM jo hai vaha jo honA hai use ThIkarUpameM jAnatA hai.| isa taraha kAnapura meM nahIM. aura kAnapurakI gaTara AdikA saMyoga pratyeka paramANukI pratisamayakI paryAya sunizcita hai For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa.6] jaina adhyAtma [336 unakA paraspara jo nimittanaimittikajAla hai vaha bhI honA thaa| mAno jagatake pariNamanoMko aisA hI honA usake jJAnake bAhira nahIM hai| sarvajJa mAnanekA dUsarA thA' isa niyati bhagavatIne apanI godameM lerakhA ho| artha hai niyativAdI honA / para, Aja jo sarvajJa nahIM adhyAtmakI akatatva bhAvanAkA upayogamAnate unake sAmane hama niyaticakrako kaise siddha kara __taba adhyAtmazAstrakI akartRtvabhAvanAkA kyA sakate haiM ? jisa adhyAtmavAdake mUlameM hama niyati artha hai ? adhyAtmameM samasta varNana upAdAnayogyatAke vAdako panapAte haiM usa adhyAtmadRSTi se sarvajJatA vyava AdhArase kiyA gayA hai| nimitta milAnepara yadi hAranayakI apekSAse hai / nizcayanayase to AtmajJatAmeM upAdAnayogyatA vikasita nahIM hotI, kArya nahIM ho hI usakA paryavasAna hotA hai jaisAki svayaM AcArya skegaa| eka hI nimitta-adhyApakase eka chAtra prathama kundakundane niyamasAra (gA. 158)meM likhA hai zreNIkA vikAsa karatA hai jabaki dUsarA dvitIya zreNI"jANadi passadi savvaM vyavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / . kA aura tIsarA ajJAnIkA ajJAnI banA rahatA hai| kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM // " ataH antataH kArya antimakSaNavartI upAdAnaarthAt kevalI bhagavAna vyavahAranayase saba padArthoMko yogyatAse hI hotA hai| hA~. nimitta usa yogyatAko jAnate dekhate haiM / nizcayase kevalajJAnI apanI vikAsonmukha banAte haiM. taba adhyAtmazAstrakA kahanA AtmAko jAnatA dekhatA hai| hai ki nimittakA yaha ahaGkAra nahIM honA cAhie ki __ adhyAtmazAstrameM nizcayanayakI bhUtArthatA aura para. hamane use aisA banA diyA. nimittakAraNako socanA mArthatA tathA vyavahAranayakI abhUtArthatApara vicAra cAhie ki isakI upAdAnayogyatA na hotI to maiM karanese to adhyAtmazAstrameM pUrNajJAnakA paryavasAna kyA kara sakatA thA ataH apane meM katRtvajanya antataH AtmajJAnameM hI hotA hai| ataH sarvajJatvakI ahaGkArake nivRttike lie upAdAnameM katRtvakI dalIlakA adhyAtmacintanamUlaka padArthavyavasthAmeM upa- bhAvanAko dRDhamUla karanA cAhie tAki parapadArthayoga karanA ucita nahIM hai| kartRtvakA ahaGkAra hamAre cittameM Akara rAgadveSakI niyativAdameM eka hI prazna eka hI uttara ___-sRSTi na kare / bar3ese bar3A kArya karake bhI manuSyakA yahI socanA cAhie ki maiMne kyA kiyA? yaha to niyativAdameM eka hI uttara hai aisA hI honA thA, usakI upAdAnayogyatAkA hI vikAsa hai maiM to eka jo honA hogA so hogA hI' isameM na koI tarka hai, na sAdhAraNa nimitta haM / kriyA hi dravyaM vinayati koI puruSArtha aura na koI buddhi / vastuvyavasthAmeM isa nAdravyaM' arthAt kriyA yogyameM pariNamana karAtI hai prakArake mRta vicAroMkA kyA upayoga ? jagatmeM ayogyameM nhiiN| isa taraha adhyAtmakI akatatvavijJAnasammata kAryakAraNabhAva hai / jaisI upAdAna bhAvanA hameM vItarAgatAkI ora le jAneke lie hai| yogyatA aura jo nimitta hoMge tadanusAra cetana-ace na ki usakA upayoga niyativAdake puruSArtha vihIna tanakA pariNamana hotA hai / puruSArtha nimitta aura kumArgapara lejAneko kiyA jAya / / anukUla sAmagrIke juTAnemeM hai / eka agni hai paruSArthI yadi usameM candanakA carA DAla detAno samayasArama niAmattAdhAnaupAdAna pAraNamanasugandhita dhuA~ nikalegA, yadi bAla Adi DAlatA hai samayasAra (gA0 86-88)meM jIva aura karmakA to durgandhita dhuA~ utpanna hogA / yaha kahanA ki cUrA- paraspara nimittanaimittika sambandha batAte hue likhA ko usameM par3anA thA. puruSako usameM DAlanA thA. agniko hai kiuse grahaNa karanA hI thaa| isameM yadi koI hera-phera . "jIvapariNAmahedu kammatta puggalA pariNamaMti / karatA hai to niyativAdIkA vahI uttara ki aisA hI puggalakammaNimitta taheba jIvo vi pariNamadi // Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www.lainelibrary.org Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] vikuvvadi kammaguNejIvo kammaM taheva jIvaguNe / aNoraNaNimittaM reNa du kattA zrAdA saeNa bhAveNa // puggalakammaka dANaM Na du kattA savvabhAvANaM // " arthAt jIvake bhAvoMke nimittase puloMkI karmarUpa paryAya hotI hai aura pudgalakarmoM ke nimittase jIva rAgAdirUpase pariNamana karatA hai / itanA samajha lenA cAhie ki jIva upAdAna banakara pugalake guNarUpase pariNamana nahIM kara sakatA aura na pudgala upAdAna banakara jIvake guNarUpase pariNati kara sakatA hai| hA~. paraspara nimittanaimittika sambandha anusAra donoMkA pariNamana hotA hai| isa kAraNa upAdAnadRSTise AtmA apane bhAvoMkA karttA hai pulake jJAnAvaraNAdirUpa dravyakarmAtmaka pariNamanakA karttA nahIM hai / anekAnta isa spaSTa kathanase kundakundAcAryakI kartRtvavikI dRSTi samajha meM A jAtI hai| isakA vizada artha yaha hai ki pratyeka dravya apane pariNamanameM upAdAna hai dUsarA usakA nimitta ho sakatA hai upAdAna nahIM / paraspara nimittase donoM upAdAnoMkA apane apane bhAvarUpase pariNamana hotA hai| isameM nimitta naimittikabhAvakA niSedha kahA~ hai ? nizcayadRSTise paranirapekSa AtmasvarUpakA vicAra hai usameM kartRtva apane upayogarUpa meM hI paryavasita hotA hai| ataH kundakundake matase dravyasvarUpakA adhyAtmameM vahI nirUpaNa hai jo Age samantabhadrAdi AcAryoMne apane granthoMmeM batAyA hai / mUlameM bhUla kahAM ? - / isameM kahA~ mUlameM bhUla hai ? jo upAdAna hai vaha upAdAna hai jo nimitta hai vaha nimitta hI hai| kumhAra ghaTakA karttA hai yaha kathana vyavahAra ho sakatA hai kAraNa, kumhAra vastutaH apanI halana calanakriyA tathA apane ghaTa banAneke upayogakA hI karttA hai, usake nimittase miTTI ke paramANumeM vaha AkAra utpanna ho jAtA hai| miTTIko ghar3A bananA hI thA aura kumhArake hAthako vaisA honA hI thA aura hameM usakI vyAkhyA aisI karanI hI thI. Apako aisA prazna karanA hI thA [ varSa T aura hameM yaha uttara denA hI thA / ye saba bAteM na anubhava siddha kAryakAraNabhAva ke anukUla hI haiM aura na tarkasiddha / nizcaya aura vyavahAra - nizcayanaya vastukI paranirapekSa svabhUta dazAkA varNana karatA hai| vaha yaha batAyagA ki pratyeka jIva svabhAvase anantajJAna-darzana yA akhaNDa caitanyakA piNDa hai / Aja yadyapi vaha karmanimittase vibhAva pariNamana kara rahA hai para usameM svabhAvabhUta zakti apane akhaNDa nirvikAra caitanya honekI hai / vyavahAranaya parasAkSepa avasthAoM kA varNana karatA hai / vaha jahA~ AtmAko para ghaTapaTAdi padArthoMke katRtvake varNanasambandhI lambI ur3Ana letA hai vahA~ nizcayanaya rAgAdi bhAvoMke katRtvako bhI AtmakoTise bAhara nikAla letA hai aura AtmAko apane zuddha bhAvoMkA hI karttA banAtA hai azuddha bhAvoMkA nahIM / nizcayanayakI bhUtArthatAkA tAtparya yaha hai ki vahI dazA AtmA ke lie vAstavika upAdeya hai, paramArtha hai, yaha jo rAgAdirUpa vibhAva pariNati hai yaha abhUtArtha hai arthAt AtmA ke lie upAdeya nahIM hai. isake lie vaha aparamArtha hai. hai| nizcayanakA varNana hamArA lakSya hai nizcayanaya jo varNana karatA hai ki maiM siddha hU~ buddha hU~ nirvikAra hU~ niSkaSAya hU~ yaha saba hamArA lakSya hai / isameM 'hU~' ke sthAnameM 'ho sakatA hU~' yaha prayoga bhrama utpanna nahIM karegA / vaha eka bhASAkA prakAra hai| jaba sAdhaka apanI antarjalpa avasthA meM apane hI AtmAko sambodhana karatA hai ki he Atman, tU to svabhAvase siddha hai, buddha hai, vItarAga hai, Aja phira yaha terI kyA dazA ho rahI hai tU kaSAyI aura ajJAnI banA hai / yaha pahalA 'siddha hai buddha hai vAlA' aMza dUsare 'Aja phira terI kyA dazA ho rahI hai tU kaSAyI ajJAnI banA hai' isa aMzase hI paripUrNa hotA hai / isa lie nizcaya hamAre lie apane dravyagatamUlasvabhAvakI ora saMketa karAtA hai jisake binA For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa.] hama kaSAyapaGkase nahIM nikala sakate / ataH nizcaya nakA sampUrNa varNana hamAre sAmane kAgajapara moTe moTe akSaroMmeM likhA huA Ta~gA rahe tAki hama apanI usa paramadazAko prApta karanekI dizA meM prayatnazIla raheM / na ki hama to siddha haiM karmoMse aspRSTa haiM yaha mAnakara mithyA ahaGkArakA poSaNa kareM aura jIvanacAritryase vimukha ho nizcayaikAntarUpI mithyAtvako bar3hAveM / tIna citra ye kundakunda ke avatAra sonagar3ha meM yaha pravAda hai ki zrIkAnajIsvAmI kundakundake jIva haiM aura ve kundakundake samAna hI sadgururUpase pujate haiM / unheM sadgurubhakti hI viziSTa AkarSaNakA kAryakrama hai / yahA~se niyativAda [ 341 kI AvAja aba phirase uThI hai aura vaha bhI kuchakundake nAmapara / bhAvanIya padArtha judA haiM unase tattvavyavasthA nahIM hotI yaha maiM pahale likha cukA hU~ / yoM hI bhAratavarSane niyativAda aura IzvaravAdake kAraNa tathA karmavAda svarUpako ThIka nahIM samajhane ke kAraNa apanI yaha nitAnta paratantra sthiti utpanna kara lI thI / kisI taraha aba nava-svAtantryodaya huA hai| isa yugameM vastutattvakA vaha nirUpaNa ho jisase sundara samAjavyavasthA ghaTaka vyaktikA nirmANa ho / dharma aura adhyAtma ke nAmapara aura kundakundAcAryake sunAmapara Alasya - poSaka niyativAdakA pracAra na ho / hama samyaka tattvavyavasthAko samajheM aura samantabhadrAdi AcAryoMke dvArA parizIlita ubhayamukhI tattvavyavasthAkA manana kreN| - bhAratIyajJAnapITha kAzI / dekhane kI vastu dIkhe binA kaise rahe ? parantu yadi koI use dekha nahIM pAtA to vastukA kyA doSa ? aura jo nahIM dekhanA cAhatA use bhI kaise doSa diyA jAya ? aise hI kaI praznoMko lekara maiM hairatameM par3a gayA huuN|''''' eka kalAkAra hai / usane apanI mAnasika bhUmikApara gaharAI tathA vedanAko anubhUtiyoMkA bala pAkara apane pA~va sthira kiye haiM aura jagatako apatI sAdhanA dvArA satya, ziva tathA sundarakI abhivyakti dI hai| usakI rekhA-rekhA meM, zabda zabdameM, kalpanAke karaNa-karaNameM kavitAkI lahara-lahara meM jIvana bola rahA hai, gA rahA hai, nAca rahA hai| par3hate sunate tathA dekhate * samaya aisA lagatA hai mAno pratyeka prANIkI AtmapukAra usakI apanI vyathAmeM samAhita ho gaI hai| kI kalA vizvamAnavatAkI pratIka, pratinidhi ho tIna citra ( lekhaka - zrI jamanAlAla jaina, sAhityaratna ) uThI hai / para ? para vaha apane ApameM akelA hai, ananta kA tathA vistRta vasudhAke bIca usakA astitva adharatAkA pratIka hai / usakA aisA koI nahIM jo use apanA kaha sake, koI nahIM jo usakI nindA karanekI sAmarthya rakha sake / prakRtike jina kurUpa surUpa upAdAnoMko. jyotirmaNDalake prakAzamAna nakSatroMko, nada-nadI- nirjharoMko usane avibhAjya pyAra kiyA, apane meM Atma-sAt kiyA, kyA ve bhI usase dUra nahIM haiM ? usake ekAkI, nirIhapanako anubhava kara zAyada yaha saba bhI apanI vivazatAoM ko, durbalatAoM ko dekha, A~khoMse zrojhala ho jAte rahate haiN| aura vaha hai jo apanA kArya anavarata kiye jA rahA hai| vizvakI mAnavatAko For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342] anekAnta [varSe 6 prakAza denevAlA vaha. zAyada apane prati aMdhakArake / parantu eka aura hai tIsarA citra . sivA kisIkI kalpanA bhI nahIM kara pA rahA hai| .. yaha ? yaha kauna ? jise apanI hI sudha nahIM hai, apane astitva ____ hA~, yaha AdamI hai aadmii| yaha na kalAkAra hai takase bekhabara hai, kyA aisA vyakti duniyAdAra ho sakatA hai ? aura jo duniyAdAra nahIM hai, usa vizva na duniyAdAra / yaha to vaha hai jo kalAke pIche par3akara vedanAse vyathita mAnavako duniyAmeM rahanekA kyA . na duniyAse dUra haTanA cAhatA hai, na kuzalatAkA adhikAra hai ? Azraya lekara duniyAmeM rahanA cAhatA hai| yaha yazase bhAgatA hai, para vaha usake pIche daur3atA hai| duniyAko eka dUsarA citra vaha chor3anA cAhatA hai. vaha use nahIM chor3anA caahtii| 'eka lekhaka hai, jo vaktA bhI hai| zarIrase sundara, isane vizvake lie apaneko nirmohI banA liyA hai, vANImeM mAdhurya / A~khoMmeM capalatA. kAryameM kushltaa| para usake prati moha bar3hatA jAtA hai| duniyAdArane pA~voMmeM sphUrti, a~guliyoMmeM cuTakI / kalA aura sAdhanA pUchA, uttara milA maiM kalAkAra hU~ / kalAkArako uttara RSiyoMkI thAthI hai, hameM to cAhie paisaa| paisA mile milA ki vaha duniyAdAra hai| lekina vaha svayaM kahatA isI lie likhate haiN| likhA ki TolI taiyAra hai, aura jAnatA nahIM ki vaha kyA hai| bar3A ajIba akhabAravAle mitra haiN| vyavasAyI haiM to vijJApanakA. mAmalA hai| aura sAdhanA? bAjAra garma hai| sabhA-sosAiTI, cAya-pArTI, mITiGga- sAdhanA ? sAdhanA kyA ? vaha svayaM nahIM jAnatA vITiGga, gapa-zapameM unheM sabake Age dekhA jA sakatA ki usakI sAdhanA kyA hai| use acaraja hai ki saba hai| dikhAnevAle sAtha hI jo rahate haiN| usake pIche hAtha dhokara kyoM par3e haiN| kahatA hai ki maiM __yoM tAdAtmya kisI vastuse nahIM, para jA baiThe to kucha nhiiN| kisIkA use kucha nahIM cAhie saba to sabake Upara / patrikAoMne chApA. netAoMkA AzIrvAda chor3e de rahA hai / lo yaha pheMkA, pheMka hI to diyaa| milA, vANIkI kuzalatAne kAnoMko Ananda diyA, logoMne kahA nahIM jI yaha pakkA kalAkAra hai, pUrA rUpa aura A~khoMkI mohakatAne vizvAsa dilAyA aura sAdhaka hai / dekho na, kaisI sIdhI para cubhane vAlI bAteM yoM mAna lie gaye coTIke kalAkAra / nAma bar3hA, yaza karatA hai ! kyA aisA-vaisA duniyAdAra itanI gaharI milA aura dhana bhI gharameM Ane lgaa| kaha sakatA hai| yaha jIvanakA kalAkAra hai| - lekina ? .. hA~, hai, hogaa| para ? . lekina kauna jAnatA hai bhItara kyA hai ! itanA para usake bhItarako kauna jAna pAyA hai ? usane nAma, yaza aura dhana palle par3anepara bhI aisI kauna-sI aba taka kahA, sunA tathA smjhaayaa| mAnA kisIne zakti hai jo bhItara hI bhItara coTa kara rahI hai. pIDita nhiiN| kyoM mAne ?. . kara rahI hai| para dUsaroMko isase kyA / ise apanI sudha hai, dUsaroMkI ho to ho / hIGga lage na phiTakarI - x raGga cokhA lAnemeM kuzala to ve haiM hI / aise hI citra prathama ?-dukha, kintu svayaMke lie sukha / zrAdamI to hote haiM duniyAdAra / hA~, sAhaba inheM citra dvitIya ?-sukha, kintu antameM dukha / hI hotA hai abhikAra ki ve duniyA meM rheN| citra tRtIya -sukha-dukhakI aaNkh-micaunii| x Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www.lainelibrary.org Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIke do navIna mahAkAvya (muni kAntisAgara) "mujhe jainoMke prati koI vizeSa prakArakA pakSapAta sammukha rahanA hI cAhiye / evaM jisa bhASAkA yuga nahIM hai kyoMki mAnavamAtra mere lie samAna hai| maiM hogA usImeM use apanI bhAva-dhArA milA denI hogii| jainakulameM paidA huA hU~ isase kucha moha avazya hai| yugake sAtha rahanA hai to nUtana sAhitya sRjana karanA ataH kahane meM A jAtA hai| hamArA jainasamAja apanI hI hogA jo mAnasika pauSTika khAdyakI pUrti kara ske| sAmpradAyika sImAoMkI rakSAke lie prativarSa paryApta jaina sAhityakA anveSaNa karanese spaSTa ho jAtA dhana vyaya karatA hai| yadi usameMse dazAMza bhI hai ki jaina vidvAnoMne sadaiva apane vicAroMko rakhane meM sAhityika kAryameM yA koI janakalyANa kArya, sthAyI sAmayika bhASAoMkA apanI kRtiyoMmeM bar3I udAratAkAryoMmeM vyaya kareM to kitanA acchA ho ! bhagavAna mahA- se upayoga kiyA hai| yahI kAraNa hai ki Aja prAntIya vIrakI saiddhAntika praNAlIke anusaraNa karane taka meM bhASAoMkA sAhitya-bhaNDAra jainakRtiyoMse camaka rahA hama pazcAtpAda-se pratIta ho rahe haiN| hamArA prAcIna hai| jaina vidvadbhogya evaM lokabhogya sAhityake sRSTA sAhitya aisA hai jisapara na kevala, hama bhAratIya hI, the| yadi spaSTa zabdoMmeM kaha diyA jAya ki "bhAratIya apitu sArA saMsAra garva kara sakatA hai| jaba vartamAna bhASAoMke saMrakSaNa aura vikAsameM jainoMne bahuta bar3A jainasAhityako dekhate haiM to manameM bar3I vyathA yogadAna kiyA hai / " to atyukti na hogii| parantu hotI hai|" vartamAnameM jainasamAjakA bahuta bar3A bhAga upayukta hindIke suprasiddha lekhaka aura kucha aMzoMmeM cintaka paramparAke paripAlanameM asamartha pramANita ho rahA hai bAbU jainendrakumAra jaina gata mAsa kalakattA jAte samaya arthAt vaha rASTrabhASA hindIkI upekSA kara rahA hai| paTanAmeM Thahare the / usa samaya Apane mere sammukha jisa samaya jisa bhASAkA prAvalya ho usImeM prasArita jainasamAjako dAna-viSayaka bhISaNa avyavasthAko siddhAnta hI sarvagrAhya ho sakate haiN| Aja kahAnI nagna citra bar3e hI mArmika zabdoMmeM upasthita karate hue upanyAsa aura kavitAkI cAroM ora dhUma macI huI uparyukta zabda khe| hai / gambhIra sAhityake pAThakoMkI saMkhyA apekSAkRta zrIjainendajIke zabdoM meM kitanI vedanA bharI huI hai| atyalpa hai| ataH kyoM nahIM unhIMke dvArA jainaakhaNDa satya camaka rahA hai| hama prAcInatApara phale saMskRtike tatvoMkA pracAra kiyA jAya / isase do nahIM samAte. parantu vartamAnapara lezamAtra bhI vicAra lAbha hoMge-Ama janatA jainasaMskRtike hRdayako taka nahIM karate jo vaha bhI eka dina prAcIna hokara saralatAse pahicAnegI evaM hindI sAhityakI zrIvRddhi rhegaa| ataH vartamAna jainasamAjapara sAhityika dRdhi hogii| hameM prasannatA hai ki banArasase zrIyata bAlase vicAra karanA atyanta vAMchanIya hai| samAjako candra jaina Adi kucheka utsAhI yuvakoMne vaisA prayAsa ucca starapara sAmayika sAhitya hI le jA sakatA hai| cAlU kiyA hai / hama yahA~para una bandhuoMkA svAgata pratyeka yuga apanI-apanI samasyAe~ rakhate haiN| inakI karate haiM aura bhaviSyake lie AzA karate haiM ki ve upekSA karanA hamAre lie ghAtaka siddha hogaa| yuvaka- apanI dhArAko zuSka na hone deNge| varga kyA cAhatA hai yaha prazna sAhitya-nirmAtAke vihArake prathama paMktike kaviyoMmeM kavisamrATa For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] . anekAnta [ varSa 6 zrIrAmadhArI siMha 'dinakara'kA sthAna atyanta mahatva- kaviyoM dvArA prazaMsita haiN| svarNa-sItA, mIrA-darzanapUrNa aura ucca hai / ApakI samasta racanAoMpara hameM (dIzazikhAke taurapara) vidyApati Adi racanAoMne AlocanA likhanekA saubhAgya prApta huA hai / usapara- janatAke hRdayapara bar3A gaharA sthAna prApta kara liyA hai| se hama kaha sakate haiM ki dinakarajImeM kalpanAzakti Apa aba bhagavAna mahAvIra aura sthavira sthUlabhadra aura sUkSmatama pratibhAkA adbhuta sAmaMjasya hai / bhASA- evaM gaNikA kozApara do mahAkAvya prastuta karane jA meM Avazyaka pravAha na hote hue bhI ojako lie rahe haiN| kalpanAmeM nAvinya aura AdhyAtmikatA hai jo kavikI khAsa sampatti hotI hai| abhI Apa ApakI khAsa vizeSatA hai| Apa citrakAra honeke vihAra sarakArake DipTI DAyarekara oNpha pablisiTi kAraNa kucha citrakA bhI nirmANa kreNge| arissttnemihaiN| ataH sAhityika sAdhanA zithila gatise calatI para bhI eka kAvya ve likhanA cAhate haiM, para yaha hai| buddhadevapara Apane bahuta kucha likhA hai / vaha bhI vicArAdhIna hai| adhikArapUrNa! ina dinoM hamArA unase prAyaH milanA upayukta kAvya bhale hI ajaina vidvAna kaviyoM hotA hI rahatA hai / bAtacItake silasilemeM yUhIM dvArA nirmita hoM para merA vizvAsa hai ki unameM jaina Apane eka dina kahA-"bhagavAna buddhapara to kAvya saMskRtike prati lezamAtra bhI anyAya na hogA, tathA likhe gaye / guptajIne buddha, allA-kallApara to likhA, kathita kaviyoM dvArA nirmANa karavAnekA hamArA kevala parantu mahAvIrapara to eka bhI kAvya Aja taka nahIM itanA hI dhyeya hai ki unakA vihArameM apanA svatantra likhA gyaa| yaha bhI eka Azcarya hI hai| yadi koI sthAna hai aura sArvajanikarUpameM inakI racanAe~ samAhata prayAsa kare to kyA hI acchA ho ?" hamane kahA, kI jAtI hai ataH navIna mahAkAvyoM dvArA jitanA acchA "sabase acchA to yahI hogA ki Apa hI ke dvArA vyApaka pracAra hogA utanA zAyada jaina kavikI racanAkA yaha kArya sampanna ho| jaba buddhapara Apane likhA to na ho, isakA artha yaha nahIM ki jaina kaviyoMmeM vaha mahAvIrapara kyoM nhiiN| ve bhI to Apa hI ke prAntakI kSamatA nahIM jo jAnatika abhiruciko apanI ora mahAn vibhUti the ? ataH ApakA kartavya ho jAtA hai AkRSTa na kara skeN| parantu prAsaGgika rUpameM itanA ki bhAratIya saMskRtike adbhuta prakAzastambhasvarUpa to mujhe niHsaMkoca bhAvase kahanA par3egA ki aise jaina vardhamAnapara zraddhAJjalisvarUpameM hI kucha likheM / " vidvAn kama haiM jinake nAmamAtrase janatA prabhAvita ho| jainasamAjakA saubhAgya hai ki dinakarajIne zramaNa vaisI pRSThabhUmi taiyAra karanA jarUrI hai / zrIvIrendra-. bhagavAna mahAvIrapara eka mahAkAvya likhanA svIkAra kumAra uparyukta paMktiyoMke apavAda haiM / maiMne dekhA kara liyA hai| zIghra hI kAryArambha hogaa| dinakarajI janatAmeM unakI racanAkI bar3I pratIkSA rahatI hai| mahAvIrake hI vaMzaja haiN| ataH unakA kartavya hai / hama, unameM pratibhA hai| unakA hArdika svAgata karate haiM aura unase bhaviSyake hama to aura prAntIya jaina janatAse anurodha liye AzA karate haiM ki jainasaMskRtike una tatvoMko ve kareMge ki ve apane prAntake prasiddha kavi, aupanyAsika apanI kavitAkA mAdhyama banAveMge jinakA sambandha aura kahAnIkAroMko jaina sAhitya adhyayanake liye vihArase hai yA thaa| . dekara unase jaina saMskRtipara prakAza DAlanevAlA sAhitya . vihArake udIyamAna kaviyoMmeM sarvazreSTha haiM- taiyAra karavAyA jAya to bahuta bar3A kAma hogaa| 'aruNa,' jinapara prAntavAsI mugdha haiM / ve sarvocca paTanA, tA0 10-10-1648 . . For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathurA-saMgrahAlayakI mahattvapUrNa jaina purAtattva-sAmagrI (zrIbAlacandra jaina ema0 e0, saMgrahAdhyakSa 'jainasaMgrahAlaya sonAgira') mathurAkA mahattva koI sthAna nahIM raha jAtA ki prAcInakAlameM jainoMmeM purAtana kAlameM mathurA aura usake AsapAsa bhI stUpoM aura caityoMkI pUjAkA pracalana thaa| hindU, jaina aura bauddha tInoM dharmokI triveNI bahatI . mathurA-kalA thI / janatApara tInoM dharmoke vicAroM aura mAnyatAoM- .. mathurAkI jainakalA bauddhakalAkI bhA~ti hI kuSANa kA acchA prabhAva thA aura unake kendra-sthAnoMkI aura gupta rAjAoMke samayameM kramazaH vikasita hotI sthitise vidita hotA hai ki usa samaya tInoM dharmoke gii| ina donoM yugoMkI jaina aura bauddha mUrtiyoM evaM mAnanevAle pArasparika vidveSase pare the / vartamAna anya zilpake takSaNameM koI vizeSa antara na thaa| khudAIse yaha spaSTa jJAta ho gayA hai ki mathurA kendra sahI bAta to yaha hai ki kalA kabhI kisI sampradAyaApasI dveSa aura kalahake kAraNa naSTa nahIM huA thA vizeSake