Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo namo nimmaladaMsaNassa bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH pUjya Ananda- kSamA-lalita-suzIla sudharmasAgara - gurubhyo namaH Agama-4 samavAya AgamasUtra hindI anuvAda anuvAdaka evaM sampAdaka Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] 'Agama hindI anuvAda-zreNI puSpa- 4
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama pRSTha | 50 08 029 030 032 53 19 Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka AgamasUtra-4- "samavAya' aMgasUtra-4-hindI anuvAda kahAM kyA dekhe? krama viSaya viSaya 001 | samavAya-1,2-saMbaMdhI varNana 05 027 | samavAya - 53, 54 - saMbaMdhI varNana 002 samavAya - 3,4 -saMbaMdhI varNana samavAya-55, 56 - saMbaMdhI varNana 003 samavAya-5,6-saMbaMdhI varNana 10 samavAya-57,58-saMbaMdhI varNana 004 samavAya -7,8-saMbaMdhI varNana | samavAya- 59,60-saMbaMdhI varNana 005 samavAya-9,10-saMbaMdhI varNana 14 / 031 / | samavAya - 61, 62 - saMbaMdhI varNana 52 006 samavAya - 11,12 - saMbaMdhI varNana samavAya-63, 64 - saMbaMdhI varNana 007 samavAya - 13, 14 - saMbaMdhI varNana 033 samavAya-65, 66 - saMbaMdhI varNana 53 008 samavAya - 15, 16 - saMbaMdhI varNana / | 21 034 samavAya-67,68 - saMbaMdhI varNana 54 009 samavAya - 17, 18-saMbaMdhI varNana | 23 035 samavAya-69, 70-saMbaMdhI varNana | 55 010 samavAya - 19, 20-saMbaMdhI varNana | 25 036 samavAya - 71, 72 - saMbaMdhI varNana samavAya - 21, 22 -saMbaMdhI varNana | 27 samavAya - 73, 74 - saMbaMdhI varNana 012 | samavAya - 23, 24 - saMbaMdhI varNana 038 samavAya - 75,76 - saMbaMdhI varNana 013 | samavAya - 25, 26 - saMbaMdhI varNana | 31 samavAya- 77,78 - saMbaMdhI varNana 014 | samavAya - 27, 28-saMbaMdhI varNana | 32 040 samavAya- 79,80-saMbaMdhI varNana 015 samavAya - 29, 30-saMbaMdhI varNana / | 34 041 samavAya- 81, 82 - saMbaMdhI varNana 59 016 samavAya - 31, 32 - saMbaMdhI varNana 39 042 samavAya-83, 84 - saMbaMdhI varNana | 59 017 | samavAya-33, 34-saMbaMdhI varNana | 43 043 | samavAya-85,86 -saMbaMdhI varNana 018 samavAya - 35,36 - saMbaMdhI varNana | 45 044 | samavAya-87,88-saMbaMdhI varNana 019 samavAya - 37, 38 - saMbaMdhI varNana | 45 samavAya-89,90-saMbaMdhI varNana | 62 020 samavAya - 39,40-saMbaMdhI varNana 46 046 / | samavAya - 91, 92 - saMbaMdhI varNana 021 samavAya-41,42-saMbaMdhI varNana | 46 | 047 samavAya - 93, 94 - saMbaMdhI varNana 022 samavAya-43,44 - saMbaMdhI varNana | 47 | 048 | samavAya - 95, 96 - saMbaMdhI varNana | 63 023 samavAya - 45,46 - saMbaMdhI varNana / 47 | 049 samavAya- 97, 98 - saMbaMdhI varNana | 64 024 samavAya -47,48-saMbaMdhI varNana 050 samavAya - 99,100-saMbaMdhI varNana 64 025 | samavAya-49, 50-saMbaMdhI varNana | 48 051 | samavAya-prakIrNaka saMbaMdhI varNana / 026 samavAya - 51, 52 - saMbaMdhI varNana | 49 | ----- ---------------------------- 011 037 56 57 039 / 60 / 61 045 | samaya 63 48 muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 2
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka 45 Agama vargIkaraNa sUtra krama krama Agama kA nAma Agama kA nAma sUtra 01 | AcAra 25 AturapratyAkhyAna payannAsUtra-2 sUtrakRt 26 payannAsUtra-3 sthAna mahApratyAkhyAna 27 bhaktaparijJA | taMdulavaicArika payannAsUtra-4 samavAya payannAsUtra-5 29 saMstAraka bhagavatI 06 jJAtAdharmakathA aMgasUtra-1 aMgasUtra-2 aMgasUtra-3 aMgasUtra-4 aMgasUtra-5 aMgasUtra-6 aMgasUtra-7 aMgasUtra-8 aMgasUtra-9 aMgasUtra-10 aMgasUtra-11 upAMgasUtra-1 30.1 | gacchAcAra 30.2 | candravedhyaka upAsakadazA aMtakRt dazA gaNividyA payannAsUtra-6 payannAsUtra-7 payannAsUtra-7 payannAsUtra-8 payannAsUtra-9 payannAsUtra-10 chedasUtra-1 devendrastava vIrastava anuttaropapAtikadazA praznavyAkaraNadazA 11 | vipAkazruta | aupapAtika 34 / nizItha 12 35 bRhatkalpa chedasUtra-2 13 upAMgasUtra-2 vyavahAra rAjaprazciya | jIvAjIvAbhigama 14 upAMgasatra-3 37 15 prajJApanA upAgasUtra-4 dazAzrutaskandha jItakalpa 39 mahAnizItha 38 upAMgasUtra-5 17 upAMgasUtra-6 16 | sUryaprajJapti candraprajJapti | jaMbUdvIpaprajJapti 19 | nirayAvalikA 20 | kalpavataMsikA chedasUtra-3 chedasUtra-4 chedasUtra-5 chedasUtra-6 mUlasUtra-1 mUlasUtra-2 mUlasUtra-2 mUlasUtra-3 mUlasUtra-4 cUlikAsUtra-1 18 upAMgasUtra-7 upAgasUtra-8 40 / Avazyaka 41.1 | oghaniyukti 41.2 piMDaniyukti dazavaikAlika 43 uttarAdhyayana 44 / nandI 42 puSpikA upAMgasUtra-9 upAMgasUtra-10 upAMgasUtra-11 upAMgasUtra-12 puSpacUlikA anuyogadvAra cUlikAsUtra-2 vRSNidazA 24 | catu:zaraNa payannAsUtra-1 muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 3
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka [49] 06 02 01 06 05 .5 09 muni dIparatnasAgarajI prakAzita sAhitya Agama sAhitya Agama sAhitya sAhitya nAma baksa krama sAhitya nAma mUla Agama sAhitya: | 147 6 Agama anya sAhitya:|-1- AgamasuttANi-mUlaM print -1- mArAma thAnuyoga -2- AgamasuttANi-mUlaM Net [45]] -2- Agama saMbaMdhI sAhitya -3- AgamamaJjUSA (mUla prata) | [53] -3- RSibhASita sUtrANi | Agama anuvAda sAhitya:165 -4- Agamiya sUktAvalI 01 -1-mAgamasUtragutI manuvAha | [47] Agama sAhitya- kula pustaka 516 -2- AgamasUtra hindI anuvAda Net: | [47] -3- Aagam Sootra English Trans. [11] -4- sAmasUtra saTI5 J42rAtI anuvAda | [48] -5- AgamasUtra hindI anuvAda print [12] anya sAhitya:Agama vivecana sAhitya: | 171 1tattvAtyAsa sAhitya-1- AgamasUtra saTIka [46] 2 sUtrAtyAsa sAhitya-2- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-11 [51]] 3 | vyaa2e| sAhitya-3- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-2009]/ 4 vyAkhyAna sAhitya. 04 -4- Agama cUrNi sAhitya | [09]] jinabhakti sAhitya|-5- savRttika AgamasUtrANi-1 [40] 6 aosAhitya-6- savRttika AgamasUtrANi-2 | [08] 7 mArAdhanA sAhitya -7- sacUrNika AgamasuttANi [08] 8 pariyaya sAhitya 04 Agama koSa sAhitya: | 149 54na sAhitya-1- Agama saddakoso [04] 10 tIrthaM2 saMkSipta rzana -2- Agama kahAkoso | [01] 11 hI sAhitya 05 -3-Agama-sAgara-koSa: dIparatnasAgaranA laghuzodhanibaMdha 05 -4- Agama-zabdAdi-saMgraha (prA-saM-gu) [04] Agama sivAyanuM sAhitya kUla pustaka 85 Agama anukrama sAhitya:-ROAD 09 -1- yArAma viSayAnubha- (bhUpa) 02 | 1-Agama sAhitya (kula pustaka) 51 -2- Agama viSayAnukrama (saTIkaM) 04 2-Agametara sAhitya (kula 08 -3- Agama sUtra-gAthA anukrama dIparatnasAgarajI ke kula prakAzana | 60 che muni dIparatnasAgaranuM sAhitya 1 bhuniTIparatnasAgaranuM sAgama sAhitya [ pusta516] tenA isa pAnA [98,300] 2 | bhumihIparatnasAgaranuM anya sAhitya [huta pustas 85] tanA huA pAnA [09,270] 3 bhuniTIparatnasAra saMlita tatvArthasUtra'nI viziSTa DVDnAsa pAnA [27,930] sbhaa| prAzanohula 501 + viziSTa DVD hula pAnA 1,35,500 04 02 25 51 03 muni dIparatnasAgara kRt " (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 4
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka [4] samavAya aMgasUtra-4- hindI anuvAda samavAya-1 sUtra-1 he AyuSman ! una bhagavAna ne aisA kahA hai, maine sUnA hai / [isa avasarpiNI kAla ke cauthe Are ke antima samaya meM vidyamAna una zramaNa bhagavAna mahAvIra ne dvAdazAMga gaNipiTaka kahA hai, ve bhagavAna] - AcAra Adi zrutadharma ke Adikara haiM (apane samaya meM dharma ke Adi praNetA haiM), tIrthaMkara haiM, (dharmarUpa tIrtha ke pravartaka haiM) / svayaM samyak bodhi ko prApta hue haiM / puruSoM meM rUpAtizaya Adi viziSTa guNoM ke dhAraka hone se, evaM uttama vRtti vAle hone se puruSottama haiM / siMha ke samAna parAkramI hone se puruSasiMha haiM, puruSoM meM uttama sahasrapatra vAle zveta kamala ke samAna zreSTha hone se puruSavara-puNDarIka haiM / puruSoM meM zreSTha gandhahastI jaise haiM, jaise gandhahastI ke mada kI gandha se bar3e-bar3e hAthI bhAga jAte haiM, usI prakAra Apake nAma kI gandhamAtra se bar3e-bar3e pravAdI rUpI hAthI bhAga khar3e hote haiM / ve lokottama haiM, kyoMki jJAnAtizaya Adi asAdhAraNa guNoM se yukta haiM aura tInoM lokoM ke svAmiyoM dvArA namaskRta haiM, isIlie tInoM loko ke nAtha haiM aura adhipa arthAt svAmI haiM kyoMki jo prANiyoM ke yoga-kSema ko karatA hai, vahI nAtha aura svAmI kahA jAtA hai / loka ke hita karane se unakA uddhAra karane se lokahItakara haiN| loka meM prakAza aura udyota karane se loka-pradIpa aura