nAmase vikasita huI hI nhiiN| isa lie balki kisI bhayaGkara videzI AkramaNakI barbaratA jainadharma yA sampradAyake nAmapara kalAkA vibhAjana aura unakI tahasanahasa nItikA zikAra banakara hI karanA ucita nahIM pratIta hotA / kalAkA vikAsa yaha bhUgatavAsI bana gyaa| mathurAkI saMskRti aura kAlake anusAra hotA hai| aura jo mUrti yA mandira vahA~ke purAtattvako naSTa karanevAlI jAti hUNa thI jo jisa kAlameM nirmita hote haiM unapara usa kAlakA apanI barbaratA aura asaMskRtapaneke lie prasiddha hai| prabhAva avazya rahatA hai cAhe ve jaina hoM yA bauddha yA . unase bhI jo kucha bacA rahA vaha mUrtipUjAke virodhI anya koI / yahI kAraNa hai ki jaina aura bauddha stUpoMke musalamAnoMkI A~khoMse na baca sakA aura antatogatvA toraNa, vedikA AdimeM samAnatA hai| mathurAkI vaha kalA sadAke lie vilIna ho gii| DAkRra bUlarakA mata hai:. jaina itihAsameM mathurAkA eka hI sthAna hai| "The early art of the Jains did not digambara sampradAyakA to yaha gar3ha thA, prAcIna AgamoM differ materially from that of the aura siddhAntagranthoMkI bhASA mathurAkI zaurasenI Buddhists. Indeed art was never prAkRta hI hai; aneka vihAra aura zramaNasaMgha mathurA- communal. Both sects used the same kSetrameM svaparakalyANameM pratRvR the| prAcInatama jaina ornaments, the same artistic motives mUrtiyA~ mathurAse hI prApta huI haiN| aura jitanI adhika and the same sacred symbols, diffesaMkhyAmeM sundara aura kalApUrNa mUrtiyA~ aura zilpa rences occuring chiefly in minor points yahA~ke kaGkAlI TIlekI khudAImeM prApta hue haiM utane only. The cause of this agreement is kisI bhI anya sthAnase prApta nahIM hue in all probobility not that adherents prApta lekhoM aura AyAgapaTToMpara banI huI pratikRti- of one sect immitated those of the se yaha pramANita ho gayA hai ki IsAse dUsarI zatI others, but that both drew on the pUrva mathurAmeM eka vizAla jaina stUpa thA jo bauddha national art of India and employed stUpoMkI bhA~ti sundara vedikA. toraNa Adise susajita the same artists." thaa| isa vizAla stUpake ullekhase aba isameM zaGkAko Epigraphia Indica Vol.II Page 322. For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 ] kaGkAlI TIlese prApta vedikAstambha AdikI nirmANakalA bauddhastUpoMke vedikA stambhoM AdikI kalA hI jor3akI hai| prAcInatA meM bhI jainakalA bauddhakalAMse pichar3I nahIM hai yaha kaGkAlI TIlAse prApta lekhoM meM jainastUpake ullekha se pramANita ho jAtA hai / kuSANoMke rAjyakAlameM hI mathurAkI kalAkA prabhAva cAroM konoMmeM phaila gayA thA / sAranAtha, kauzAmbI, sAMcI Adi sthAnoMse mUrtiyoMkI mAMga AtI kAnta aura mathurA usakI pUrti karatA thA / anya sthAnoM ke takSaka aura mUrtinirmAtA inhIM mUrtiyoMke AdhArapara sthAnIya zailIkI mUrtiyoMkA nirmANa karate the | mathurAmeM gar3hI gaI mUrtiyA~ aura zilpa lAla cittedAra patthara kI hotI thIM jo yahA~ bahutAyata se milatA hai / yadyapi yahA~kI kalA sAMcI aura bharahutakI dezI kalAke sAtha hI sAtha kucha aMzoMmeM gAMdhArakI kalAse bhI prabhAvita thI / to bhI mathurAkI kalA meM pUrNa maulikatA hai / mUrtiyA~ caur3e cehare, cipaTI nAka sthUlakAyakI vizeSatAoMse guptakAla kI mUrtiyoMse saralatA se pRthakU kI jA sakatI haiM jinake gola cehare aura nukIlI nAkameM saundarya bhara diyA gayA hai| gupta-kAlakI mUrtiyA~ vizeSa AkarSaka aura prabhAvaka haiM / isa kAlameM mUrtinirmANakalA apanI carama sImApara pahu~ca cukI thI / kuSANa-kAlameM jo prabhAmaNDala atyanta sAde banAe jAte the, isa kAlameM ve atyanta alaMkRta banAe jAne lage the aura unameM hastinakha maNibandha, tathA aneka belabUTe bhare jAte the / kuSANa yugakI mUrtiyoM kA sira prAyaH muNDitamastaka hotA thA para guptayugameM challedAra bAloMkI racanA aura bhI bhalI lagatI hai yaha antara mathurA saMgrahAlayake kuSANakAlIna sira naM0 bI 78 aura guptakAlIna sira naM0 bI 69 meM tathA kuSANakAlIna mUrti naM0 bI 2, bI 63 aura guptakAlIna mUrti naM0 bI 1, bI 6 AdimeM spaSTa lakSita / kiyA jA sakatA hai| khudAIkA itihAsa mathurAke kaGkAlI TIlekI khudAI sarvaprathama san [ varSa ha 1871 meM zrIkaniMghamane kI aura isa khudAI meM unheM aneka tIrthaGkara mUrtiyA~ - jinapara kuSANavaMzI pratApI samrAT kaniSkakeM 5 veM varSase vAsudevake ha8veM varSa taka ke lekha khude the - milIM / dUsarI khudAI 1888-1 meM vistRtarUpase DAkUra phyUrarane kI aura isameM unhoMne 737 mUrtiyA~ tathA anya zilpa khoda nikAle / ve saba Aja bhI lakhanaU saMgrahAlaya meM surakSita haiM / isake pazcAt paM0 rAdhAkRSNajIne bhI kaGkAlI TIlekI khudAI kI aura aneka prakArakI mahattvapUrNa sAmagrI prApta kii| isa prakAra kaGkAlI TIlA jaina sAmagrIke lie khadAna siddha huA hai| lakhanaU saMgrahAlaya isI sAmagrIse sajA huA hai| pIchekI sAmagrI mathurA saMgrahAlaya meM surakSita hai aura vahA~ saikar3oM mUrtiyA~ aura lekha vidyamAna haiN| unhIMmeMse kuchekakA saMkSipta vivecana yahA~ kiyA jAegA / zrayAgapaTTa (kyU 2 ) saMgrahAlayakI darIcI naM0 2 ( Court B) ke dakSiNI bhAgameM eka vargAkAra zilApaTTa pradarzita hai, isapara eka stUpa toraNadvAra aura vedikAoM sahita banA huA hai| paTTapara khude hue lekhase vidita hotA hai ki isa prakAra ke zilApaTToMko AyAgapaTTa kahA jAtA thA aura ye pUjAke kAmameM lAe jAte the / yaha anumAna kiyA jAtA hai ki ukta AyAgapaTTapara utkIrNa toraNa aura vedikA - maNDita stUpa mathurA ke vizAla jainastUpakI pratikRti hai jo IsAse dUsarI zatI pUrva sthita thA / prastuta AyAgapaTTapara eka lekha khudA huA hai jisake anusAra vRddha gariekA lavaNazobhikAkI putrI aura zramaNoMkI zrAvikA vasu nAmaka eka vezyAne ise dAnameM diyA thA / lekhakI lipi I0 pU0 pahalI zatIkI hai aura mUla lekha nimna prakAra hai:19. namo arahato vardhamAnasa 2. 3. rAme ganikA ye loNazobhikAye dhitu zamaNasAvikAye nAdAe gaNikAe vAsu (yu) ArahAto devika - ( u ) la 4. AyAmasabhA prapA zilApa (to) patisThApitA nigathA For Personal & Private Use Only 1 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ha] mathurA-saMgrahAlayakI mahattvapUrNa jaina purAtattva-sAmagrI [347 5. nAM araha (tA) yatane sa (hA) mAtare bhaginIye naM0 DI 6 RSabhadevakI yakSiNI cakrezvarIkI dhitAe putreNa mUrti hai| isake ATha hAtha haiM aura AThoMmeM cakra hai| 6. sarvena ca parijanena arahatapUjAye isakA vAhana garuDa hai jo nIce dikhAyA gayA hai| isI prakArake aura bhI aneka AyAgapaTra mathurA- Upara RSabhanAthakI padmAsana dhyAnastha mUrti hai| kI khudAImeM prApta hue haiM / naM0 2563 bhI eka .. ye donoM mUrtiyA~ madhyakAlakI haiM aura kaGkAlI AyAgapaTTikA hai jo zaka saM0 21meM dAna kI gaI thii| TAlesa prApta huI hai| kyU 3 bhI AyAgapaTTa hI hai| isake sivAya aneka sarvatobhadrikA pratimAe AyAgapaTTa lakhanaUke prAntIya saMgrahAlayameM surakSita haiN| mathurA saMgrahAlayameM aneka sarvatobhaTikA pratimA naigameSa mUrtiyAM haiN| ina pratimAoMmeM cAroM ora eka-eka tIrthaGkarakI mUrti banI hai| cAroM orase darzana hone tathA cAroM darIcI naM0 3 (Court C)ke dakSiNI bhAgameM orase kalyANakArI honese ina pratimAoMko 'pratimA naM0 I 1. I 2 aura 2547 naM0kI tIna mUrtiyA~ rkhii| sarvatobhadrikA' kahA jAtA thA / inapara khude hue haI haiN| ye kuSANakAlIna hai aura inake mukha bakaraka lekhoMmeM bhI yahI nAma milA hai| isa prakArakI kuSANazrAkArake haiM / ye naigameSa haiM aura jaina mAnyatAke kAlIna pratimAe~ adhikatara khar3I hotI haiN| naM0 bIM anusAra santAnotpattike devatA haiN| inake hAthoMmeM yA / 70 eka aisI hI mUrti hai jo saM0 35meM dAna kI gaI kandhoMpara khelate hue bacce citrita kie gae haiN| thI / anya mUrtiyoMmeM bhI lekha haiN| naM0 bI 71 saMvat prastuta mUrtiyoMmeM naM0 I 2 naigameSakA strIrUpa hai aura 5 (I0 83)kI hai| sarvatobhadrikAoMke kuSANakAlIna I 1 tathA 2547 puruSarUpa / anya namUne bI 67-68 Adi haiN| pIchekI sarvato___ madhyakAlameM jaina loga santAnotpattike lie eka nae bhadrikAoMke namUne bI 66 Adi haiM jo uttara guptaprakArakI mUrtiyoMkI sthApanA aura pUjA karane lage the| kAlakI haiN| naM0. bI 66meM cAroM ora cAra tIrthaGkara inameM jaina yakSa aura yakSiNI kalpavRkSake nIce virAja- padmAsana aura dhyAnamudrAmeM sthita haiN| isakA UparI mAna aGkita kie jAte the| darIcI naM04 (Court bhAgaM khaNDita hai| D) dakSiNI bhAgakI 278 naMkI mUrti isa prakArakI tIrthaGkaroMkI pratimAeM mUrtiyoMkA namUnA hai| * yadyapi kaGkAlI TIlese prApta uttamottama mUrtiyA~ deviyoMkI mUrtiyAM lakhanaUke prAntIya saMgrahAlayameM le jAI gaI haiM phira - mathurA saMgrahAlayake SaTkoNa gRha naM0 4meM brAhmaNa bhI mathurA saMgrahAlayameM aneka sundara aura kalApUrNa aneka mUrtiyoMke sAtha do jaina deviyoMkI mUrtiyA~ tathA vibhinna zailIkI tIrthaGkara mUrtiyA~ abhI bhI bhI pradarzita haiN| inameM DI 7 bAIsaveM tIrthaGkara nemi- surakSita haiN| sthAnakI kamIse unameMse mukhya mukhya hI nAthakI yakSiNI ambikA hai| isake bAIM jaMghApara pradarzana mandirameM sajAI gaI haiM, anya saba godAmoMmeM godameM bAlaka hai aura nIce isakA vAhana siMha bharI par3I haiN| utkINaM hai| Upara dhyAnastha neminAthake donoM ora - mathurAse prApta tIrthaGkara mUrtiyA~ sabakI saba vaijayantI dhAraNa kie vAsudeva kRSNa aura haladhArI digambara sampradAyakI haiM / nagna honeke kAraNa ye balarAmakI mUrtiyA~ utkIrNa haiM / devI lIlAsanameM sthita buddhamUrtiyoMse sahaja hI alaga pahacAnI jA sakatI haiN| hai.aura hAra karadhaunI Adi aneka AbhUSaNa dhAraNa padmAsana mUrtiyA~ zrIvatsa cihnase pahacAna lI jAtI kie hue hai| bAlakake galemeM bhI karAThI hai| haiN| pahacAnanekA eka aura sAdhana hai, vaha yaha ki For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 ] anekAnta [varSa buddhake mastakapara uSNISa hotA hai aura jaina tIrthaGkaroM- haiM, pIche chAyAmaNDala aura chAtIpara zrIvatsAGka hai| kI mUrtiyoMmeM isakA abhAva hai| kuSANakalAkA yaha sundara udAharaNa hai| bI 12 mUrti-nirmANakI dRSTise hama mathurA kalAko tridhA . RSabhadevakI pratimA hai aura isapara unakA cihna vibhAjita kara sakate haiM: baila utkIrNa hai| / (1) kuSANakAlIna kalA-kuSANakAlakI jaina (2) guptakAlIna kalA-bhAratIya kalAke itimUrtiyoMmeM samayake prabhAvakI vahIM saba vizeSatAe~ haiM jo hAsameM guptayuga svarNayuga mAnA jAtA hai| isa yugameM buddha mUrtiyoMmeM haiM / isa samayakI jaina mUrtiyA~ khaDugAsana zrAkara kalA pUrNa vikasita hocakI thI aura bhAva aura padmAsana donoM AsanoMmeM pAI jAtI haiM aura pradarzana usakA mukhya lakSya ho gayA thaa| isa kAla meM unameMse adhikAMza abhilikhita haiM / naM0 bI 2-3-4- banI mUrtiyA~ atyanta sundara suDaula samAnupAta aura 63 zrAdi padmAsana aura bI 35-36 Adi khaDgA- prabhAvakatApUrNa haiM / sAranAthakI dharmacakrapravartana mudrAsanake namUne haiN| meM sthita buddhamUrti aura mathurAkI bhikSu yazadinna dvArA bI 2 kuSANa rAjA vAsudevake rAjyakAlameM zaka dAna kI gaI abhaya mudrAmeM khar3I buddhamUrti. (naM0 e 5) saM083meM jina-dAsI dvArA dAna kI gaI thii| bI4 isI kAlakI dena haiN| tIrthaGkara RSabhadevakI abhilikhita pratimA hai aura jaina mUrtiyoM se mathurA saMgrahAlayakI naM0 bI usapara likhA gayA mUla lekha isa prakAra hai:- kI mUrti vizeSa mahattvakI hai jo darIcI naM. 2 1. siddha mahArAjasya rajatirajasya devaputrasya (Court B) dakSiNI bhAgameM aneka mUrtiyoMke (zAhI) vAsudevasya rAjyasaMvatsare 80 (+)4 sAtha pradarzita hai| isameM eka tIrthaGkara utthita padmAgrISmamAse dvi 2 .. sanameM samAdhimudrAmeM baiThe haiN| unakI dRSTi nAsikAke .. 2. di 5 patasya pUrvAyA bhaTTadattasya uganidakasya koNapara jamI huI hai. jo jaina zAstroMmeM dhyAnakA - vadhuye 'sya kuTubinI ye gutta"kumAra (da) Avazyaka aGga batAyA gayA hai / pIche hastinakha, ttasya nirvartana maNibandha aura aneka prakArake belabUToMse alaMkRta . 3. bhagavato arahato riSabhadevasya pratimA pratiSThA- prabhAmaNDala hai jo guptakAlakI vizeSatA hai / yaha mUrti pitA dharasahasya kuTubinIye....... .... mathurAse prApta tIrthakara mUrtiyoMmeM kalA aura prabhAvaisa lekhameM mahArAja vAsudevakI sabhI rAjakIya zIlatAmeM sarvotkRSTa hai / utthita padmAsana eka kaThina upAdhiyoM tathA saMvat 84meM bhagavAna arhat RSabhadeva- Asana mAnA gayA hai aura yaha usakA udAharaNa hai| kI pratimA pratiSThita kie jAnekA ullekha hai| mUrti saMkhyA bI 6-7-33 guptakAlIna kalAke naM0460 vardhamAna svAmIkI pratimA thI jisakI anya namUne haiN| bI 33 khar3agAsana mUrti hai jisake caukI mAtra avaziSTa raha gaI hai| ise saMvat 84 nIce aura UparakA bhAga TUTa gayA hai. sirpha dhar3a bAkI (162 I0)meM damitrakI putrI pokharikA Adine dAnameM hai| tIrthaGkarake donoM ora do pArzvacara (?) kamalapara diyA thaa| mUla lekha isa prakAra hai:- .. khar3e haiM aura pIche alaMkRta prabhAmaNDala hai| naM- bI 1. siddha sa80 (+) 4 va 3 di 20 (+) 6-7 padmAsana aura dhyAna mudrAkI mUrtiyA~ haiM aura 5 etasya pUrvAyA damitrasya dhitu okha RSabhanAthakI haiN| inake kandhoMpara bAla laTaka rahe hai 2. rikAye kuTubinIye dattAye dInaM vardhamAna pratimA jo RSabhanAthakA vizeSa cihna hai| donoM muniyoMmeM 3. gaNAto koTTiyAto.............................. donoM ora pArzvacara hai aura pIche pUrvavat belabUToMse bI 63 padmAsana mUrti hai aura isameM caukIpara dharmacakra- alaMkRta prabhAmaNDala bhI hai| kI pUjAkA dRzya hai| tIrthaGkarake donoM ora do pArzvacara . . vaise to isa kAlakI aura bhI anekoM mUrtiyA~ For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa] saMgrahAlaya meM pradarzita haiM para unameMse bI 20 aura sarpa - pharayukta pArzvanAtha ( 1505 ) ke sAtha hI sAtha 268, 488 naM0 kI bhI dRSTavya haiN| mathurA-saMgrahAlayakI mahattvapUrNa jaina purAtattva sAmagrI uttaragupta aura madhyakAlakI kalA - jahA~ guptakAla apanI sarala bhAvavyaMjanA ke liye prasiddha madhyakA kRtrima alaMkaraNa aura sajAvaTake liye dhyAna dene yogya hai| isa kAlakI banI mUrtiyoM meM vaha svAbhAvikatA nahIM rahI jo gupta kAlake takSakoM kI chaina nisRta huI thii| mathurA saMgrahAlayakI 1504 naM0 kI RSabhanAthakI mUrti uttaraM gupta kAlakI hai / isakA Asana bahuta sundara hai aura mastakapara tIna chatra tathA pIche prabhAmaMDala hai / Upara paMca jina haiM / naM0 bI 66 uttaragupta kAlakI sarvatobhadrakA pratimA hai jisakA ullekha pahilese kiyA jA cukA hai| anya mUrtiyoMmeM bI 77 sundara alaMkRta Asana para dhyAnamudrA meM sthita tIrthakara neminAthakI mUrti hai / isakI caukIpara zaMkha cinha, Upara chatra tathA pIche prabhAmaMDala haiN| naM0 bI 75 kamalAkAra prabhAmaMDala aura hariNa cinha yukta zAntinAthakI mUrti hai / barAmade meM rakhI 2738 naM0 padmAsana mUrti bhI isI kAkI hai| tIrthaGkara mUrtiyoMke sira jaisA ki pahale likhA jA cukA hai, jaina tIrthakaroMkI mUrtiyoMke sira uSNISahIna honese buddhasirAMse alaga kiye jA sakate haiN| mathurA saMgrahAlayameM isa prakArake siroMkI saMkhyA kama nahIM hai aura vahA~ kuSANa aura gupta donoM kAloMke mUrtisira pradarzita haiM / SaTakoNa gRha naM0 1 siroMkA pradarzanagRha hai / yahA~ aneka buddha, bodhisatva aura hindU devatAoMke siroMke sAtha hI jana tIrthaGkaroMke sira bhI dIvArake sahAre eka katAra meM saje huye haiN| naM0 bI 78 kisI tIrthaGkarakA kuSANa kAlIna sira hai, caur3A ceharA [ 346 capaTI nAka aura muMDita mastaka isake pramANa haiM / naM0 bI 45 guptakAlIna sira hai yaha usake ghuMgharAle bAla. gola cehare Adise jAnA jA sakatA hai / naM0 bI 51 meM lahariyA keza haiM aura bhrUmadhya meM UrNA cinha banA huA hai / sabase adhika mahatvakA hai naM0 bI 61 jo SaTkoNa gRha naM0 3 ke bIcobIca cabUtarepara sajA huA hai / yaha kisI vizAla mUrtikA sira hai aura isakI U~cAI 2 phuTa 4 iMca hai| mUrtinirmANakalAkA yaha. advitIya namUnA hai / yaha guptakAlIna hai aura mathurAke cittedAra lAla pattharakA banA huA hai| bAhara barAmade meM bhI sira pradarzita haiM jo kama mahatvake haiN| bI 44 kisI tIthaGkarakA kaddAvara sira hai aura bI 62 tIthaGkara pAzvanAthakA SaTphaNa yukta sira hai jo dRSTavya haiN| ye donoM kuSANakAlIna haiN| siroMkI banAvaTa ke anya do aura prakAra pratimA naM0 488 aura pratimA naM0 268 meM bhI lakSita kiye jaba sakate haiM / upasaMhAra isake atirikta kaMkAlI TIlese prApta anya zilpa, miTTIke khilaune, vedIkA stambha, toraNoMke aMza Adi bhI ukta saMgrahAlaya meM pradarzita haiM / aura isa prakAra mathurA saMgrahAlayane jaina kalAkA saMrakSaNa aura vaijJAnikarUpeNa pradarzana karake jaina samAja bhArI upakAra kiyA hai| saMgrahAlaya ke * kyUreTara zrIkRSNadattavAjapeyI saba kyUreTara zrIcaturvedI atyanta saralaprakRti aura milanasAra vyakti haiM / jaina purAtattvameM Apa donoMkI vizeSa ruci hai aura hamAre liye prasannatAkI bAta hai / aMtameM maiM jainasamAjake kalApArakhiyoM aura purAtattva premiyoMse anurodha karUMgA ki ve aisI yojanA banAyeM jisase yahA~ vahA~ bikhare purAtatvakI rakSA ho sake / For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHARMEREMALE KTERTYSHERE atizayakSetra zrIkuNDalapurajIke jalamandira Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-sevakoMke patra jainadharmabhUSaNa bra0 sItalaprasAdajIke patra [hamAre yahA~ tIrthaGkaroMkA pUrA prAmANika jIvana-caritra nahIM, prAcAryoM ke kArya-kalApakI tAlikA nhiiN| jaina saGghake lokopayogI kAryoMkI koI sUcI nahIM / jaina rAjAoM, mantriyoM, senAnAyakoMke balaparAkrama aura zAsanapraNAlIkA koI lekhA nahIM, sAhityikoMkA koI paricaya nahIM / aura to aura hamArI A~khoMke sAmane kala-parasoM - guz2aranevAle-dayAcanda goyalIya, bAbU devakumAra, jagamandaradAsa jaz2a, vairisTara campatarAya, bra bAbU sUrajabhAna, arjunalAla seThI Adi vibhUtiyoMkA z2ikra nahIM, aura ye jo hamAre do-cAra bar3e-bUr3he mautakI caukhaTapara khar3e haiM, inase bhI hamane inakI vipadAoM aura anubhavoMkI nahIM sunA hai aura zAyada bhaviSyameM eka pIr3hImeM janma lekara marajAnevAloM takake liye ullekha karanekA hamAre samAjako utsAha nahIM hogaa| ... prAcAryoMne itane grantha-nirmANa kiye, parantu apane gurukA jIvana-caritra na likhA / khAravela, amoghavarSa jaise jainasamrAToMke sambandhameM unake samakAlIna AcAryoM ne eka bhI paMkti nahIM likhI / cAra-pA~ca smArakagrantha likhane vAle brahmacArI sItalaprasAdajIse apanI Atma-kathA nahIM likhI gaI / svargIya AtmAoMkI isa upekSAkI carcA karake hama dhRSTatA jaisA pApa nahIM karanA cAhate / parantu duHkha to jaba hotA hai jaba ki jIvita mahAnubhAvoMse nivedana kiyA jAtA hai ki Apake udara-gahavarameM jo sAmAjika saMsmaraNa chupe par3e haiM unheM dayA karake bAhara pheMka deM / parantu sunavAI nahIM hotii| kauna grantha purAnA hai, phalA~ zloka zuddha hai yA azuddha, niba roz2AnA kitanA ghisatA hai, inakI ora to satat prayatna hotA hai, parantu samAjake itihAsakI ora dhyAna nahIM hai| - ataH hamane socA hai ki itihAsa sambandhI jo bhI bAta hamAre hAtha Aye, use hama tatkAla prakAzita kara deM / itihAsake liye patroMkA bhI bar3A mahatva hai / urdU sAhityameM aise patroMke kitane hI saGkalana pustakAkAra chapa cuke haiM / hama bhI 'anekAnta meM yaha stambha jArI kara rahe haiN| . , jaina sAhityoddhArakA mUkakArya karanevAle dillIke bhAI pannAlAlajIke pAsa aneka kAryakartAoMke hajAroM patra surakSita haiM / merI abhilASAnusAra unhoMne brahmacArI sItalaprasAdajIke patroMkA sAra likhakara bhejA hai| yaha saba patra bhAI pannAlAlajIko likhe hue haiM / brahmacArIjIne apane pratyeka patrameM unheM 'bhAI sAhaba' aura 'pratidarzana' likhA hai / hastAkSarameM apane nAmake sAtha 'hitaiSI' likhA hai / ataH patrase itanA aMza hamane alaga kara diyA hai / patrameM brahmacArIjI tArIkha aura mAsa to likhate the, parantu san nahIM likhate the| ataH poSTa AfisakI muharameM jahA~ san par3hA gayA hai sAthameM likha diyA gayA hai / brahmacArIjIke patra na sAhityika haiM na rocaka / phira bhI unameM jaina samAjake liye kitanI lagana aura cAha thI yaha dhvanita pratyeka patrase hotA hai| -goyalIya] For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 ] anekAnta [varSa 6 dAhoda (paMcamahAla) (6) jamanAlAla bajAja jainapAThazAlA 16-10 12-11-27 bhAI jauharImalajIko dharmasneha kaheM Traika naM0 48 kisa viSayakA-Apa eka koI (2) prabhAcanda zAstrI sunA hai--yahA~ naukarI itihAsa mujhe bhejiye jo vartamAna paThanakramameM calatA kI hai vaha dharmako na tyAge isapara dhyAna- ho maiM dekhakara uttara likha bhejUMgA use Apa maMjUra (3) dehalImeM eka jainaborDiGgakI bar3I jarUrata hai karAveM phira dUsarI pustakako bhejeM yA prophesara isakA prayatna kraaveN| hIrAlAlajI kara sakate haiN| (5) karmAnandajIkA kyA hAla hai| jamanAlAla bajAja sarvase dharmasneha kheN| 2-11-27 . hisAra, mahAvIraprasAda vakAla kArDa pAyA maiM tA0 18 navambara taka yahA~se bAhara 6-11-36 - nahIM jA sakatA hUM isaliye Apa paM0 jugalakizorajI* vairisTara campatarAya kyA dehalI AyeMge, kaba taka ko bulA leveM yA bAbU nyAmatasiMhajI hisaarko| kisa dina kisa samaya AveMge, ThIka patA ho to jauharImalajIkA patA kyA hai dharmasneha kheN| . likheM / va, ve dehalImeM kahA~ tthhreNge| (E) khaMDavA, 25-10-27 ___ maiM 14 yA 15 ko yahA~se calU~gA yadi avasara ho yAda avasara hA maiM asvastha hU~ cintA kI bAta nahIM hai| jayantI * to milatA jaauuNgaa| .. para Aneke sambandhameM abhI kucha nahIM kaha sakatA huuN| zrAvikAzrama, tAradeva abake varSa Apa tInoM dina bhAI campatarAyajIko bambaI 3-11 sabhApati banAveM va unakA bar3hiyA chapA huA. bhASaNa maiM 15 dinase bImAra thaa| aba ThIka huuN.