loka-pradyotakara haiM / jIvamAtra ko abhayadAna ke dAtA haiM, arthAt prANImAtra para abhayA (dayA aura karuNA) ke dhAraka haiM, cakSu kA dAtA jaise mahAna upakArI hotA hai, usI prakAra bhagavAna mahAvIra ajJAna rUpa andhakAra meM par3e prANiyoM ko sanmArga ke prakAzaka hone se cakSu-dAtA haiM aura sanmArga para lagAne se mArgadAtA haiM, binA kisI bheda-bhAva ke prANImAtra ke zaraNadAtA haiM, janma-maraNa ke cakra se chur3Ane ke kAraNa akSaya jIvana ke dAtA haiM, samyak bodhi pradAna karane vAle haiM, durgatiyoM meM girate hue jIvoM ko bacAne ke kAraNa dharma-dAtA haiM, saddharma ke upadezaka haiM, dharma ke nAyaka haiM, dharmarUpa ratha ke saMcAlana karane se dharma ke sArathI haiM / dharmarUpa cakra ke caturdizAoM meM aura cAroM gatiyoM meM pravartana karane se dharmavara-cAturanta cakravartI haiM / pratighAta-rahita nirAvaraNa zreSTha kevalajJAna aura kevaladarzana ke dhAraka haiM / chadma arthAt AvaraNa aura chala-prapaMca se sarvathA nivRtta hone ke kAraNa vyAvRttachadma haiN| viSaya-kaSAyoM ko jItane se svayaM jina haiM aura dUsaroM ke bhI viSaya-kaSAyoM ke chur3Ane se aura una para vijaya prApta karAne kA mArga batAne se jJApaka haiM yA jaya-prApaka haiM / svayaM saMsAra-sAgara se uttIrNa haiM aura dUsaroM ke utAraka haiM / svayaM bodha ko prApta hone se buddha haiM aura dUsaroM ko bodha dene se bodhaka haiM / svayaM karmoM se mukta haiM aura dUsaroM ke bhI karmoM ke mocaka haiM / jo sarva jagata ke jAnane se sarvajJa aura sarvaloka ke dekhane se sarvadarzI haiM / jo acala, aruja, (roga-rahita) ananta, akSaya, avyAbAdha (bAdhAoM se rahita) aura punaH Agamana se rahita aisI siddhagati nAma ke anupama sthAna ko prApta karane vAle haiM / aise una bhagavAna mahAvIra ne yaha dvAdazAGga rUpa gaNipiTaka kahA hai| vaha isa prakAra hai-AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyA-prajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRtadazA, anuttaraupapAtikadazA, praznavyAkaraNa, vipAka-zruta aura dRSTivAda / usa dvAdazAMga zrutarUpa gaNipiTaka meM yaha samavAyAMga cauthA aMga kahA gayA hai, usakA artha isa prakAra haiAtmA eka hai, anAtmA eka hai, daNDa eka hai, adaNDa eka hai, kriyA eka hai, akriyA eka hai, loka eka hai, aloka eka hai, dharmAstikAya eka hai, adharmAstikAya eka hai, puNya eka hai, pApa eka hai, bandha eka hai, mokSa eka hai, Asrava eka hai, saMvara eka hai, vedanA eka hai aura nirjarA eka hai| jambUdvIpa nAmaka yaha prathama dvIpa AyAma (lambAI) aura viSkambha (caur3AI) kI apekSA zatasahasra (eka muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 5
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra- 4, 'samavAya ' samavAya / sUtrAMka lAkha) yojana vistIrNa kahA gayA hai / saudharmendra kA pAlaka nAma kA yAna (yAtrA ke samaya upayoga meM Ane vAlA pAlaka nAma ke Abhiyogya deva kI vikriyA se nirmita vimAna) eka lAkha yojana AyAma-viSkambha vAlA kahA gayA hai| sarvArthasiddha nAmaka anuttara mahAvimAna eka lAkha yojana AyAma- viSkambha vAlA kahA gayA hai| ArdrA nakSatra eka tArA vAlA kahA gayA hai| citrA nakSatra eka tArA vAlA kahA gayA hai| svAti nakSatra eka tArA vAlA kahA gayA hai / isI ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti eka palyopama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti eka palyopama kahI gaI hai| asurakumAra devoM kI utkRSTa sthiti kucha adhika eka sAgaropama kahI gaI hai| asurakumArendroM ko chor3akara zeSa bhavanavAsI kitaneka devoM kI sthiti eka palyopama kahI gaI hai| kitaneka asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paMcendriya tiryagyonika jIvoM kI sthiti eka palyopama kahI gaI hai| kitaneka asaMkhyAta varSAyuSka garbhopakrAntika saMjJI manuSyoM kI sthiti eka palyopama kahI gaI hai| / vANavyantara devoM kI utkRSTa sthiti eka palyopama kahI gaI hai| jyotiSka devoM kI utkRSTa sthiti eka lAkha varSa se adhika eka palyopama kahI gaI hai| saudharmakalpa meM devoM kI jaghanya sthiti eka palyopama kahI gaI hai / saudharmakalpa meM kitaneka devoM kI sthiti eka sAgaropama kahI gaI hai| IzAnakalpa meM devoM kI jaghanya sthiti kucha adhika eka palyopama kahI gaI hai| IzAnakalpa meM kitaneka devoM kI sthiti eka sAgaropama kahI gaI hai / jo deva sAgara, susAgara, sAgarakAnta, bhava, manu, mAnuSottara aura lokahita nAma ke viziSTa vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti eka sAgaropama kahI gaI hai / ve deva eka ardhamAsa meM (pandraha dina meM) Ana-prANa athavA ucchvAsa- niHzvAsa lete haiM / una devoM ke eka hajAra varSa meM AhAra kI IcchA utpanna hotI hai / kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo eka manuSya bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kareMge / samavAya- 1 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 6
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-2 sUtra-2 do daNDa haiM, arthadaNDa aura anarthadaNDa / do rAzi haiM, jIvarAzi aura ajIvarAzi / do prakAra ke baMdhana haiM, rAgabaMdhana aura dveSabaMdhana / pUrvAphAlgunI nakSatra do tArA vAlA kahA gayA hai / uttarAphAlgunI nakSatra do tArA vAlA kahA gayA hai / pUrvAbhAdrapadA nakSatra do tArA vAlA kahA gayA hai aura uttarAbhAdrapadA nakSatra do tArA vAlA kahA gayA hai| isa ratnaprabhA pathvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti do palyopama kahI gaI hai / dasarI zarkarAprabhA pathvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti do palyopama kahI gaI hai| isI dUsarI pRthvI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti do sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti do palyopama kahI gaI hai| asurakumArendroM ko chor3akara zeSa bhavanavAsI devoM kI utkRSTa sthiti kucha kama do palyopama kahI gaI hai| asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paMcendriya tiryagyonika kitane hI jIvoM kI sthiti do palyopama kahI gaI hai / asaMkhyAta varSAyuSka garbhopakrAntika paMcendriya saMjJI kitaneka manuSyoM kI sthiti do palyopama kahI gaI hai| saudharma kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti do palyopama kahI gaI hai / IzAna kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti do palyopama kahI gaI hai / saudharma kalpa meM kitaneka devoM kI utkRSTa sthiti do sAgaropama kahI gaI hai / IzAna kalpa meM devo kI utkaSTa sthiti kacha adhika do sAgaropama kahI gaI hai| sanatkumAra kalpa meM devoM kI jaghanya sthiti do sAgaropama kahI gaI hai| mAhendrakalpa meM devoM kI jaghanya sthiti kucha adhika do sAgaropama kahI gaI hai| jo deva zubha, zubhakAnta, zubhavarNa, zubhagandha, zubhalezya, zubha sparza vAle saudharmAvataMsaka viziSTa vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti do sAgaropama kahI gaI hai / ve deva do ardhamAsoM meM (eka mAsa meM) AnaprANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke do hajAra varSa meM AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo do bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva daHkhoM kA anta kreNge| samavAya-2 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda' muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" frager Page 7