| jUtA paayaa| karAveM va bA~TeM / campatarAyajIse kAma lenA cAhiye nApa ThIka huI, ApakA dharmaprema sarAhanIya hai| kyA nahIM to ve phira vakAlatameM phaMsa jaaveNge| dehalImeM bo0 kI koI tajabIja hai| yadi lAlA lAjapatarAyase kucha jainamatakI prazaMsA sarrAphase va sabase dharmaprema kheN| para kahalA sakeM to bahuta prabhAva ho| . - khaMDavA, 15-10-27 mera pustaka milI par3hakara yadi kAmatAprasAda ____ patra pAyA va pustakeM pAI / nAgapura bhejA bahuta cAheMge to bheja deMge / lekha nikala gayA hogaa| acchA kiyA udU pustakeM pahale milI thiiN| Apa jainagajaTa aGka 43 abhI AyA nahIM Apa sUrata khUba dharmapracAra kreN| merA likhA Traika yaha azuddha se ma~gA leM va vahIM kahIMse dekha leN| chapA hai kyoMki mere akSara sivAya sUranavAloMke aura upajAtivivAha Andolanako jora denA caahiye| koI par3ha nahIM skaa| yadi Apa koI hindI Traika vo, 22-3-27 cAhate hoM to maiM.likha sakatA hUM para Apa kameTIse ___ yadi bairisTara sAhaba taiyAra haiM to maMDalakI orase pAsa karAleM ki vaha sUrata hI zIghra chape to maiM likhU unhIMko gurUkulake utsavameM bhejiye / yadi mujhe bhejanA paM0 mathurAdAsako samajhAkara bolapura zAntiniketana ho to niyata tithi honI cAhiye va eka jainI rasoIke bhijavAve vahA~ bahuta jarUrata hai adhika vetanakA lobha liye sAtha cAhiye tathA unakI svIkAratA zrApake hI na kareM yahA~ unakI bhI yogyatA bar3hegI unakA javAba dvArA AnI caahiye| lekara likhnaa| (3) For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] samAja-sevakoMke patra [353 (10) khaMDavA, 1-10-27 (2) mAIdayAla vAlA Treka nahIM milaa| jainakalAke sudhArake liye brahmacArI ku~vara (3) satyArthaprakAzakA khaMDana likhakara lAlA digvijayasiMha nAgapurameM udyama kara rahe haiM patA-paravAra devIsahAya phIrojapurako bhejA hai| ve paM0 mANakacanda di0 jainamandira itavArI bAjAra / kucha pustakeM hindIkI nyAyAcAryako dikhAkara satyArthadarpaNameM bar3hAkara bA~Taneko bhejeM / sanAtana jaina 10 prati jinendramata- chApeMge paMDita mANakacandakA dekhanA kAphI hogA hara darpaNa 10 prati anya hindIke upayogI TraikR 5-5 ekake dikhalAnese pustaka bigar3a jAtI hai / RSabhadAsa phira jo ve ma~gAveM bhejate rheN| 5 sanAtana jaina kA khaMDana sUrajabhAnako dikhAkara chaapeN| mujhe bheja deN| sanAtanajainapatra milA hogA pracAra kareM satyako ___29-3-27 prakaTa kiye binA kAma nahIM cala sakatA thA isase . prUpha va kApI mAmanacanda premIke dvArA bhejI hai udyama kiyA hai / navayuvakoMko madada denI caahiye| mile hoNge| lekha mere pAsa hai maiM lAhaura ahikSetra (15) sUrata, 1-3-25 hokara jAtA huuN| patA-balavaMtarAya baiGkara purAnI kArDa tA0 26 kA pAyA anArakalI laahaur| mujhe zrImahAvIrajI caudasako savere jAnA hai udUke kucha Traika bheMTarUpa dharmasvarUpa, kartAkhaMDana isaliye maiM terasako 7 aprailako rAtako haa|| bajekI Adika eka-eka malake do-do 5 va 7 prakArake bheja deM gAr3Ise mahAvIrajI jAnA cAhatA huuN| vasa yadi merA likha deM bA~Ta deN| vyAkhyAna usa samayake bhItara hosake to maiM Aneko - lA0 prabhurAma jaina mAsTara gavarnameMTa skUla mahAma taiyAra hUM isI AzayakA tAra Apako kiyA hai| jilA rohataka patA pUchA hai kucha nahIM jAnate nirAkulatA rahe isase sapharakharcakI bAta bhI likha dI jarUra bhejeN| hai Apa javAba jarUra denA yadi upayoga na ho to bhI 4-2-27 javAba denA jisase maiM na Aneke liye nizciMta hojaauuN| Traika pAye lAlA lAjapatarAyakI pustakapara noTa arjunalAla seThIjIkA bhASaNa bahuta maryAdAmeM honA maiMne pahale unako bheje the| aba vaha pustaka mere pAsa cAhiye ve aisI aisI bAteM kaha jAte haiM ki aspRzyoMnahIM hai yadi vaha badalanA svIkAra kareM, Apa unase ko mUrti sparza karAI jAve so koI jaina sunaneko mileM to pustaka bhijavA deN| maiM phira noTa likhakara taiyAra nahIM hai / isase unakA bhASaNa va bhagavAnadInakA bheja duuNgaa| bhASaNa vicAre hue zabdoMmeM honA cAhiye jisase ___ sanAtanajainamata sUratameM hI chapavAnA vaha hamAre zAnti rahe kSobha na rahe jalsA Apa dinameM zurU kareM akSara par3ha skeNge| vahI calatA rhe| . (13) kaTaka, 16-3-24 purAne logoMko sAtha lekara apanA kAma banAnA lA kameTIkA kyA kAma horahA hai / ahiMsA dharmake ThIka hogaa| do Traika bheja denA mere nAma C/seTha jokhIrAma (16) 7-5-26 mUMgarAja 173 harIsanaroDa kalakattA z2arUrata hai| (1) iTalIkI kApI par3hI 'lauTAte haiM. saba (14) - bambaI, zrAvikAzrama jubalIbAga zvetAmbara grantha haiN| tAradeva 27-11-27 (2) hamArA eka bar3hiyA lekcara jainagajaTa Apake patra tA0 16 // 18-11 ke paae| madarAsameM nikala rahA hai| do aGkameM nikala cukA hai (1) prAcInasmArakakI pratiyA~ lAgatake mUlyameM zeSa aura nikalegA use Apa TraikRrUpa chapavA leM bahuta sUratase prApta hoMgI muphta nhiiN| .. hI upayogI pdd'egaa| mArca va maImeM nikalA hai| . For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 ] anekAnta .[ varSa 6.. . (3) campatarAyajIkA vAstavameM bhale prakAra lakhanaU, 4-10-26 sammAna karanA caahiye| padavI merI rAyameM nIce 1-jainagajaTakI khabarakA khaNDana kisI bar3e likhemeMse ho| AdamIke nAmase chpvaaveN| - (1) jainasiddhAntaratnAkara (2) jainatIrthoddhAraka * 2-rilIjana oNpha impAyara pustakameM kyA jaina- (3) jainatattvasAgara (4) jainadharmakumadendu dharmakA kucha vizeSa hAla likhA hai yadi ho to Apa (5) jainabodhamArtaNDa (6) jainadarzana sUrya par3hane bheja diijiyegaa| e0 sI0 bosakA lekcara bhI chapavA leM TraikRmeM 3-gommaTasAra jIvakAMDa karIba AdhA chapa ___(4) AgAmI jayantImeM aise ajaina vidvAnoMko gayA hai / 1 mAsake anumAnameM zAyada pUrNa hojAyagA sabhApati kareM jo haraeka jalsemeM hAjira ho kAryavAI phira karmakAMDa 1 tihAI tarjumA huA hai so chapegA kare yadi maharSi zivavratalAla raha sakeM to ThIka phira aura grantha mi0 jainIkA tarjumA unhIMke kharcase anyathA mi0 bosa hI sabhApati rheN| ___ chapa rahA hai| laikcarara 4-seTha hakamacandake virodhameM eka bar3I sabhA ___ RSabhadAsa vakIla-mastarAma ema0 e0 lAhaura, dehalI Adi kahIM hokara vijAtIya vivAhakI puSTimeM pro0 hIrAlAla ema0 e0 amarAvatI, kastUracanda jaina prastAva saba paJcAyatameM jaaveN| sabhApati pyArelAla vakIla jabalapura, paM0 darabArIlAla indaura, paM0 vakIlake samAna koI vyakti ho| Apa TraikRkA to mANikacandajI. paM0 ku~varalAlajI nyAyatIrtha, ratana- pracAra karate rheN| lAla vakIla bijanaura, varNI gaNezaprasAdajI, phanI- (20) lakhanaU, 1-6-26 bhUSaNa adhikArI banArasa, viMdhyabhUSaNa bhaTTAcArya 1-sUcanAyeM sUrata bhejI jAcukI haiN| zAntiniketana, bolapura baGgAla Adi vidvAnoMko 2-kavitA pUjAkI karanA bahuta kaThina kAma hai ajitaprasAda vakIla kara sakate haiM yadi parizrama kreN| utsAhapUrvaka TraikoMko khUba bA~TeM / dharmakA pracAra . 3-pUjAmeM bhUmikA ThIka karanekI jarUrata hai usa kreN| kAmameM zithilatA na kreN| pahAr3I hAI skUla meM teraha-paMthakI rIti dI hai cAhiye. donoM rIti denaa| kI rakSA karAveM / dehalImeM jainaborDiGga kraaveN| hamane zabda va zabda vA~cA nahIM tathApi tarjumA ThIka (18) 7-12-26 hogA vArisTara sAhabakA kAma hai| . . Apake saba Traika va saiMsasakA utArA pAyA maiM (21) ... vardhA, 15-3-26 yathAzakti AnekI koziza karU~gA ajitaprazAdajIko Aja lekha mukti va usake sAdhanapara bhejA hai 15-20 dina pahale likhanA abhI ve hA~ nahIM kareMge sadupayoga kareM va sUratameM hI chapAveM bar3I mehanatase maiM eka Traika "hamArA sanAtana jainamata" likhanA cAhatA likhA hai| hU~ isIpara vyAkhyAna dUMgA usako Apa chapavAkara . yadi mere bulAnekA vicAra ho jayantIpara to ba~TavA sake to maiM likhanekA kaSTa utthaauuN| 40 pRSThake sammati karake bulAveM va pUrvavat sammAnase biThAle va karIba hogA uttara diijiyegaa| bhASaNa apane viSayapara dilAveM yadi rAya na par3e to __ candrakumAra zAstrI, ku~varalAla zAstrI, daravArI- kabhI na bulAveM ApakA jalsA nirvighna ho so kreN| lAlajI, jugalakizorajI, banavArIlAla meraTha Adi eka dina 2 ghaNTe vizeSa pUjA saba milakara kreN| ko bulAveM tathA Apa jitane bar3e-bar3e ajaina vidvAnoM utsavake sAtha jise ajaina bhI dekheM / maMDapameM zrIjIko ko jAnate haiM unase message mNgaaveN| kAma utsAha virAjamAna karake kareM phira pUjAke pIche vahIM. pahu~cA se kareM / dharmakI mahimA pragaTe so upAya kreN| , deveM / pahu~ca deveM lekhkii| bulaaveN| For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRtikI rekhAe~ PREmmsmarenes.. FB - -- yAdA - HALLPAPER -- (lekhaka- ayodhyAprasAda goyalIya) [vI kiraNakA zeSa] binA halada-phiTakarI lage usa vakta jiyArata nasIba san 1931meM gAndhI-aravina samajhauteke anu- ho skii| . sAra prAyaH sabhI rAjanaitika bandI chor3a diye gye| miyA~vAlI jelameM tIna rAjanaitika bandI pahalese parantu mere bhAgyameM ina khairAtI hoTaloMke svAdiSTa hI maujUda the cAra hama pahu~ca gye| sAtoM eka hI bhojanakI rekhAe~ zeSa thIM, isaliye eka varSake liye choTese kamaremeM jamInapara kambala bichAkara sote the| aura roka liyA gyaa| lekina khAlI baiThA to dAmAda . abhI hameM pahuMce do-tIna ghaNTe hI hue the ki dekhA bhI bhArI ho uThatA hai| isa taraha DaNDa pela-pelakara ki do sikkha paTApaTa tataiye mAra rahe haiN| paraspara roTiyA~ tor3anA adhikArIvargako kabataka suhAtA ? hor3a-sI lagI huI thii| kamaremeM Ane vAle tataiyoMko maMjabUrana unhoMne miyA~vAlI jelameM cAlAna kara diyA; uchala-uchalakara kahakahe lagA lagAkara mAra rahe the| kyoMki yahA~ bhI rAjanaitika bandI roka liye gaye the| maiM unakI isa haraqatase hairAna thA ki gAndhIjIke miyA~vAlI jelakA to z2ikra hI kyA. miyA~vAlI sainika yaha kauna-sA ahiMsA-yajJa kara rahe haiM ? abhI jilemeM badalI hote sunakara bar3e-bar3e oNphisara kA~pa eka-dUsarese paricita bhI na ho pAye the| unakI isa uThate haiN| koI bhUla yA aparAdha kiye jAnepara prAya- saMhAra-lIlApara kyA kahA jAya ? yaha maiM soca hI zcittasvarUpa hI unakA yahA~ TrAMsaphara hotA hai| rahA thA ki mere sAtha Aye pANDeya candrikAprasAdase retIlApradeza. adhikAdhika garmI-sardI. assI-assI na rahA gayA aura ve Aveza bhare svarameM bole-saraghaNTekI lagAtAra A~dhI pAnIkI kamI. manoraJjanakA dArajI. yadi Apako dayA-dharma chU nahIM gayA hai to abhAva. krUra aura mUrkha jaGgalI logoMkA ilAkA apane sAthI jaina sAhabakI manovyathAkA to dhyAna hara-ekako rAsa nahIM aataa| jarA-jarAsI bAtapara rakhanA thA ! Apa kyA nahIM samajhate ki Apake isa khUna hoM jAnA yahA~ Ama rivAja hai / bAdazAhI kANDase inako kitanI vedanA ho rahI hogI ? itanA jamAnemeM jinaM hatyAroM aura pApiyoMko deza nikAlekI sunate hI eka saradArajI to tatkAla apanI bhUla sajA dI jAtI thii| vaha isI pradezameM chor3a diye jAte samajha gaye aura tataiyekI hatyA banda karake mujhase kssmaathe| unhIM aparAdhiyoMke vaMzaja yahA~ ke mUla nivAsI yAcanA kara lii| yaha saradAra sAhaba mAsTara kaabulhaiN| aba to yaha pradeza pAkistAnameM calA gayA hai siMha the ! jo 7-8 varSase jela jIvana bitA rahe the aura binA pAsaporTake dekhanA asambhava hogayA hai| aura Ajakala paJjAba asembalIke sadasya haiN| bar3e bhAgya hI acche the jo isa samayakI vilAyatakI . sahRdaya, tapasvI auraH ucca vicAroMke rASTravAdI For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356] - anekAnta [varSa 6 . sikkha haiN| kintu dUsare saradArajI na mAne aura kSubdha ho uThe aura bole- saradArajI. jhUTha bolate kar3akakara bole-"to kyA hama jaina sAhabakI vajahase zarma AnI cAhiye, eka jaina mAMsa-aNDe khAnekI zarta hAra jAe~ / tataiyoMne hameM kATA to hamane bhI ijAjata degA yaha nAmumakina hai| yaha bAta kahakara pratijJA kara lI ki 100 tataiye mAra kara hI dama jaina sAhabakA tumane dila dukhAyA hai. isake liye leNge| hamameMse jo pahale 100 mAra legA vahI zata unase mAfI maaNgo|" . jiitegaa| agara jaina sAhabako kATa le to kyA yaha nahIM mAreMge ? agara ye na mAreM to hama bhI mAranA miyA~vAlI jelameM rahate hue jaba 15-20 roz2a chor3a sakate haiN|" hogaye / taba eka roz2a tIsarA sAthI muhammada ___ aba merI bana AI ! maiMne kahA-"jaba maiM unake zarIpha bolAsatAnekI bhAvanA nahIM rakhUgA. taba ve mujhe