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-3 sUtra-3 tIna daNDa kahe gae haiM, jaise-manadaMDa, vacanadaMDa, kAyadaMDa / tIna guptiyA~ kahI gaI haiM, jaise-managupti, vacanagupti, kAyagupti / tIna zalya kahe gae haiM, jaise-mAyAzalya, nidAnazalya, mithyAdarzana zalya / tIna gaurava kahe gae haiM, jaise-Rddhigaurava, rasagaurava, sAtAgaurava / tIna virAdhanA kahI gaI haiM, jaise-jJAnavirAdhanA, darzanavirAdhanA, caaritr-viraadhnaa| mRgazira nakSatra tIna tArA vAlA kahA gayA hai / puSya nakSatra tIna tArA vAlA kahA gayA hai / jyeSThA nakSatra tIna tArA vAlA kahA gayA hai / abhijit nakSatra tIna tArA vAlA kahA gayA hai / zravaNa nakSatra tIna tArA vAlA kahA gayA hai| azvinI nakSatra tIna tArA vAlA kahA gayA hai / bharaNI nakSatra tIna tArA vAlA kahA gayA hai| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti tIna palyopama kahI gaI hai / dUsarI zarkarA pRthvI meM nArakiyoM kI utkRSTa sthiti tIna sAgaropama kahI gaI hai| tIsarI vAlukA pRthvI meM nArakiyoM kI jaghanya sthiti tIna sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti tIna palyopama kahI gaI hai / asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paMcendriya tiryagyonika jIvoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama kahI gaI hai / asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI garbhopakrAntika manuSyoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama kahI gaI hai| sanatkumAra-mAhendrakalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti tIna sAgaropama kahI gaI hai / jo deva AbhaMkara, prabhaMkara, AbhaMkara-prabhaMkara, candra, candrAvarta, candraprabha, candrakAnta, candravarNa, candralezya, candradhvaja, candrazRMga, candrasRSTa, candrakUTa aura candrottarAvataMsaka nAma vAle viziSTa vimAnoM se devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti tIna sAgaropama kahI gaI hai / ve deva tIna ardhamAsoM meM (Der3ha mAsa meM) Ana-prANa arthAt ucchvAsaniHzvAsa lete haiM / una devoM ko tIna hajAra varSa meM AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo tIna bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta kareMge aura sarva daHkhoM kA anta kreNge| samavAya-3 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda' muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" fragee Page 8
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-4 sUtra-4 cAra kaSAya kahe gae haiM-krodhakaSAya, mAnakaSAya, mAyAkaSAya, lobhakaSAya / cAra dhyAna haiM-ArtadhyAna, raudra dhyAna, dharmadhyAna, zukladhyAna | cAra vikathAeM haiM / jaise-strIkathA, bhaktakathA, rAjakathA, dezakathA | cAra saMjJAeM kahI gaI haiM / jaise-AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA / cAra prakAra kA bandha kahA gayA hai / jaiseprakRtibandha sthitibandha, anubhAvabandha, pradezabandha / cAra gavyUti kA eka yojana kahA gayA hai| anurAdhA nakSatra cAra tAra vAlA kahA gayA hai / pUrvASAr3hA nakSatra cAra tArA vAlA kahA gayA hai / uttarASAr3hA nakSatra cAra tArA vAlA kahA gayA hai| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti cAra palyopama kI kahI gaI hai| tIsarI vAlukAprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti cAra sAgaropama kahI gaI hai / kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti cAra palyopama kI kahI gaI hai / saudharma-IzAnakalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti cAra palyopama kI hai| sanatkumAra-mAhendra kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti cAra sAgaropama hai / ina kalpoM ke jo deva kRSTi, sukRSTi, kRSTi-Avarta, kRSTiprabha, kRSTiyukta, kRSTivarNa, kRSTilezya, kRSTidhvaja, kRSTizRMga, kRSTisRSTa, kRSTikUTa aura kRSTi-uttarAvataMsaka nAma vAle viziSTa vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti cAra sAgaropama kahI gaI hai / ve deva cAra ardhamAsoM (do mAsa) meM Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke cAra hajAra varSa meM AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavya-siddhika jIva aise haiM jo cAra bhavagrahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-4 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 9
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra- 4, 'samavAya ' samavAya- 5 samavAya / sUtrAMka sUtra -5 kriyAeM pA~ca kahI gaI haiN| jaise - kAyikI kriyA, AdhikaraNikI kriyA, prAdveSIki kriyA, pAritAnikI kriyA, prANAtipAta kriyA / pA~ca mahAvrata kahe gae haiN| jaise- sarva prANAtipAta se viramaNa, sarvamRSAvAda se viramaNa, sarva adattAdana se viramaNa, sarva maithuna se viramaNa, sarva parigraha se viramaNa / indriyoM ke viSayabhUta kAmaguNa pA~ca kahe gae haiN| jaise- zrotrendriya kA viSaya zabda, cakSurindriya kA viSaya rUpa, rasanendriya kA viSaya rasa, ghrANendriya kA viSaya gandha aura sparzanendriya kA viSaya sparza / I karmabaMdha ke kAraNoM ko AsravadvAra kahate haiM / ve pA~ca haiM / jaise- mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / karmoM kA Asrava rokane ke upAyoM ko saMvaradvAra kahate haiM / ve bhI pA~ca kahe gae haiM- samyaktva, virati, apramattatA, akaSAyatA aura ayogatA yA yogoM kI pravRtti kA nirodha / saMcita karmoM kI nirjarA ke sthAna, kAraNa yA upAya pA~ca kahe gae haiN| jaise- prANA-tipAta viramaNa, mRSAvAda - viramaNa, adattAdAna- viramaNa, maithuna - viramaNa, parigraha-viramaNa | I saMyama kI sAdhaka pravRtti yA yatanApUrvaka kI jAne vAlI pravRtti ko samiti kahate haiM / ve pA~ca kahI gaI haiMgamanAgamana meM sAvadhAnI rakhanA IryAsamiti hai / vacana - bolane meM sAvadhAnI rakhakara hita mita priya vacana bolanA bhASA samiti hai / gocarI meM sAvadhAnI rakhanA aura nirdoSa, anuddiSTa bhikSA grahaNa karanA eSaNAsamiti hai / saMyama ke sAdhaka vastra, pAtra, zAstra Adi ke grahaNa karane aura rakhane meM sAvadhAnI rakhanA AdAna bhAMDa mAtra nikSepaNA samiti hai / uccAra (mala) prasravaNa (mUtra) zleSma (kapha) siMghANa (nAsikAmala) aura jalla (zarIra kA maila) parityAga karane meM sAvadhAnI rakhanA pA~cavI pratiSThApanA samiti hai / I pA~ca astikAya dravya kahe gae haiM / jaise- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya / T rohiNI nakSatra pA~ca tArA vAlA kahA gayA hai / punarvasu nakSatra pA~ca tArA vAlA kahA gayA hai / hasta nakSatra pA~ca tArA vAlA kahA gayA hai / vizAkhA nakSatra pA~ca tArA vAlA kahA gayA hai / dhaniSThA nakSatra pA~ca tArA vAlA kahA gayA hai I isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti pA~ca palyopama kahI gaI hai / tIsarI vAlukAprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti pA~ca sAgaropama kahI gaI hai| saudharma IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti pA~ca palyopama kahI gaI hai / sanatkumAra-mAhendra kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti pA~ca sAgaropama kahI gaI hai| jo deva vAta, suvAta, vAtAvarta, vAtaprabha, vAtakAnta, vAtavarNa, vAtalezya, vAtadhvaja, vAtazRMga, vAtasRSTa, vAtakUTa, vAtottarAvataMsaka, sUra, sUsUra, sUrAvartta, sUraprabha, sUrakAnta, sUravarNa, sUralezya, sUradhvaja, sUrazRMga, sUrasRSTa, sUrakUTa aura sUrottarAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti pA~ca sAgaropama kahI gaI hai / ve deva pA~ca ardhamAsoM (r3hAI mAsa) meM ucchvAsa - niHzvAsa lete haiM / una devoM ko pA~ca hajAra varSa meM AhAra kI IcchA utpanna hotI I kitaneka bhavyasiddhika aise jIva haiM jo pA~ca bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kareMge / samavAya-5 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (samavAya)" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 10
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra- 4, 'samavAya ' sUtra - 6 samavAya-6 samavAya / sUtrAMka chaha lezyAeM kahI gaI haiM / jaise - kRSNa lezyA, nIla lezyA, kApota lezyA, tejolezyA, padma lezyA, zukla T lezyA / (saMsArI) jIvoM ke chaha nikAya kahe gae haiM / pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya / chaha prakAra ke bAhirI tapaHkarma haiM / anazana, Unodarya, vRttisaMkSepa, rasaparityAga, kAyakleza aura saMlInatA / chaha prakAra ke Abhyantara tapa haiM / prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga / I chaha chAdmasthika samudghAta kahe gae haiM / jaise - vedanA samudghAta kaSAya samudghAta, mAraNAntika samudghAta, vaikriya samudghAta, taijasa samudghAta aura AhAraka-samudghAta / arthAvagraha chaha prakAra kA kahA gayA hai / jaise zrotrendriya-arthAvagraha, cakSurindriya-arthAvagraha, ghrANendriyaarthAvagraha, jihvendriya-arthAvagraha, sparzanendriya-arthAvagraha aura noindriya-arthAvagraha / kRttikA nakSatra chaha tArA vAlA hai / AzleSA nakSatra tArA vAlA hai / isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti chaha palyopama kahI gaI hai| tIsarI vAlukAprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti chaha sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asura kumAroM kI sthiti chaha palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitane devoM kI sthiti chaha palyopama kahI gaI hai / sanatkumAra aura mAhendra kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti chaha sAgaropama hai / unameM jo deva svayambhU, svayambhUramaNa, ghoSa, sughoSa, mahAghoSa, kRSTigho, vIra, suvIra, vIragata, vIra-zreNika, vIrAvarta, vIraprabha, vIrakAMta, vIravarNa, vIralezya, vIradhvaja, vIrazRMga, vIrasRSTa, vIrakUTa aura vIrottarAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti chaha sAgaropama kahI gaI hai / ve deva tIna mAsoM ke bAda Ana-prANa ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke chaha hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai / kitaneka bhavasiddhika jIva aise haiM jo chaha bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kareMge / samavAya-6 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (samavAya)" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 11