haragiz2a "lAlAjI: kyA Apa sacamuca jaina haiM ?" . nahIM kATeMge / aura yadi vaha Apake dhokhemeM mujhe "jI, isameM bhI kyA zaka hai ?" kATa bhI leM taba bhI maiM unheM nahIM maaruuNgaa| agara "mujhe to yaqIna nahIM AtA. ki Apa jaina haiM, mArU~ to tuma phira tataiye mAranemeM svatantra rhoge| phira Apa to bahuta acche insAna mAlUma hote haiN|" tumheM koI nahIM rokegaa|" AzcaryakI bAta yaha huI ki "to kyA jaina insAna nahIM hote ?" / makkhiyoMkI taraha adhika saMkhyAmeM ur3ane vAle una . "khudA-qasama pAdhAjI (eka bandI jo rihA ho tataiyoMne mujhe nahIM kATA aura merI pata rakha lI, isa gaye the) aksara kahA karate the, jainiyoMkI parachA~hIse bAtakA una saradArajIpara bar3A asara huA kintu bacanA, yaha insAnakA khUna cUsa lete haiM / maiM to dukha hai ki adhika garmI bardAzta na honeke kAraNa khayAla karatA thA ki yaha loga banamAnuSakI qismake 10-15 rojameM hI unheM unmAda ho gayA aura hamase loga hote hoMge aura inheM kisI ajAyabagharameM pRthaka kara diye gye| dekhuugaa| magara jaba Apa yahA~ tazarIpha lAye aura rAjanaitika bandiyoMke vicAroMkI thAha leneke liye mAlUma huA ki Apa jaina hai to maiM phaurana ghabarA jelameM sI. AI. DI. ke AdamI bhI satyAgraha Ando- kara kamarese bAhara AgayA thaa| aura Apane mahasUsa lanameM sajA lekara AjAte the| yaha loga kitanA kiyA hogA ki 4-5 roz2a maiM Apase bacA-bacAsA gaharA kATate haiM yaha to kisI aura prasaGgameM likhA rahatA thaa| Apake sAthIse ApakI tArIpha sunakara jaaygaa| yahA~ to kevala itanA likhanA hai ki eka yakIna nahIM AyA thaa| jaba Apako itane naz2adIkase ese chadmaveSI sajana hamAre pAsa aura bheja diye dekhA hai taba bharama dUra huA hai|" gye| ye hajarata eka roz2a sivilasarjanase svAsthya- . maiMne kahA-"pAdhAjIne g2alata nahIM kahA. unakA lAbhake nAmapara gozta aura aNDoMkI mA~ga kara baitthe| kisI jainane satAyA hogA. tabhI unakI aisI dhAraNA DAkRrane kahA-ApakA yaha khAna-pAna jaina sAhabako banI hogI / eka machalI sAre tAlAbako gandA . akharegA to nhiiN| kara detI hai|" nahIM. "maiMne inase ijAjata le lI hai|" maiM yaha sunakara kiM kartavya vimUr3ha ho gayA. yaha miyA~vAlI jela meM amara zahIda yatIndranAthadAsa. . kahU~ ki mujhase qataI nahIM pUchA to sAthI jhUThA banatA bhagatasiMha aura harisiMha raha cuke the, saubhAgyase hai. rAjanaitika bandiyoMkI zAnameM pharka AtA hai aura unhIM bairikoM aura koThariyoMmeM mujhe bhI rahanekA cupa rahatA hU~. to yaha saba dekhA kaise jAyagA ? maiM avasara milaa| 45 mAha bAda 4 najarabanda baGgAlI kucha nizcaya kara bhI ne pAyA thA ki sivilasarjana aura aagye| jo hamase saMrvathA dRra aura gupta rakhe For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6] vyaktitva [357 gye| kintu patA unake Anese pahale hI hameM cala maiM unakA matalaba tAr3a gyaa| yadi vAstavika gayA aura hamameMse eka sAthIkA jelameM unase patra ghaTanA batalAtA hU~ to eka sAthI musIbatameM pha~satA hai, dvArA 'vicAroMkA AdAna-pradAna hone lgaa| sAthI mere dAmanapara dezadrohakA dArA lagatA hai| isaliye sI0 AI0 DI0ke saMketapara eka patra jelavAloMme bAtako bacAkara bolA-"bezaka, jaina koI aisI bAta pakar3a liyA aura usase bar3I khalabalI maca gaI / usa nahIM kahate jisase kisIkA dila dukhe yA koI saMkaTa vakta maiM aura eka ve patra vyavahAra karane vAle sAthI meM pha~se / " do hI jelameM the / patra pakar3e jAte hI unheM anyatra bheja .. "bezaka, jainiyoMkI aisI hI tArIfa sunI hai !" diyA aura mujhe phA~sIkI 10 naM0 koTharImeM isaliye phira vaha idhara-udhara kI bAta karake bole-"kyoM bhaI bheja diyA ki maiM ghabarAkara saba bheda khola duuN| isa jaina sAhaba, vaha bAta Akhira kyA thI ?" . 10 naM. kI koTharImeM phAsIkI sajA pAne vAlA vahI "jI. kaunasI" vyakti eka rAta rakhA jAtA thA jise prAtaH phA~sI . "bhaI vahI, tuma to bilkula ajAna banate ho ?" denI hotI thI ! koThariyoMmeM banda mRtyukI sajA pAye mere hoMTase sUkha gaye. maiM thUkako nigalatA huA phira hue bandiyoMkA karuNa krandana nIMda harAma kara detA thA bolA-"maiM ApakI bAtoMko qataI nahIM samajhA / " aisA mAlUma hotA thA ki zmazAnabhUmimeM baThe dhU-dhU "jainasAhaba, saca-saca kaha do hama tumheM yakIna, jalatI citAoMko dekha rahA huuN| 3-4 roja banda rahane dilAte haiM tumapara jarA bhI A~ca na aayegii| jaina para jaba adhikAriyoMko vizvAsa hogayA, mAre bhayake hokara jhUTha na bolo|" aba saba ugala degA to kalakara jela suparinTenDenTa ke sAtha mere pAsa aayaa| maiM usa vakta koTharIke ___"mujhe aphasosa hai ki mere kAraNa Apako hamArI bAhara baiThA carakhA kAta rahA thaa| ve mujhase binA bole jAtiparase vizvAsa uTha rahA hai| maiM Apako kasama muAyaneke bahAne merI koTharImeM gaye aura kisI kAma khAkara yakIna dilAtA hU~ ki jhUTha bolanA to daralAyaka kaoNgajakI khojake liye merI kitAboMko isa taraha kinAra. jisase kisIkA dila dukhe hama aisA eka bhI dekhane lage jaise lAibrerImeM pustakoMko yU~hIM ulaTa zabda nahIM bolate ?" palaTakara dekhA jAtA hai| phira bolanekA bahAnA DhUMDha ____ kalakara khuda apane jAlameM phaMsa gayA thA vaha kyA kara kalakara bole-"acchA to Apa dIvAne g2Aliba bAta calAye lAcAra mu~ha laTakAye calA gyaa| koI samajha lete haiN|" bheda na milaneke kAraNa jaba ve mere sAthI rihA kara diye gaya taba 1 mAha bAda merI sajA pUrI honepara "jI. samajhA to nahIM hU~. samajhanekI bekAra koziza unheM mujhako bhI chor3anA pdd'aa| karatA rahatA huuN|" . . sI0 AI0 DI0 suparinTenDenTa aura jela supa"Apa to jaina haiM na?" rinTenDenTane kAphI tarakIbeM lar3AI para saphalatA "jI " na milii| "bhaI, sunA hai jaina jhUTha nahIM bolate !" 17 navambara sana 1648 . For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana . 1 bhAratIya saMskRti aura ahiMsA-mUla pustakake 'avalokana' (prastAvanA) meM usake lekhaka lekhaka, sva. dharmAnanda kosambI / anuvAdaka, paM0 paM0 sukhalAlajIne unake isa sandehakA ucita samAvizvanAtha dAmodara zolApurakara / prakAzaka, hindIgraMtha- dhAna kara diyA hai / ataH usa sambandhameM yahA~ likhanA ratnAkara kAryAlaya bmbii| mUlya. do rupyaa| anAvazyaka hai / lekhakane jo eka khAsa bAtakA ullekha prasiddha bauddha vidvAna sva. kosambIjIne yaha kiyA hai vaha yaha hai ki jaina-tIrthakara pAvake pahale pustaka marAThImeM hindU saMskRti ANi ahiMsA' nAma ahiMsAse bharA huAtattvajJAna nahIM thA-unhIMne usakA se likhI thii| usIkA yaha hindI saMskaraNa hai, jise upadeza susambaddharUpameM diyA thaa| likhA haihindI bhASAbhASiyoMke lAbhArtha hindI-sAhityake "pAzvakA dharma bilkula sIdhA sAdA thaa| hiMsA prasiddha sevI aura prakAzaka paM.nAtharAmajI premIne asatya, steya tathA parigraha ina cAra bAtoMke tyAga apane svargIya putra hemacandrakI smRtimeM hindIgrantha- karanekA vaha upadeza dete the| itane prAcInakAlameM ratnAkara kAryAlayadvArA prakAzita kiyA hai aura jo ahiMsAko itanA susambaddharUpa denekA yaha pahalA hI hemacandramodI-pustakamAlAkA prathama puSpa hai| udAharaNa hai| ___ prastuta pustakameM bhAratakI prAcIna vaidika, zramaNa . xxtAtparya yaha hai ki pAvake pahale pRthvIpara aura paurANika ina tIna saMskRtiyoM, unake aGga- saccI ahiMsAse bharA huA dharma yA tattvajJAna thA hI nhiiN| pratyaGgoM, vividha matoM, aneka matapravartakoM, rAjanaitika pAzvaM munine eka aura bhI bAta kii| unhoMne ghaTanAoM Adipara aitihAsika aura svatantra naI dRSTi- ahisAko satya, asteya aura aparigraha ina tInoM se vicAra kiyA gayA hai| sAtha hI pAzcAtya saMskRti niyamoMke sAtha jakar3a diyaa| isa kAraNa pahale jo aura usakI sAmAjika vyavasthApara prakAza DAlate ahiMsA RSi-muniyoMke AcaraNa taka hI thI aura hue bhAratIya sAmAjika krAnti aura mahAtmA gAMdhIkI janatAke vyavahArameM jisakA koI sthAna na.thA. vaha rAjanIti, sAmrAjyake guNa-doSoMpara vicAra karake aba ina niyamoMke sambandhase sAmAjika evaM ahiMsAkA prAcIna aura arvAcIna tulanAtmaka svarUpa vyAvahArika hogii| batalAyA hai / ataeva pustakako vaidika-saMskRti zrama- pArzvamunine tIsarI bAta yaha kI ki apane navIna NasaMskRti, paurANika-saMskRti, pAzcAtya-saMskRti tathA dharmake pracArake liye unhoMne saMgha banAye / bauddha saMskRti aura ahiMsA ina pA~ca mukhya vibhAgoM- sAhityase isa bAtakA patA lagatA hai ki buddhake samaya adhyAyoMmeM rakhA gayA hai| lekhakane apane vizAla jo saMgha vidyamAna the una saboMmeM jaina-sAdhu aura adhyayana aura kalpanAka AdhArapara jahA~ isameM sAdhviyoMkA saMgha sabase bar3A thaa|" kitanA hI spaSTa svatantra vicAra kiyA hai vahA~ aneka . pustaka naI dizAmeM likhI gaI hai aura naye bAtoMkI tIvra AlocanA bhI kI hai| jainoMke RSabhadeva vicAroMko liye hue hai| ataH kitane hI pAThakoMke Adi 22 tIrthaGkaroMke carita, unake zarIrakI U~cAI kSobhakA kAraNa bana sakatI hai| para saMzodhaka aura aura jaina sAdhusaMghoMkI bRhadrUpatA Adipara bhI saMdeha guNajJa taTastha vicArakoMke liye nUtana aura nirbhIka vyakta kiyA hai aura unheM kAlpanika batalAyA hai| spaSTa vicAra karanekI eka navIna dizA pradarzita karatI For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa ] sAhitya-paricaya aura samAlocana [356 hai| hindI-sAhityameM aisI pustakako prastuta karaneke vinyAsa acchA hai / lekhakakA yaha prathama prayAsa liye lekhaka aura prakAzaka donoM dhanyavAdAha haiN| sarAhanIya hai aura pustaka pracArake yogya hai| chapAI-saphAI saba sundara hai| 4. jainadharmapara lokamata-saMgrAhaka aura 2. bhAgya-phala (bhAgya-prakAzaka-mArtaNDa)- prakAzaka, 'svatantra' suurt| mUlya, jainadharma pracAra / lekhaka, paM0 nemicandra zAstrI, jyotiSAcArya nyAya- isameM mahAtmA gAndhIse lekara rAjagopAlAcArya jyotiSatIrtha sAhityaratna / prakAzaka aura prAptisthAna taka lagabhaga pacapana bhAratIya aura pAzcAtya uccakAntakuTIra, aaraa| mUlya sajilda 11-) aura koTike vidvAnoMke jainadharmapara prakaTa kiye gaye matoMajilda 1) / vicAroMkA saGkalana kiyA gayA hai| pustaka saMgrahaNIya tathA pracArake yogya hai| - hareka vyakti yaha jAnaneke liye utsuka hotA hai ki merA bhAgyaphala kaisA hai ? mujhe kaba aura kyA 5. vizvavibhUti-svargArohaH-(zrI gAndhIhAni-lAbha tathA sukha-dukha hogA ? vidvAn lekhakane guNagItAJjaliH) lekhaka, muni zrInyAyavijaya / isa pustakadvArA inhIM saba bAtoMpara apane prazaMsanIya prakAzaka, zrI kezavalAla maGgalacanda zAha pATaNa jyotiSajJAnakA prakAza DAlA hai / isameM vaizAkhase (gujarAta) / mUlya kucha nhiiN| prArambha karake caitra taka bAraha mahInoMmeM utpanna hue prastuta choTI-sI 16 padyAtmaka racanA muni nyAyapuruSoM aura striyoMkA tithi tathA dinavAra phalAdeza vijayajIne gAndhIjIke svargArohaNapara saMskRtameM racI (zubhAzubha phalakA pradazana) prastuta kiyA hai| pustaka hai aura gujarAtI anuvAdako liye hue hai| racanA bhAratIya aura pAzcAtya jyotirvidoke vividha granthoM lalita aura sarala hai| tathA prAcIna aura arvAcIna vicAroMke AdhArase. 6. vastuvijJAnasAra-pravaktA, adhyAtmayogI likhI gaI hai| bhASA sarala aura cAlU hai| hindI zrIkAnajI svAmI / hindo-anuvAka, paM0 parameSThIdAsa sAhityake bhaNDArameM aisI acchI bheTa upasthita karane jaina nyAyatIrtha / prakAzaka, zrIjaina svAdhyAyamandira ke liye lekhaka avazya hI abhinandanake yogya hai| TrasTa sonagar3ha (kaatthiyaavaadd')| mUlya, kucha nhiiN| hama unakI isa satkRtikA samAdara karate hue pAThakoMse anurodha karate haiM ki ve isa pustakako jarUra ma~gAkara ____ yaha zrIkAnajI svAmIke gujarAtImeM diye gaye par3heM aura apane phalAphalako jJAta kreN| AdhyAtmika pravacanoMkA mahatvapUrNa saMgraha hai| isameM ananta puruSArtha, AtmasvarUpakI yathArtha samajha, upA. 3. samrATa khAravela-lekhaka, jayantIprasAda dAna-nimitta Adi sAta viSayoMpara acchA vivecana jaina sAhityaratna / prakAzaka aura prAptisthAna, navayuga kiyA gayA hai| svAdhyAya-premiyoMke liye pustaka paThajaina sAhitya-mandira khtaulii| mUlya 11) / nIya aura saMgrahaNIya hai| yaha eka nATaka grantha hai jisameM jambUkumAra 7. satya harizcandra-racayitA. muni zrIamara(antima kevalI jambUsvAmI), aJjana muktiyajJa aura candra kaviratna / prakAzaka, sanmatijJAnapITha aagraa| samrAT khAravela ye cAra nATaka nibaddha haiN| inameM mUlya 1 // ) / samrAT khAravela anya nATakoMse bar3A hai aura isa * satya harizcandra bhAratIya itihAsameM prasiddha haiN| 'liye. usakI pradhAnatAse pustakakA nAma bhI samrATa gA~va-gA~vameM aura nagara-nagarameM unakI guNa-gAthA gAI khAravela rakhA gayA jAna par3atA hai| nATaka sabhI jAtI hai / unhoMne satyake liye strI. putra aura apanA bhAvapUrNa aura zikSAprada haiN| zabda aura bhAva donoMkA tana bhI utsarga kara diyA thA aura bhAratake purAtana . For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 1 .. . anekAnta . [ varSa / ujjvala Adarzako unnata kiyA thaa| munijIne hindI acchA aura sarala huA hai / paM0 banArasIdAsajIkA padyoMmeM unhIMkI baDe sandara Dhanase gaNa-gAthA gAI hai| bhASA kalyANamandira-stotra bhI isake pustaka acchI bana par3I hai aura lokarucike anukUla nibaddha hai| hai| bhASA aura bhAva sarala tathA hRdayagrAhI haiN| 10 zrIcataviMzati-z2inastuti(vRtti sahita) 8. sAmAyikasUtra-lekhaka, ukta upAdhyAya lekhaka, vidyAvAridhi shriisundrgnni| prakAzaka, zrImuni zrIamaracanda kaviratna, prakAzaka, sanmatijJAna- hindIjainAgama -prakAzaka - sumatikAryAlaya, jaina-presa pITha aagraa| mUlya 3 // ) / koTA (rAjapUtAnA) / mUlya / ) / _ munijIne isameM sAmAyikake sambandhameM vistRta . isameM RSabhAdi caubIsa jaina tIthaGkaroMkI saMskRta kiyA hai aura apanI sthAnakavAsI paramparA- bhASAmeM gaNIjIne stuti kI hai aura svayaM usakI saMskRta nusAra sAmAyikasUtroMkA saGkalana aura sarala hindI vRtti bhI likhI hai / pustaka upAdeya hai| vyAkhyAna diyA hai| pustakake mukhya tIna vibhAga haiN| 11.zrIbhAvArivAraNa-pAdapUrtyAdistotra saMgrahapahale-pravacana vibhAgameM vizva kyA hai. caitanya, manuSya saMgrAhaka aura saMzodhaka munivinayasAgara / prakAzaka, aura manuSyatva, sAmAyikakA zabdArtha Adi sAmA- ukta jainapresa koTA / mUlya bheNtt| yikase sambandha rakhanevAle koI 27 viSayoMpara vivecana hai| dUsare 'sAmAyikasUtra'meM namaskArasUtra Adi 11 ____ isa saMgrahameM tIna choTe-choTe savRtti stotroMkA sUtroMkA artha hai aura antima tIsare vibhAgameM pari- sakalana hai| pahalA samasaskRta a saMkalana hai| pahalA samasaMskRta aura anya donoM ziSTa hai, jinakI saMkhyA pA~ca haiN| pranthake prArambhameM sa saMskRta bhASAmeM haiN| prathama bhAvAridhAraNapAdapUrti aura paM0 vecaradAsajIkA vidvattApUrNa antardarzana' (bhamikA) dUsare pArzvanAthalaghustotra tathA donoMkI vRttiyoM ke hai / zvetAmbara aura digambara paramparAoM ke sAmAyikoM racayitA vAcanAcArya zrIpadmarAjagaNi haiM / aura para bhI saMkSepameM prakAza DAlA hai| digambara paramparAke tIsarI 'savRtti jinastuti' racanAke kartA zrojinaAcArya amitagatikA sAmAyikapATha bhI apane bhuvanahitAcArya hai| tInoM racanAe~ prAyaH acchI haiN| hindI arthake sAtha diyA hai / pustaka yogyatApUrNa aura 12. caturviMzati - jinendrastavana-racayitA, sundara nirmita huI hai| bhASA aura bhAva donoM aura vAcanAcArya zrIpuNyazIla gaNI / prakAzaka, uparyukta AkarSaka haiN| saphAI-chapAI acchI hai| lekhaka aura presa koTA / mUlya bheNtt| prakAzaka donoM isake liye dhanyavAdake pAtra haiN| nAnA rAgoM aura rAganiyoMmeM racI gaI yaha eka 9. kalyANamandira-stotra-lekhaka aura prakA- saMskRtapradhAna racanA hai / isake kucha stavanoMmeM deziyoMzaka, uparyukta munijI tathA pITha / mUlya // ) / kA bhI upayoga kiyA gayA hai| isa racanAmeM kula 25 - stavana haiN| 24 to caubIsa tIrthaGkaroM ke haiM aura antima ___ kalyANamandira-stotra jainoMkI tInoM paramparAoMmeM mAnya hai| yaha stotra bar3A hI bhAvapUrNa aura hRdaya- . sAmAnyataH jinendrakA stavana hai| lekhakakA uddezya grAhI hai| prastuta pustaka usIkA hindI anuvAda hai| lokaruci-pradarzanakA rahA hai| pustaka grAhya hai| ' -koThiyA / granthake ArambhameM munijIne ise siddhasena divAkarakI kRti batalAI hai jo yuktiyukta nahIM hai| yaha digambarA- 13. kundakundAcAryake tInaratna- lekhaka, cArya kumudacandrakI racanA hai. jaisA ki granthake antameM gopAladAsa jIvAbhAI paTela / anuvAdaka paMDita 'jananayanakumudacandra' ityAdi padake dvArA sUcita bhI zobhAcandra bhArilla / prakAzaka. bhAratIya jJAnapITha, kiyA gayA hai| munijIkA yaha anuvAda bhI prAyaH, kAzI / pRSTha saMkhyA 142 / mUlya sajilda pratikA 2) / For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa '6] . sAhitya-paricaya aura samAlocana [361 isa pustakameM AcArya kundakundake pazcAstikAya, . vaMdittA arihaMte siddha Ayariya savvasAhUya / pravacanasAra aura samayasAra nAmake tIna granthoMke saMkheveNa mahatthaM kararehAlakkhaNaM vucchaM // 1 // mukhya viSayoMkA apane DhaGgase ekatra saMgraha aura -likhita prati saGkalana kiyA gayA hai| isase saMkSepa-priya pAThakoMko mudrita pratimeM maGgalAcaraNake bAda nimna gAthA viSaya-vibhAgase tInoM granthoMkA rasAsvAdana eka sAtha dI huI hai:hojAtA hai / lekhakakA yaha prayatna aura parizrama pAvai lAhAlAhaM suhadukkhaM jIviaM ca maraNaM ca / prazaMsanIya hai / pustakake upoddhAtameM granthakartA, unake rehAhiM jIvaloe purisovijayaM jayaM ca tahA // 2 // granthoM tathA unakI guruparamparAkA bho saMkSepameM paricaya parantu likhita pratimeM isa sthAnapara nimna do diyA hai| pustaka acchI upayogI evaM saMgrahaNIya hai| gAthAe~ dI huI haiM, jinameMse prathama gAthAkA caturtha chapAI-saphAI saba ThIka hai| caraNa bhinna hai. zeSa tIna caraNa milate-julate haiN| 14. karalakkhaNa (sAmudrikazAstra)--saMpAdaka kintu tIsarI gAthA mudrita pratimeM nahIM miltii| praphullakumAra modI ema0 e0. pro0 kiGga eDavarDa kaoNleja pAvai lAhA'lAhaM suha dukkhaM jIviya maraNaM ca / amraavtii| prakAzaka. bhAratIya jJAnapIThaH kaashii| pRSTha, rehAe jIvaloe puriso mahilAi jANijjai // 2 // saMkhyA saba milAkara 38 ! mUlya. sajilda pratikA 1) AuM putta ca dhaNaM kulavaMsaM-deha-saMpattI / ___ isa ajJAta katRka pustakake nAmase hI usake ... puvabhava saMciyANi ya punANi kahaMti rehAo // 3 // viSayakA paricaya mila jAtA hai| isameM zArIrika ina uddharaNoMse spaSTa hai ki eka granthapara dasarekA vijJAnake anusAra hAthakI rekhAoMkI Akrati. prabhAva avazya hai| banAvaTa. rUpa. rA. komalatA. kaThoratA. snigdhatA aura 15. madanaparAjaya-mUla lekhaka, kavi nAgadeva / rUkSatA tathA sUkSma-sthUlatAdikI dRSTise vibhinna anuvAdaka-sampAdaka, paM0 rAjakumArajI saahityaacaary| vibhinna phala batalAyA gayA hai| zarIra prakAzaka, bhAratIya jJAnapITha. kAzI / pRSTha saMkhyA. sambandhI cihnoM yA rekhAoMke dvArA mAnavIya pravRttiyoMke saba milAkara 242 / mU0. sajilda pratikA) rupyaa| zubhAzubha phalakA nirdeza karanA bhAratIya sAmudrikagranthoM- prastuta grantha eka rUpaka-kAvya hai. jisameM kAmadeva kI prAcIna mAnyatA hai| isa viSayapara bhAratIya sAhitya- ke parAjayakI kathAkA bhAvapUrNa citraNa kiyA.gayA hai| meM aneka granthoMkI racanA huI hai / prAkkathanadvArA DArkara kavine apanI kalpanA-kalAkI caturAIse kathAvastukI e.ena.upAdhye ema.e.ne isapara saMkSepata:prakAza DAlA hai| ghaTanAko apUrva DhaGgase rakhanekA prayatna kiyA hai aura vIrasevAmandirameM bhI eka ajJAta kartRka kararehA- vaha isameM saphala bhI huA hai / prastuta racanA bar3I hI lakkhaNa' nAmakA 56 gAthApramANa choTA-sA sAmudrika sundara evaM manomohaka hai aura par3hane meM acchI rucikara prantha hai. jo eka prAcIna guTakeparase upalabdha huA hai| jAna par3atI hai| sampAdakadvArA prastuta graMthakA mUlAnuina donoM granthoMkA viSaya paraspara milatA-julatA hai gAmI hindI anuvAda bhI sAthameM diyA huA hai| granthake aura kahIM-kahIMpara gAthA tathA padavAkya bhI milate haiN| AdimeM mahatvapUrNa prastAvanAdvArA bhAratIya kathAparantu maGgalAcaraNa donoMkA bhinna-bhinna hai| donoM graMthoM- sAhityakA tulanAtmaka vivecana karake usapara kitanA ko sAmane rakhanepara aisA pratIta hotAhai ki unapara eka hI prakAza DAlA gayA hai| paM0 rAjakumArajI jainadUsarekA prabhAva spaSTa hai| ve maGgala padya isa prakAra hai:- "samAjake eka udIyamAna vidvAna aura lekhaka haiN| paNamiya jiNamamitraguNaM gayarAyasiromaNi mahAvIraM / AzA hai bhaviSyameM Apake dvArA jaina-sAhitya-sevAkA vucchaM purisatthINaM karalakkhaNamiha samAseNaM // 1 // kitanA hI kArya sampanna ho sakegA / prastuta grantha * madita prati paThanIya va saMgrahaNIya hai| -paramAnanda zAstrI drA mAtA For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhAMjali [ yaha zraddhAJjali pUjya zrI 105 kSullaka gaNezaprasAdajI varNI ke murAra ( gvAliyara) se prasthAna karane ke avasarapara par3hI gaI ]. ( racayitA - zrIbrajalAla urpha bhaiyAlAla jaina "vizArada" murAra ) he pUjyavarya guruvara tuma ho, vidyA nidhAna mAnava mahAna ! zaci zAnti-sudhA varSaNa karake, jana-manameM prema bar3hAyA hai / mAnava-kartavya svayaM karake, yugadharma hameM darzAyA hai // dekara jJAna-dAna, jagakA tuma karane cale Atma-kalyANa || he pUjya0 ajJAna miTA karake tumane laghu-janako vidyA dAna diyA / nijavarada hasta dekara hamako AtmonnatikA sadjJAna diyA || tuma dharmasneha lekara Aye karane mAnavako dIptimAna // he pUjya0 nija jIvana kara arpaNa tumane mAnava saMskRti - vistAra kiyA / " syAdvAda" "sattarka bhavana" se jaina siddhAnta prasAra kiyA. // tuma jJAna - koSa lekara Aye dene jIvoMko amara dAna || he pUjya0 upahAra nahIM aisA kucha hai, utsAha bar3hAU~ maiM zraddhAJjali bhaktI "bhaiyA" le mAtra upasthita hU~ isase // / gurudeva ise svIkAra karo kara aparAdhoMkA kSamA- dAna || he pUjya0 cirajIvo tuma yuga-yuga varNI zubha yahI bhAvanA hai pratikSaNa / guruvara tere upakAroMse hai RNI huA jagakA kaNa-kaNa // abhinandana karane hama Aye kara bhAvoMkI mAlA pradAna || he pUjya0 chaiha mAsa hue jabase hamane priya vANIkA AsvAda liyA || dillI prasthAna divasa sunakara, hai hameM mohane ghera liyA || hRdgata bhakti nayanoMmeM, he deva ! saphala ho taba prasthAna || he pUjya0 For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya jaina-sAhityapara vihArake zikSAmantrI itihAsa, purAtatvakI tamAma zAkhA, jaina, sAhitya, zilAlipi, TerAkoTA, mudrA, pratimAe~ Adi jitanI jabase maiMne vihAra prAntameM praveza kiyA hai tabhIse bhI maulika sAdhana-sAmagrI samupalabdha ho rahI hai manameM eka