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-7 sUtra-7 sAta bhayasthAna kahe gae haiM / jaise-ihalokabhaya, paralokabhaya, AdAnabhaya, akasmAt bhaya, AjIvabhaya, maraNabhaya aura azlokabhaya / sAta samudghAta kahe gae haiM, jaise-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta, vaikriya samudghAta, AhAraka samudghAta aura kevalisamudghAta / zramaNa bhagavAna mahAvIra sAta ratni-hAtha pramANa zarIra se UMce the| isa jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM sAta varSadhara parvata kahe gae haiM / jaise-kSullahimavaMta, mahAhimavaMta, niSadha, nIlavaMta, rUkmI, zikharI aura mandara / isa jambarIpa nAmaka dvIpa meM sAta kSetra haiN| jaise-bharata, haimavata, harivarSa, mahAvideha, ramyaka, airaNyavata aura airavata / bArahaveM guNasthAnavartI kSINamoha vItarAga mohanIya karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kA vedana karate haiN| maghA nakSatra sAta tArA vAlA kahA gayA hai / kRttikA Adi sAta nakSatra pUrva dizA kI aura dvAra vAle kahe gae haiM pAThAntara ke anusAra-abhijit Adi sAta nakSatra pUrva dizA kI aura dvAra vAle kahe gae haiM / maghA Adi sAta nakSatra dakSiNa dizA kI ora dvAra vAle kahe gae haiM / anurAdhA Adi sAta nakSatra pazcima dizA kI ora dvAra vAle kahe gae haiM / dhaniSThA Adi sAta nakSatra uttara dizA kI ora dvAra vAle kahe gae haiN| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti sAta palyopama kahI gaI hai| tIsarI vAlukAprabhA pathvI meM nArayikoM kI utkaSTa sthiti sAta sAgaropama kahI gaI hai| cauthI paMkaprabhA pathvI meM nArakiyoM kI jaghanya sthiti sAta sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti sAta palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti sAta palyopama kahI gaI hai / sanatkumAra kalpa meM kitaneka devoM kI utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kahI gaI hai / mAhendra kalpa meM devoM kI utkRSTa sthiti kucha adhika sAta sAgaropama kahI gaI hai| brahmaloka meM kitaneka devoM kI sthiti kucha adhika sAta sAgaropama hai| unameM jo deva sama, samaprabha, mahAprabha, prabhAsa, bhAsura, vimala, kAMcanakUTa aura sanatkumArAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti sAta sAgaropama hai / ve deva sAr3he tIna mAsoM ke bAda ANa-prANa-uccha vAsa-niHzvAsa lete haiN| una devoM kI sAta hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo sAta bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-7 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 12
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-8 sUtra-8 ATha madasthAna kahe gae haiM / jaise-jAtimada, kulamada, balamada, rUpamada, tapomada, zrutamada, lAbhamada aura aizvaryamada / ATha pravacana-mAtAeM kahI gaI haiM / jaise-IyAsamiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti, AdAna-bhANDa-mAtra nikSepaNAsamiti, uccAra-prasravaNa-khela siMdhAraNa-pariSThApanAsamiti, manogupti, vacanagupti aura kAyagupti / vANavyantara devoM ke caityavRkSa ATha yojana UMce kahe gae haiM / (uttarakuru meM sthita pArthiva) jambUnAmaka sudarzana vRkSa ATha yojana UMcA kahA gayA hai / (devakuru meM sthita) garur3a deva kA AvAsabhUta pArthiva UMcA kahA gayA hai| jambadIpa kI jagatI (prAkAra ke sAmAna vAlI) ATha yojana UMcI kahI gaI hai| kevali samudghAta ATha samaya vAlA kahA gayA hai, jaise-kevali bhagavAna prathama samaya meM daNDa samudghAta karate haiM, dUsare samaya meM kapATa samudghAta karate haiM, tIsare samaya meM manthAna samudghAta karate haiM, cauthe samaya meM manthAna ke antarAloM ko pUrate haiM, arthAt lokapUraNa samudghAta karate haiM / pA~cave samaya meM manthAna ke antarAla se AtmapradezoM kA pratisaMhAra (saMkoca) karate haiM, chaThe samaya meM manthAnasamudghAta kA pratisaMhAra karate haiM, sAtave samaya meM kapATa samudghAta kA pratisaMhAra karate haiM aura AThave samaya meM daNDasamudghAta kA pratisaMhAra karate haiM / tatpazcAt unake Atmapradeza zarIrapramANa ho jAte haiN| puruSAdAnIya arthAt puruSoM ke dvArA jinakA nAma Aja bhI zraddhA aura Adara-pUrvaka smaraNa kiyA jAtA hai, aise pArzvanAtha tIrthaMkara deva ke ATha gaNa aura ATha gaNadhara the / yathAsUtra -9 zubha, zubhaghoSa, vaziSTha, brahmacArI, soma, zrIdhara, vIrabhadra aura yaza / sUtra - 10 ATha nakSatra candramA ke sAtha pramarda yoga karate haiM / jaise-kRttikA 1, rohiNI 2, punarvasu 3, maghA 4, citrA 5, vizAkhA 6, anurAdhA 7 aura jyeSThA 8 / isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti ATha palyopama kI kahI gaI hai / cauthI paMkaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti ATha sAgaropama kahI gaI hai / kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti ATha palyopama kahI hai / saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti ATha palyopama kahI gaI hai| brahmaloka kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti ATha sAgaropama kahI gaI hai| vahA~ jo deva arci 1, arcimAlI 2, vairocana 3, prabhaMkara 4, candrAbha 5, sUrAbha 6, supratiSThAbha 7, agni-aAbha 8, riSTAbha 9, aruNAbha 10, aura anuttarAvataMsaka 11, nAma ke vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti ATha sAgaropama kahI gaI hai / ve deva ATha ardhamAsoM (pakhavAr3oM) ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke ATha hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva ATha bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-8 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 13
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-9 sUtra-11, 12 brahmacarya kI nau guptiyA~ (saMrakSikAeM) kahI gaI haiM / jaise-strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta zayyA aura Asana kA sevana nahIM karanA, striyoM kI kathAoM ko nahIM karanA, strIgaNoM kA upAsaka nahIM honA, striyoM kI manohara indriyoM aura ramaNIya aMgoM kA draSTA aura dhyAtA nahIM honA, praNIta-rasa-bahula bhojana kA nahIM karanA, adhika mAtrA meM khAna-pAna yA AhAra nahIM karanA, striyoM ke sAtha kI gaI pUrva rati aura pUrva krIr3AoM kA smaraNa nahIM karanA, kAmoddIpaka zabdoM ko nahIM sUnanA, kAmoddIpaka rUpoM ko nahIM dekhanA, kAmoddIpaka gandhoM ko nahIM sUMghanA, kAmo-ddIpaka rasoM kA svAda nahIM lenA, kAmoddIpaka rasoM kA svAda nahIM lenA, kAmoddIpaka komala mRduzayyAdi kA sparza nahIM karanA aura sAtAvedanIya ke udaya se prApta sukha meM pratibaddha (Asakta) nahIM honA / brahmacarya kI nau aguptiyA~ (vinAzikAeM) kahI gaI haiM / jaise-strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta zayyA aura Asana kA sevana karanA 1, striyoM kI kathAoM ko kahanA-striyoM sambandhI bAteM karanA 2, strIgaNoM kA upAsaka honA 3, striyoM kI manohara indriyoM aura manorama aMgoM ko dekhanA aura unakA cintana karanA 4, praNIta-rasa-bahula gariSTha bhojana karanA 5, adhika mAtrA meM AhAra-pAna karanA 6, striyoM ke sAtha kI gaI pUrva rati aura pUrva krIr3AoM kA smaraNa karanA 7, kAmoddIpaka zabdoM ko sUnanA, kAmoddIpaka rUpoM ko dekhanA, kAmoddIpaka gandhoM ko sa~ghanA, kAmoddIpaka rasoM kA svAda lenA, kAmoddIpaka komala mRduzayyAdi kA sparza karanA 8 aura sAtAvedanIya ke udaya se prApta sukha meM pratibaddha (Asakta) honA 9 / nau brahmacarya adhyayana kahe gae haiN| jaise- zastraparijJA 1, lokavijaya 2, zItoSNIya 3, samyaktva 4, AvantI 5, dhUta 6, vimoha 7, upadhAnazruta 8 aura mahAparijJA 9 / sUtra-13 puruSAdAnIya pArzvanAtha tIrthaMkara nau ratnI (hAtha) UMce the| abhijit nakSatra kucha adhika nau muhUrta taka candramA ke sAtha yoga karatA hai / abhijit Adi nau nakSatra candramA kA uttara dizA kI ora se yoga karate haiM / ve nau nakSatra abhijit se lagAkara bharaNI taka jAnanA caahie| isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusama ramaNIya bhUmibhAga se nau sau yojana Upara antara karake uparitana bhAga meM tArAeM saMcAra karatI haiM / jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM nau yojana vAle matsya bhUtakAla meM nadImukhoM se praveza karate the, vartamAna meM praveza karate haiM aura bhaviSya meM praveza kareMge / jambUdvIpa ke vijaya nAmaka pUrva dvAra kI eka-eka bAhu (bhUjA) para nau-nau bhauma (viziSTa sthAna yA nagara) kahe gae haiN| vANavyantara devoM kI sudharmA nAma kI sabhAeM nau yojana UMcI kahI haiN| darzanAvaraNIya karma kI nau uttara prakRtiyA~ haiM / nidrA, pracalA, nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnardvi, cakSudarzanAvaraNa, acakSadarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevldrshnaavrnn| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti nau palyopama hai | cauthI paMkaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti nau sAgaropama hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti nau palyopama hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti nau palyopama hai / brahmaloka kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti nau sAgaropama hai / vahA~ jo deva pakSma, supakSma, pakSmAvarta, pakSmaprabha, pakSmakAnta, pakSmavarNa, pakSmalezya, pakSmadhvaja, pakSmazRMga, pakSmasRSTa, pakSmakUTa, pakSmottarAvataMsaka tathA sUrya, susUrya, sUryAvarta, sUryaprabha, sUryakAnta, sUryavarNa, sUryalezya, sUryadhvaja, sUryazRMga, sUryasRSTa, sUryakUTa, sUryottarAvataMsaka, (rucira) rucirAvarta, ruciraprabha, rucirakAnta, ruciravarNa, ruciralezya, ruciradhvaja, rucirazRMga, rucirasRSTa, rucirakUTa aura rucirottarAvataMsaka nAma vAle vimAnoM meM deva rUpa meM utpanna hote haiM, una devoM kI sthiti nau sAgaropama kahI gaI hai / ve deva nau ardhamAsoM (sAr3he cAra mAsoM) ke bAda Ana-prANa-ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ko nau hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo nau bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa prApta kareMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-9 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 14
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra- 4, 'samavAya ' samavAya 10 samavAya / sUtrAMka sUtra - 14 1 zramaNa dharma dasa prakAra kA kahA gayA hai / jaise - kSAnti, mukti, Arjava, mArdava, lAghava, satya, saMyama, tapa, tyAga, brahmacaryavAsa | zruta citta-samAdhi ke daza sthAna kahe gae haiN| jaise-jo pUrva kAla meM kabhI utpanna nahIM huI, aisI sarvajJa bhASita ' aura cAritrarUpa dharma ko jAnane kI cintA kA utpanna honA yaha citta kI samAdhi yA zAnti ke utpanna hone kA pahalA sthAna hai (1) / jaisA pahale kabhI nahIM dekhA, aise yathAtathya svapna kA dekhanA citta-samAdhi kA dUsarA sthAna hai (2) / jaisA pahale kabhI utpanna nahIM huA, aisA pUrva bhava kA smaraNa karane vAlA saMjJijJAna honA yaha citta-samAdhi kA tIsarA sthAna hai| pUrva bhava kA smaraNa hone para saMvega aura nirveda ke sAtha citta meM parama prazamabhAva jAgRta hotA hai (3) / jaisA pahale kabhI nahIM huA, aisA deva-darzana honA, devoM kI divya vaibhava-parivAra AdirUpa Rddhi kA dekhanA, devoM kI divya dyuti ( zarIra aura AbhUSaNAdi kI dIpti) kA dekhanA aura divya devAnubhAva ( uttama vikriyAdi ke prabhAva) ko dekhanA yaha citta-samAdhi kA cauthA sthAna hai, kyoMki aisA deva-darzana hone para dharma meM dRr3ha zraddhA utpanna hotI hai (4) / jo pahale kabhI utpanna nahIM huA, aisA loka pratyakSa jAnane vAlA avadhijJAna utpanna honA vaha cittasamAdhi kA pA~cavA sthAna hai| avadhijJAna ke utpanna hone para mana meM eka apUrva zAnti aura prasannatA prakaTa hotI hai| (5) / - jo pahale kabhI utpanna nahIM huA, aisA loka ko pratyakSa dekhane vAlA avadhidarzana utpanna honA yaha cittasamAdhi kA chaThA sthAna hai (6) / jo pahale kabhI utpanna nahIM huA, aisA (ar3hAI dvIpa samudravartI saMjJI paMcendriya paryAptaka) jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnane vAlA manaH paryavajJAna utpanna honA yaha citta-samAdhi kA sAtavA sthAna hai (7) / jo pahale kabhI utpanna nahIM huA, aisA sampUrNa loka ko pratyakSa (trikAlavartI paryAyoM ke sAtha) jAnane vAlA kevalajJAna utpanna honA yaha citta-samAdhi kA AThavA sthAna he (8) / jo pahale kabhI utpanna nahIM huA, aisA ( sarva carAcara ) loka ko dekhane vAlA kevala darzana utpanna honA, yaha citta-samAdhi kA nauvA sthAna hai (9) / sarva duHkhoM ke vinAzaka kevalimaraNa se maranA yaha citta-samAdhi kA dazavA sthAna hai (10) / isake hone para yaha AtmA sarva sAMsArika duHkhoM se mukta ho siddha buddha hokara ananta sukha ko prApta ho jAtA hai| mandara (sumeru) parvata mUla meM daza hajAra yojana viSkambha (vistAra) vAlA kahA gayA hai| ariSTanemi tIrthaMkara daza dhanuSa UMce the| kRSNa vAsudeva daza dhanuSa UMce the| rAma baladeva daza dhanuSa UMce the| sUtra 15 daza nakSatra jJAna kI vRddhi karane vAle kahe gae haiM, yathA- mRgazira, ArdrA, puSya, tInoM pUrvAeM (pUrvA phAlgunI, pUrvASAr3hA, pUrvA bhAdrapadA) mUla, AzleSA, hasta aura citrA / sUtra - 16 akarmabhUmija manuSyoM ke upabhoga ke lie daza prakAra ke vRkSa (kalpavRkSa) upasthita rahate haiN| jaise sUtra - 17 madyAMga, bhRMga, tUryAMga, dIpAMga, jyotiraMga, citrAMga, cittarasa, maNyaMga, gehAkAra aura anagnAMga / sUtra - 18 isa ratnaprabhA pRthvI ke kitaneka nArakoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai| isa ratnaprabhA pRthvI ke kitaneka nArakoM kI sthiti dasa palyopama kI kahI gaI hai| cauthI naraka pRthvI meM dasa lAkha narakAvAsa haiN| cauthI pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti dasa sAgaropama kI hotI hai / pA~cavI pRthvI meM kinhIM - kinhIM nArakoM kI jaghanya sthiti dasa sAgaropama kahI gaI hai| muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra - hinda-anuvAda" " kitaneka asurakumAra devoM kI jaghanya sthiti daza hajAra varSa kI kahI gaI hai| asurendroM ko chor3akara kitaneka zeSa bhavanavAsI devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI Page 15
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka sthiti daza palyopama kahI gaI hai / bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI utkRSTa sthiti daza hajAra varSa kI kahI gaI hai| kitaneka vANavyantara devoM kI jaghanya sthiti daza hajAra varSa kI kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti daza palyopama kahI gaI hai / brahmaloka kalpa meM devoM kI utkRSTa sthiti daza sAgaropama kahI gaI hai / lAntakakalpa meM kitaneka devoM kI jaghanya sthiti daza sAgaropama kahI gaI hai / vahA~ jo deva ghoSa, sughoSa, mahAghoSa, nandighoSa, susvara, manorama, ramya, ramyak, ramaNIya, maMgalAvarta aura brahma-lokAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti daza sAgaropama kahI gaI hai / ve deva daza ardhamAsoM (pA~ca mAsoM) ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM, una devoM ke daza hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM, jo daza bhava grahaNa karake siddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa prApta kareMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-10 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 16
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-11 sUtra-19 he AyuSman zramaNo ! upAsakoM zrAvakoM kI gyAraha pratimAeM kahI gaI haiM / jaise-darzana zrAvaka 1, kRtavratakarmA 2, sAmAyikakRta 3, pauSadhopavAsa-nirata 4, divA brahmacArI, rAtri-parimANakRta 5, divA brahmacArI bhI, rAtribrahmacArI bhI, asnAyI, vikaTa-bhojI aura maulikRta 6, sacittaparijJAta 7, ArambhaparijJAta 8, preSya-parijJAta 9, uddiSTaparijJAta 10 aura zramaNabhUta 11 / / lokAnta se eka sau gyAraha yojana ke antarAla para jyotiScakra avasthita kahA gayA hai / jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM mandara parvata se gyAraha sau ikkIsa yojana ke antarAla para jyotiScakra saMcAra karatA hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke gyAraha gaNadhara the-indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti, vyakta, sudharma, maMDita, mauryaputra, akampita, acalabhrAtA, metArya aura prabhAsa / mUla nakSatra gyAraha tArA vAlA kahA gayA hai / adhastana graiveyaka-devoM ke vimAna eka sau gyAraha kahe gae haiN| mandara parvata dharaNI-tala se zikhara tala para UMcAI kI apekSA gyArahaveM bhAga se hIna vistAra vAlA isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti gyAraha palyopama kahI gaI hai / pA~cavI dhUmaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti gyAraha sAgaropama kahI gaI hai / kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti gyAraha palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti gyAraha palyopama hai / lAntaka kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti gyAraha sAgaropama hai| vahA~ para jo deva brahma, subrahma, brahmAvarta, brahmaprabha, brahmakAnta, brahmavarNa, brahmalezya, brahmadhvaja, brahmazRMga, brahmasRSTa, brahmakUTa aura brahmottarAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI sthiti gyAraha sAgaropama hai / ve deva gyAraha ardhamAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ko gyAraha hajAra varSa ke bAda AhAra kI IcchA hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo gyAraha bhava karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva daHkhoM kA anta kreNge| samavAya-11 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 17
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-12 sUtra-20 bAraha bhikSu-pratimAeM kahI gaI haiM / jaise-ekamAsikI bhikSupratimA, do mAsikI bhikSupratimA, tIna mAsikI bhikSupratimA, cAra mAsikI bhikSupratimA, pA~ca mAsikI bhikSupratimA, chaha mAsikI bhikSupratimA, sAta mAsikI bhikSupratimA, prathama saptarAtridivA bhikSupratimA, dvItiya saptarAtri-divA pratimA, tRtIya saptarAtri divA pratimA, ahorAtrika bhikSupratimA aura ekarAtrika bhikSupratimA / sUtra - 21. 22 sambhoga bAraha prakAra kA hai-1. upadhi-viSayaka sambhoga, 2. zruta-viSayaka sambhoga, 3. bhakta-pAna viSayaka sambhoga, 4. aMjalI-pragraha sambhoga, 5. dAna-viSayaka sambhoga, 6. nikAcana-viSayaka sambhoga, 7. abhyutthAnaviSayaka sambhoga / 8. kRtikarma-karaNa sambhoga, 9. vaiyAvRtya-karaNa sambhoga, 10. samavasaraNa-sambhoga, 11. saMniSadyA-sambhoga aura 12. kathA-prabandhana sambhoga / sUtra- 23, 24 kRtikarma bAraha Avarta vAlA kahA gayA hai / jaise-kRtikarma meM do avanata (namaskAra), yathAjAta rUpa kA dhAraNa, bAraha Avarta, cAra zironati, tIna gupti, do praveza aura eka niSkramaNa hotA hai| sUtra - 25 jambUdvIpa ke pUrvadizAvartI vijayadvAra ke svAmI vijayadeva kI vijayA rAjadhAnI bAraha lAkha yojana AyAma -viSkambha vAlI hai / rAma nAma ke baladeva bAraha sau varSa pUrNa Ayu kA pAlana kara devatva ko prApta hue / mandara parvata kI cUlikA mUla meM bAraha yojana vistAra vAlI hai / jambUdvIpa kI vedikA mUla meM bAraha yojana vistAra vAlI hai| sarva jaghanya rAtri (saba se choTI rAta) bAraha muhUrta kI hotI hai / isI prakAra sabase choTA dina bhI bAraha muhartta kA jAnanA caahie| sarvArthasiddha mahAvimAna kI uparima stUpikA (cUlikA) se bAraha yojana Upara ISat prAgbhAra nAmaka pRthvI kahI gaI hai / ISat prAgbhAra pRthvI ke bAraha nAma kahe gae haiM / jaise-ISat pRthvI, ISat prAgbhAra pRthvI, tanu pRthvI, tanu-tarI pRthvI, siddha pRthvI, siddhAlaya, mukti, muktAlaya, brahma, brahmAvataMsaka, lokapratipUraNA aura lokAgracUlikA isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti bAraha palyopama kahI gaI hai| pA~cavI dhUmaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti bAraha sAgaropama kahI gaI hai / kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti bAraha palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti bAraha palyopama kahI gaI hai / lAntaka kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti bAraha sAgaropama hai / vahA~ jo deva mAhendra, mAhendradhvaja, kambu, kambugrIva, puMkha, supuMkha, mahApuMkha, puMDa, supuMDa, mahApuMDa, narendra, narendrakAnta aura narendrottarAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, unakI utkRSTa sthiti bAraha sAgaropama kahI gaI hai / ve deva chaha mAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke bAraha hajAra varSa ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo bAraha bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-12 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 18
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-13 sUtra-26 teraha kriyAsthAna kahe gae haiM | jaise-arthadaMDa, anarthadaMDa, hiMsAdaMDa, akasmAd daMDa, dRSTiviparyAsa daMDa, mRSAvAda pratyaya daMDa, adattAdAna pratyaya daMDa, AdhyAtmika daMDa, mAnapratyaya daMDa, mitradveSapratyaya daMDa, mAyApratyaya daMDa, lobhapratyaya daMDa aura IryApathika daMDa / saudharma-IzAna kalpoM meM teraha vimAna-prastaTa haiM / saudharmAvataMsaka vimAna sAr3he bAraha lAkha yojana AyAmaviSkambha vAlA hai| isI prakAra IzAnAvataMsaka vimAna bhI jAnanA / jalacara paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI jAti kulakoTiyA~ sAr3he bAraha lAkha haiN| prANAyu nAmaka bArahaveM pUrva ke teraha vastu nAmaka arthAdhikAra kahe gae haiN| garbhaja paMcendriya, tiryagyonika jIvoM meM teraha prakAra ke yoga yA prayoga hote haiM / jaise-satya manaHprayoga, mRSA manaHprayoga, satyamRSAmanaHprayoga, asatyAmRSAmanaHprayoga, satyavacanaprayoga, mRSAvacanaprayoga, satyamaSAvacanaprayoga, asatyAmRSAvacanaprayoga, audArikazarIrakAyaprayoga, audArikamizrazarIrakAyaprayoga, vaikriyazarIrakAyaprayoga, vaikriya-mizrazarIrakAyaprayoga aura kaarmnnshriirkaaypryog| sUryamaMDala eka yojana ke ikasaTha bhAgoM meM se teraha bhAga (se nyUna arthAt) 48/61 yojana ke vistAra vAlA kahA gayA hai| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti teraha palyopama kahI gaI hai / pA~cavI dhUmaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti teraha sAgaropama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti teraha palyopama kahI gaI hai| lAntaka kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti teraha sAgaropama hai / vahA~ jo deva vajra, suvajra, vajrAvarta (vajraprabha), vajrakAnta, vajravarNa, vajralezya, vajrarUpa, vajrazRMga, vajrasRSTa, vajrakUTa, vajrottarAvataMsaka, vaira, vairAvarta, vairaprabha, vairakAnta, vairavarNa, vairalezya, vairarUpa, vairazRMga, vairasRSTa, vairakUTa, vairottarAvataMsaka, loka, lokAvarta, lokaprabha, lokakAnta, lokavarNa, lokalezya, lokarUpa, lokazRMga, lokasRSTa, lokakUTa aura lokottarAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti teraha sAgaropama kahI gaI hai / ve teraha ardhamAsoM ke bAda Ana-prANa-ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke teraha hajAra varSa ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo teraha bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-13 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 19
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-14 sUtra-27 caudaha bhUtagrAma (jIvasamAsa) kahe gae haiM / jaise-sUkSma aparyAptaka ekendriya, sUkSma paryAptaka ekendriya, bAdara aparyAptaka ekendriya, bAdara paryAptaka ekendriya, dvIndriya aparyAptaka, dvIndriya paryAptaka trIndriya aparyAptaka, trIndriya paryAptaka, caturindriya aparyAptaka, caturindriya paryAptaka, paMcendriya asaMjJI aparyAptaka, paMcendriya asaMjJI paryAptaka, paMcendriya saMjJI aparyAptaka aura paMcendriya saMjJI paryAptaka / __ caudaha pUrva kahe gae haiM, jaisesUtra - 28-30 utpAda pUrva, agrAyaNIya pUrva, vIryapravAda, astinAsti pravAda, jJAnapravAda-pUrva / satya pravAda-pUrva, AtmapravAda-pUrva, karmapravAda-pUrva, pratyAkhyAnapravAda-pUrva / vidyAnuvAda-pUrva, abandhya-pUrva, prANavAya-pUrva, kriyAvizAla-pUrva tathA lokabindusAra-pUrva / sUtra-31 agrAyaNIya pUrva ke vastu nAmaka caudaha arthAdhikAra kahe gae haiN| zramaNa bhagavAna mahAvIra kI utkRSTa zramaNa-sampadA caudaha hajAra sAdhuoM kI thii| karmoM kI vizuddhi kI gaveSaNA karane vAle upAyoM kI apekSA caudaha jIvasthAna haiM / mithyAdRSTi sthAna, sAsAdana samyagdRSTi sthAna, samyamithyAdRSTi sthAna, avirata samyagdRSTi sthAna, viratAvirata sthAna, pramattasaMyata sthAna, apramattasaMyata sthAna, nivRttibAdara sthAna, anivRttibAdara sthAna, sUkSmasamparAya upazAmaka aura kSapaka sthAna, upa-zAntamoha sthAna, kSINamoha sthAna, sayogikevalI sthAna aura ayogikevalI sthAna / bharata aura airavata kSetra kI jIvAeM pratyeka caudaha