bAta bahuta hI khaTaka rahA hai ki isa unakA vistRta vaijJAnika rUpase gambhIra adhyayana kiyA prAntakA sarvAGgapUrNa itihAsa, kyoMna taiyAra karAyA ra karAyA jAya, tadanantara saMkSipta rUpameM uparyukta sAdhanoMkI jAya, kyoMki nAlandA, rAjagRha, pAvApurI, vaizAlI, upayogitA, mahattA aura unake jana-jIvanase sambandha gayA Adi darjanoM prAcIna aitihAsika sthAna aise haiM; jJApaka sAhitya taiyAra karavAkara eka grantha saMgrahIta jinakA mUlya na kevala vihAra prAntIya dRSTisa hA ha kara prakAzitakara janatAke sammakha upasi apitu zikSA aura saMskRtikA jahA~ taka sambandha hai, jAya, yaha kAma kucha zrama aura arthasAdhya to avazya unakA antarrASTrIya mahatva bhI adhika hai / mujhe kucheka hI hai para sarakArakA sarvaprathama kArya bhI yahI honA khaNDaharoMmeM ghUmanekA saubhAgya prApta huA hai, usaparase. cAhiye / yaha vihArakA sarvAGgapUrNa itihAsa nahIM maiM kaha sakatA hU~ ki vahA~ vicAroMkA pravAha itane hogA para AgAmI likhe jAne vAle itihAsakI pUrva joroMse bahatA hai, ki do-do zArTa haiNDa rakheM to bhI bhUmikAkA eka mAgadarzaka aGga hogA, hamArA kArya use giraphtAra nahIM kiyA jA sktaa| unake kaNa- sAdhanoMkA saMgraha honA cAhiye, lekhana kArya agalI kaNameM mAnoM vihArakI sAMskRtika AtmA bola rahI hai pIr3hI karegI jo mAnasika svAtantryake yugameM zikSA jahA~para vihAra aura vibhinna prAntIya yA dezIya pAkara apanI dRSTise apane pUrvajoMke kRtyoMkI samIkSA vidvAnoMne baiThakara jJAna-vijJAnakI samasta zAkhAoMkA karanekI yogyatA rakhatI ho| gambhIra, bahumukhI adhyayana kiyA, jahA~ ke paNDitoMne videzoMmeM AryasaMskRtikI vijaya-vaijayantI phhraaii| Aja hama jo kucha bhI likhate-socate haiM kevala parantu Aja atikhedake sAtha sUcita karanA par3a rahA aMgrejoMdvArA prastuta kiye tathyoMke AdhArapara hI / jo hai ki upayukta aitihAsika vizAla-sAdhana sAmagrIkI unakI apanI eka dRSTise prastuta kiye gaye haiN| parantu upekSA; jitanA bAhara vAle nahIM karate usase kahIM abato samayane bahuta parivartana lA diyA hai| hamAre adhika vihArake vidvAnoM dvArA ho rahI hai / maiM yahA~ prAnta yA sAre dezameM aise kitane pratibhA sampanna .dekhatA hU~ ki kisIko purAtatvake sAdhanoMke prati vidvAna haiM; jo khaMDaharoMkI khAka chAnakara aitihAsika hamadardI hI nahIM hai| maiM yaha bhI svIkAra karatA hU~ ki sthAnoMmeM paribhramaNakara, jaMgaloMmeM yAtanA sahakara, yaha viSaya itanA sUkhA hai ki kahAnI-kavitAkI upA- vahA~kI purAtana sAmagrIko apanI dRSTise dekhakara * sanA karane vAlA varga inako nahIM samajha sktaa| likhanekI yogyatA rakhate haiM, jinameM apanI svakIyatA varSoMkI jJAna upAsanA karaneke bAda hI unakI sArva- ho| kisI bhI vastuke vAstavika marmako binA samajhe bhaumika mahattAko AtmasAt kiyA jAsakatA hai / yaha use AtmasAt karanA asambhava hai aura binA upekSA agrima nirmANameM bar3I ghAtaka siddha hogii| AtmasAt kiye kucha likhanA-par3hanA koI artha nahIM . gata disambara mAsameM maiM isa sambandhameM vihAra rakhatA, jinameM anubhUti na ho / saca kahanA yadi sarakArake arthamantrI DAkUra anumahanArAyaNasiMhase ulaTA na mAnA jAya to maiM joradAra zabdoMmeM kahU~gA milA thA, unake sammukha maiMne apanI eka yojanA ki abhI to vihArake vidvAnoMne vihArakI saMskRti rakhI, jisameM batAyA gayA thA ki vihAra prAntake aura itihAsake vibhinnatama sAdhanoMkA samucita For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] . anekAnta [ varSa 6 adhyayana nahIM kiyA pratyuta usa ora sarvathA pakSapAta- bahutase aise tatva prakAzameM AyeMge jinakA jJAna hameM pUrNa yA upekSita manovRttise kAma liyA hai| yahI. Ajataka na thaa| maiM to spaSTa kahU~gA ki vihArakA kAraNa hai ki itanI vizAla aitihAsika sAmagrIke itihAsa bhAratakA itihAsa hai / vihArakA itihAsa rahate hue bhI yogya vidvAnake abhAvameM Aja vaha * bahuta kucha aMzoMmeM jainasAhityake adhyayanapara sAmagrI vidhuratvakA anubhavakara rahI hai| nirbhara hai| ataH binA jainasAhityake anveSaNake ___tA0 7-10-48 ko vihArake kavisamrATa zrIyut hama apane prAntakA itihAsa likhanekI kalpanA rAmadhArIsiMha 'dinakara' ke sAtha maiMne apanI hArdika .. taka nahIM kara skte| vyathA vihAra sarakArake zikSAmantrI zrIyut badrInAtha hamAre prAntakI prAcInatama bhASAkA svarUpa bhI. varmAke sanmukha rakhI / mujhe vahA~ mAlUma huA ki ve jainoMne apane sAhityameM surakSita rakhA hai| ataH bhI isI rogase pIr3ita haiM, ve svayaM cAhate haiM ki hama hama unheM kaise bhUla sakate haiM, balki maiM to kahU~gA apanI dRSTise hI apane prAntakA sarvAGgapUrNa itihAsa ki hamArA prAnta una jaina vidvAnoMkA sadaiva RNI taiyAra karavAveM / Apane apanI yuddhotara yojanAmeM rahegA jinhoMne hamAre sAMskRtika tatva surakSita saMzodhana sambandhI bhI eka yojanA rakhI hai jisapara . rakhanemeM hamArI bar3I madada kii| maiM yaha cAhatA hU~ bhArata sarakArakI maMjUrI bhI mila gayI hai. parantu use aura Apase prArthanA karatA hU~ ki yadi Apa svayaM mUrtarUpa milanemeM paryApta samayakI apekSA hai / Adarza jainasAhityameM vihAra, nAmaka eka grantha taiyAra kara kI sRSTi karanA utanA kaThina nahIM jitanA unako deM to bar3A acchA ho / hamArI sarakAra isa kAryameM mUrtarUpa denA kaThina hai |-prsNgvsh maine vihArakI hara tarahase madada karaneko taiyAra hai| sarakAra hI saMskRtike bIja jaina-sAhityameM pAye jAnekI carcAkI ise prakAzita bhI karegI / hamArI to varSoMkI 'to unakA hRdaya bhara aayaa| mukhAkRti khila utthii| manokAmanA hai ki pratyeka dharma aura sAhityakI isa samaya Apane sadbhAvanAoMse utprekSita hokara dRSTiyoM meM hamAre prAntakA sthAna kyA hai ? hama jAne jo zabda jaina-sAhityapara kahe unheM maiM sadhanyavAda aura vartamAnarUpa denemeM Avazyaka sahAyatA kreN| udhRdta kiye detA hUM: yadi Apa abhI lekhana kArya cAlU kareM to "jainasAhitya bar3A vizAla vividha viSayoMse 400) rupaye taka mAsika jo kucha bhI klarka yA samRddha hai / abhI taka hamAre vihAra prAntake sahAyaka vidvAnkA kharca hogA, hama deNge|" vidvAnoMne isa mahatvapUrNa sAhityapara samucita dhyAna - upayukta zabda badrI bAbUke hRdayake zabda haiN| inameM nahIM diyA hai| vihAra prAntake itihAsa aura paoNliza nahIM hai / unake zabdoMse merA utsAha aura bhI saMskRtikI adhikatara maulika sAmagrI jainasAhitya- Age bar3ha gyaa| maine upayukta zabda isa lie uddhRta meM hI surakSita hai / vizeSataH zramaNa bhagavAna kiye haiM ki hamAre samAjake vidvAna jarA ThaMDe dimArAse mahAvIra kAlIna hamAre prAntakA sAMskRtika citra soceM ki hamAre sAhityameM kitanI mahAna nidhiyA~ jaisA jainoMne apane sAhityameM aGkita kara rakhA hai bharI par3I haiM jinakA hameM jJAna taka nahIM aura ajaina vaisA ajaina-sAhityameM hargija nahIM pAyA jaataa| loga jainasAhityako kevala vizuddha sAMskRtika dRSTise sAhitya-nirmANa aura saMrakSaNameM jainoMne bar3I udA- dekhate haiM to unheM bar3A upAdeya pratIta hotA hai| ve ratAse kAma liyA hai| yadi hama jainasAhityakA mugdha ho jAte hai| kevala sAMskRtika dRSTise hI adhyayana kareM to 10-10-1948 muni kAntisAgara For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SARASTRAKAREENAX bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana ra ra 1. mahAbandha--(mahadhavala siddhAntazAstra) prathama bhAga | hindI TAkA sahita mUlya 12) / 2. karalakkhaNa--(sAmudrika-zAstra) SN hindI anuvAda sahita / hastarekhA vijJAnakA navIna grantha / sampAdaka--pro0 praphullacandra modI ema0 e0, amarAvatI / mUlya 1) / 3. madanaparAjaya- kavi nAgadeva viracita (mUla saMskRta) bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanA sahita / jinadevake kAmake parAjayakA sarasa rUpaka / sampAdaka aura anuvAdaka-paM0 rAjakumArajI sA0 / mU5) 4. jainazAsana--jainadharmakA paricaya tathA vivecana karane vAlI sundara rcnaa| / hindU vizvavidyAlayake jaina rilIjanake epha0 e0 ke pAThyakramameM nirdhArita / mukhapRSThapara mahAvIrasvAmIkA tiraGgA citra / mUlya 4___5. hindI jaina-sAhityakA saMkSipta itihAsa-hindI jaina-sAhityakA itihAsa PR tathA paricaya / mUlya 2) / 6. Adhunika jaina-kavi-vartamAna kaviyoMkA kalAtmaka paricaya aura sundara racanAe~ / mUlya 3 // ) / 7. mukti-dUta-aJjanA-pavanaJjayakA puNyacaritra (paurANika raumA~sa) mU0 4 // 8. do hajAra varSakI purAnI kahAniyAM-(64 jaina kahAniyA~) vyAkhyAna tathA pravacanoMmeM udAharaNa dene yogya / mUlya 3) / 9. pathacihna-(hindI sAhityakI anupama pustaka ) smRti rekhAe~ aura nibandha / mUlya 2) / 10. pAzcAtyataka zAstra-(pahalA bhAga) epha0 e0 ke laoNjikake pAThyakramakI pustaka / lekhaka-bhikSu jagadIzajI kAzyapa, epha0 e0, pAli-adhyApaka, hindU vizvavidyAlaya, kAzI | pRSTha 384 / mUlya 4||) / 11. kundakundAcAryake tIna ratnamUlya 2) / 12. kannaDaprAntIya tADapatra granthasUcI-(hindI) mUDabidrIke jainamaTha, jainabhavana, siddhAntavasadi tathA anya granthabhaNDAra kArakala aura alipUrake alabhya tADapatrIya granthoMke savivaraNa paricaya / pratyeka mandirameM tathA zAstra-bhaNDArameM virAjamAna karane yogya / mUlya 13) / ra vIrasevAmandirake saba prakAzana bhI yahA~para milate haiM / pracArArtha pustaka ma~gAne vAloMko vizeSa suvidhAe~ bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuMNDa roDa, banArasa / AamayegargRETRYONIRRORamerameapressegoenge For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ care situaska@res Regd. No. A-731 oovaajaa ivlaitaa@mages zera-o-zAyarI [urdU ke sarvottama 1500 zera aura 160 naz2ma] prAcIna aura vartamAna kaviyoMmeM sarvapradhAna loka-priya 31 kalAkAroMke marmasparzI poMkA saGkalana aura urdU-kavitAkI gati-vidhikA AlocanAtmaka paricaya prastAvanA-lekhaka hindI-sAhitya-sammelanake sabhApati mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana likhate haiM "zerozAyarI"ke cha sau pRSThoMmeM goyalIyajIne urdU - kavitAke vikAsa aura usake coTIke hai kaviyoMkA kAvya-paricaya diyA / yaha eka kavi-hRdaya, sAhitya-pArakhIke Adhe jIvanake parizrama aura sAdhanAkA phala hai| hindIko aise granthoMkI kitanI AvazyakatA hai, ise kahanekI AvazyakatA nahIM / urdU-kavitAse prathama paricaya prApta karanevAloMke liye ina bAtoMkA jAnanA atyAvazyaka hai| goyalIyajI jaise urdU-kavitAke marmajJakA hI yaha kAma thA, jo ki itane saMkSepameM unhoMne urdU "chanda aura kavitA"kA catumukhIna paricaya karAyA / goyalIyajIke saMgrahakI paMkti-paMktise unakI antardRSTi aura gambhIra adhyayanakA paricaya milatA hai / maiM to samajhatA hU~ isa viSayapara aisA grantha vahI likha sakate the|" RECORICADRAShreNyACHORI karmayogIke sampAdaka zrIsahagala likhate haiM "varSoM kI chAnabInake bAda jo durlabha sAmagrI zrIgoyalIyajI bheMTa kara rahe haiM isakA javAba hindI-saMsArameM cirAg2a lekara DhU~Dhanese bhI na milegA, yaha hamArA dAvA hai|" arer OGRaGiaase surucipUrNa mudraNa, manamohaka kapar3ekI jilda pRSTha saMkhyA 640-mUlya kevala ATha rupae @RASAS bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa, banArasa RarwasaSSERIESASTEREOGASERECGHSSION prakAzaka-paM0 paramAnanda jaina zAstrI bhAratIya jJAnapITha kAzIke liye AzArAma khatrI dvArA rA~yala presa sahAranapurameM mudrita al Education Intemortal For Personal s ite Use Only