hajAra cAra sau eka yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se chaha bhAga pramANa lambI kahI gaI haiN| pratyeka cAturanta cakravartI rAjA ke caudaha-caudaha ratna hote haiM / jaise-strIratna, senApatiratna, gRhapatiratna, purohitaratna, azvaratna, hastiratna, asiratna, daMDaratna, cakraratna, chatraratna, carmaratna, maNiratna aura kAkiNiratna / jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM caudaha mahAnadiyA~ pUrva aura pazcima dizA se lavaNasamudra meM jAkara milatI haiM / jaise-gaMgA-sindhu, rohitA-rohitAMsA, harI-harikAntA, sItA-sItodA, narakAntA-nArIkAntA, suvarNa-kUlArUpyakulA, raktA aura rktvtii| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti caudaha palyopama kahI gaI hai / pA~cavI pRthvI meM kinhIMkinhIM nArakoM kI sthiti caudaha sAgaropama kI hai / kinhIM-kinhIM asurakumAra devoM kI sthiti caudaha palyopama hai| saudharma aura IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti caudaha palyopama hai / lAntaka kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti caudaha sAgaropama hai / mahAzukra kalpa meM kitaneka devoM kI jaghanya sthiti caudaha sAgaropama hai / vahA~ jo deva zrIkAnta zrImahita zrIsaumanasa, lAntaka, kApiSTha, mahendra, mahendrakAnta aura mahendrottarAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti caudaha sAgaropama hai / ve deva sAta mAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ko caudaha hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo caudaha bhava grahaNa kara siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-14 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 20
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-15 sUtra-32-34 pandraha paramaadhArmika deva kahe gae haiM-amba, ambariSI, zyAma, zabala, rudra, uparudra, kAla, mahAkAla |asipatra, dhanu, kumbha, vAlukA, vaitaraNI, kharasvara, mahAghoSa / sUtra - 35 nami arhan pandraha dhanuSa UMce the| dhruvarAhu kRSNapakSa kI pratipadA ke dina se candra lezyA ke pandrahave-pandrahave dIptirUpa bhAga ko apane zyAma varNa se AvaraNa karatA rahatA hai / jaise-pratipadA ke dina prathama bhAga ko, dvItiyA ke dina dvItiya bhAga ko, tRtIyA ke dina tIsare bhAga ko, caturthI ke dina cauthe bhAga ko, paMcamI ke dina pA~cave bhAga ko, SaSThI ke dina chaThe bhAga ko, saptamI ke dina sAtave bhAga ko, aSTamI ke dina AThave bhAga ko, navamI ke dina nauve bhAga ko, dazamI ke dina dazave bhAga ko, ekAdazI ke dina gyArahave bhAga ko, dvAdazI ke dina bArahave bhAga ko, trayodazI ke dina terahave bhAga ko, caturdazI ke dina caudahave bhAga ko aura pandrasa (amAvasa) ke dina pandrahave bhAga ko AvaraNa karake rahatA hai| vahI dhruvarAhu zukla pakSa meM candra ke pandrahave-pandrahave bhAga ko upadarzana karAtA rahatA hai / jaise pratipadA ke dina pandrahave bhAga ko prakaTa karatA hai, dvItiyA ke dina dUsare pandrahave bhAga ko prakaTa karatA hai / isa prakAra pUrNamAsI ke dina pandrahave bhAga ko prakaTa kara pUrNa candra ko prakAzita karatA hai| sUtra - 36 chaha nakSatra pandraha muharta taka candra ke sAtha saMyoga karake rahane vAle kahe gae haiN| jaise-zatabhiSaka, bharaNI, ArdrA, AzleSA, svAti aura jyeSThA / ye chaha nakSatra pandraha muharta taka candra se saMyukta rahate haiN| sUtra - 37 caitra aura Asauja mAsa meM dina pandraha-pandraha muhartta kA hotA hai / isI prakAra caitra aura Asauja mAsa meM rAtri bhI pandraha-pandraha muhUrta kI hotI hai| vidyAnuvAda pUrva ke vastu nAmaka pandraha arthAdhikAra kahe gae haiM / manuSyoM ke pandraha prakAra ke prayoga kahe gae haiM / jaise-satyamanaHprayoga, mRSAmanaHprayoga, satyamRSAmanaHprayoga, asatyamRSAmanaHprayoga, satyavacanaprayoga, mRSAvacanaprayoga, satyamRSAvacanaprayoga, asatyAmRSAvacanaprayoga, audArikazarIrakAyaprayoga, audArikamizrazarIrakAyaprayoga, vaikriyazarIrakAyaprayoga, vaikriyamizrazarIrakAyaprayoga, AhArakazarIrakAyaprayoga, AhArakamizrazarIrakAyaprayoga aura kaarmnnshriirkaaypryog| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti pandraha palyopama kahI gaI hai / pA~cavI dhUmaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti pandraha sAgaropama kI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti pandraha palyopama kI hai| saudharma IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti pandraha palyopama hai| mahAzukra kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti pandraha sAgaropama hai / vahA~ jo deva nanda, sunanda, nandAvarta, nandaprabha, nandakAnta, nandavarNa, nandalezya, nandadhvaja, nandazRMga, nandasRSTa, nandakUTa aura nandottarAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti pandraha sAgaropama hai / ve deva sAr3he sAta mAsoM ke bAda Ana-prANa-ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ko pandraha hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM, jo pandraha bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-15 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 21
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-16 sUtra - 38 solaha gAthA-SoDazaka kahe gae haiM / jaise-samaya, vaitAlIya, upasarga parijJA, strI-parijJA, narakavibhakti, mahAvIrastuti, kuzIlaparibhASita, vIrya, dharma, samAdhi, mArga, samavasaraNa, yathAtathya, grantha, yamakIya aura solahavIM gAthA kaSAya solaha kahe gae haiM / jaise-anantAnubandhI krodha, anantAnubandhI mAna, anantAnubandhI mAyA, anantAnubandhI lobha, apratyAkhyAnakaSAya krodha, apratyAkhyAnakaSAya mAna, apratyAkhyAnakaSAya mAyA, apratyAkhyAnakaSAya lobha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, pratyAkhyAnAvaraNa mAna, pratyAkhyAnAvaraNa mAyA, pratyAkhyAnAvaraNa lobha, saMjvalana krodha, saMjvalana mAna, saMjvalana mAyA aura saMjvalana lobha / mandara parvata ke solaha nAma kahe gae haiM / jaisesUtra-39,40 1. mandara, 2. meru, 3. manorama, 4. sudarzana, 5. svayamprabha, 6. girirAja, 7. ratnoccaya, 8. priyadarzana, 9. lokamadhya, 10. lokanAbhi / 11. artha, 12. sUryAvarta, 13. sUryAvaraNa, 14. uttara, 15. dizAdi aura 16. avaMtasa / sUtra - 41 puruSAdAnIya pArzva arhat kI utkRSTa zramaNa-sampadA solaha hajAra zramaNoM kI thI / AtmapravAda pUrva ke vastu nAmaka solaha arthAdhikAra kahe gae haiM / camaracaMcA aura balIcaMcA nAmaka rAjadhAniyoM ke madhya bhAga meM utAra-car3hAva rUpa avatArikAlayana vRttAkAra vAle hone se solaha hajAra AyAma-viSkambha vAle kahe gae haiM / lavaNasamudra ke madhya bhAga meM jala ke utsedha kI vRddhi solaha hajAra yojana kahI gaI hai| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti solaha palyopama kahI gaI hai / pA~cavI dhUmaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti solaha sAgaropama kI kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti solaha palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti solaha palyopama hai| mahAzakra kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti solaha sAgaropama hai| vahA~ jo deva Avarta, vyAvarta, nandyAvarta, mahAnandyAvarta, aMkuza, aMkuzapralamba, bhadra, subhadra, mahAbhadra, sarvatobhadra aura bhadrottarAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti solaha sAgaropama hai / ve deva ATha mAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ko solaha hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo solaha bhava karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-16 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 22
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-17 sUtra-42 sattaraha prakAra kA asaMyama hai / pRthvIkAya-asaMyama, apkAya-asaMyama, tejaskAya-asaMyama, vAyukAyaasaMyama, vanaspatikAya-asaMyama, dvIndriya-asaMyama, trIndriya-asaMyama, caturindriya-asaMyama, paMcendriya-asaMyama, ajIvakAya-asaMyama, prekSA-asaMyama, upekSA-asaMyama, apahatya-asaMyama, apramArjanA-asaMyama, mana:asaMyama, vacanaasaMyama, kAya-asaMyama / / sattaraha prakAra kA saMyama kahA gayA hai / jaise-pRthvIkAya-saMyama, apkAya-saMyama, tejaskAya-saMyama, sayama, dvIndriya-saMyama, trIndriya-saMyama, caturindriya-saMyama, paMcendriya-saMyama, ajIvakAya-saMyama, prekSA-saMyama, upekSA-saMyama, apahRtya-saMyama, pramArjanA-saMyama, manaHsaMyama, vacana-saMyama, kAyasaMyama / mAnuSottara parvata sattaraha sau ikkIsa yojana UMcA kahA gayA hai| sabhI velandhara aura anuvelandhara nAgarAjoM ke AvAsa parvata sattaraha sau ikkIsa yojana UMce kahe gae haiM / lavaNasamudra kI sarvAgra zikhA sattaraha hajAra yojana UMcI kahI gaI hai| isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusama ramaNIya bhUmi bhAga se kucha adhika sattaraha hajAra yojana Upara jAkara tatpazcAt cAraNa RddhidhArI muniyoM kI nandIzvara, rucaka Adi dvIpoM meM jAne ke lie tirachI gati hotI hai| asarendra asararAja camara kA tigiMchikaTa nAmaka utpAta parvata sattaraha sau ikkIsa yojana UMcA kahA gayA hai| asurendra bali kA rucakendra nAmaka utpAta parvata sattaraha sau ikkIsa yojana UMcA kahA gayA hai / maraNa sattaraha prakAra kA hai / AvIcimaraNa, avadhimaraNa, AtyantikamaraNa, valanmaraNa, vazArtamaraNa, antaHzalyamaraNa, tadbhavamaraNa, bAlamaraNa, paMDitamaraNa, bAlapaMDitamaraNa, chadmasthamaraNa, kevalimaraNa, vaihAyasamaraNa, gRddhaspRSTa yA gRddhapRSThamaraNa, bhaktapratyAkhyAnamaraNa, iMginImaraNa, pAdapopagamanamaraNa / / sUkSmasamparAya bhAva meM vartamAna sUkSmasamparAya bhagavAna kevala sattaraha karma-prakRtiyoM ko bA~dhate haiM / jaiseAbhinibodhikajJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyavajJAnAvaraNa, kevalajJAnAvaraNa, cakSurdarzanAvaraNa acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, sAtAvedanIya, yazaskIrtinAmakarma, uccagotra, dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya / sahasrAra kalpa meM devoM kI jaghanya sthiti sattaraha sAgaropama hai / vahA~ jo deva, sAmAna, susAmAna, mahAsAmAna padma, mahApadma, kumuda, mahAkumuda, nalina, mahAnalina, pauNDarIka, mahApauNDarIka, zukra, mahAzukra, siMha, siMhakAnta, siMhabIja aura bhAvita nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti sattaraha sAgaropama kI hotI hai / ve deva sAr3he ATha mAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke sattaraha hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo sattaraha bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| tahalA samavAya-17 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 23
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-18 sUtra-43 brahmacarya aThAraha prakAra kA hai / audArika (zarIra vAle manuSya-tiryaMcoM ke) kAmabhogoM ko nahIM mana se svayaM sevana karatA hai, nahIM anya ko mana se sevana karAtA hai aura na mana se sevana karate hue anya kI anumodanA karatA hai | audArika-kAmabhogoM ko nahIM vacana se svayaM sevana karatA hai, nahIM anya ko vacana se sevana karAtA hai aura nahIM sevana karate hue anya kI vacana se anumodanA karatA hai / audArika-kAmabhogoM ko nahIM svayaM kAya se sevana karatA hai, nahIM anya ko kAya se sevana karAtA hai aura nahIM kAya se sevana karate hue anya kI anumodanA karatA hai / divya kAma-bhogoM ko nahIM svayaM mana se sevana karatA hai, nahIM anya ko mana se sevana karAtA hai aura nahIM mana se sevana karate hue anya kI anumodanA karatA hai / divya kAmabhogoM ko nahIM svayaM vacana se sevana karatA hai, nahIM anya ko vacana se sevana karAtA hai aura nahIM sevana karate hue anya kI vacana se anumodanA karatA hai / divya kAmabhogoM ko nahIM svayaM kAya se sevana karatA hai, nahIM anya ko kAya se sevana karAtA hai aura nahIM kAya se sevana karate hue anya kI anumodanA karatA hai| ariSTanemi arhanta kI utkRSTa zramaNa-sampadA aThAraha hajAra sAdhuoM kI thI / zramaNa bhagavAna mahAvIra ne sakSudraka-vyakta-sabhI zramaNa nirgranthoM ke lie aThAraha sthAna kahe haiN| sUtra -44 vrataSaTka, kAyaSaTka, akalpa, gRhibhAjana, paryaMka, niSadyA, snAna aura zarIra zobhA kA tyAga / sUtra-45 cUlikA-sahita bhagavada-AcArAGga sUtra pada-pramANa se aThAraha hajAra pada haiN| brAhmIlipi ke lekhana-vidhAna aThAraha prakAra ke kahe gae haiM / jaise-brAhmIlipi, yAvanIlipi, doSauparikAlipi, kharoSTrikAlipi, khara-zAvikAlipi, prahArAtikAlipi, uccattarikAlipi, akSarapRSThikAlipi, bhogavatikAlipi, vaiNakiyAlipi, nilavikAlipi, aMkalipi, gaNitalipi, gandharvalipi (bhUtalipi), Adarzalipi, mAhezvarIlipi, dAmilipi, polindIlipi / astinAstipravAda pUrva ke aThAraha vastu nAmaka arthAdhikAra kahe gae haiN| dhUmaprabhA nAmaka pA~cavI pRthvI kI moTAI eka lAkha aThAraha hajAra yojana hai| pauSa aura ASAr3ha mAsa meM eka bAra utkRSTa rAta aura dina aThAraha muhUrta ke hote haiM / isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI utkRSTa sthiti aThAraha palyopama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti aThAraha palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti aThAraha palyopama hai / sahasrAra kalpa meM devoM kI utkRSTa sthiti aThAraha sAgaropama hai| Anata kalpa meM kitaneka devoM kI jaghanya sthiti aThAraha sAgaropama hai| vahA~ jo deva kAla, sukAla, mahAkAla, aMjana, riSTa, sAla, samAna, druma, mahAdruma, vizAla, suzAla, padma, padmagulma, kumudagulma, nalina, nalinagulma, puNDarIka, puNDarIkagulma aura sahasrArAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI sthiti aThAraha sAgaropama kahI gaI hai / ve deva nau mAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsaniHzvAsa lete haiN| una devoM ke aThAraha hajAra varSa ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo aThAraha bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-18 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 24
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-19 sUtra-46-48 jJAtAdharmakathAMga sUtra ke (prathama zrutaskandha ke) unnIsa adhyayana kahe gae haiM / jaise-1. utkSiptajJAta, 2. saMghATa, 3. aMDa, 4. kUrma, 5. zailaka, 6. tumba, 7. rohiNI, 8. mallI , 9. mAkaMdI, 10. candrimA / 11. dAvadrava, 12. udakajJAta, 13. maMDUka, 14. tetalI, 15. nandiphala, 16. aparakaMkA, 17. AkIrNa, 18. suMsumA aura 19. puNDarIkajJAta / sUtra -49 jambUdvIpa meM sUrya utkRSTa eka hajAra nau sau yojana Upara aura nIce tapate haiN| zukra mahAgraha pazcima dizA se udita hokara unnIsa nakSatroM ke sAtha sahagamana karatA huA pazcima dizA meM astagata hotA hai| jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa kI kalAeM unnIsa chedanaka (bhAgarUpa) kahI gaI haiN| unnIsa tIrthaMkara agAra-vAsa meM rahakara phira muMDita hokara agAra se anagAra pravrajyA ko prApta hue-gRhavAsa tyAgakara dIkSita hue| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti unnIsa palyopama kahI gaI hai / kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti unnIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti unnIsa palyopama hai / Anata kalpa meM kitaneka devoM kI utkRSTa sthiti unnIsa sAgaropama hai / prANata kalpa meM kitaneka devoM kI jaghanya sthiti unnIsa sAgaropama kahI gaI hai| vahA~ jo deva Anata, prANata, nata, vinata, ghana, suSira, indra, indrakAnta aura indrottarAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti unnIsa sAgaropama kahI gaI hai / ve deva sAr3he nau mAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiN| una devoM ke unnIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo unnIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva daHkhoM kA anta kreNge| samavAya-19 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 25
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-20 sUtra-50 bIsa asamAdhisthAna haiM / 1. dava-dava karate hue jaldI-jaldI calanA, 2. apramArjitacArI honA, 3. duSpramArjitacArI honA, 4. atirikta zayyA-Asana rakhanA, 5. rAtnika sAdhuoM kA parAbhava karanA, 6. sthavira sAdhuoM ko doSa lagAkara unakA upaghAta yA apamAna karanA, 7. bhUtoM (ekendriya jIvoM) kA vyartha upaghAta karanA, 8. sadA roSayukta pravRtti karanA, 9. atikrodha karanA, 10. pITha pIche dUsare kA avarNavAda karanA, 11. sadA hI dUsaroM ke guNoM kA vilopa karanA, jo vyakti dAsa yA cora nahIM hai, use dAsa yA cora Adi kahanA, 12. nitya nae adhikaraNoM ko utpanna krnaa| 13. kSamA kiye hue yA upazAnta hue adhikaraNoM ko punaH punaH jAgRta karanA, 14. sarajaska hAtha-paira rakhanA, sarajaska hAtha vAle vyakti se bhikSA grahaNa karanA aura sarajaska sthaNDila Adi para calanA, sarajaska AsanAdi para baiThanA, 15. akAla meM svAdhyAya karanA aura kAla meM svAdhyAya nahIM karanA, 16. kalaha karanA, 17. rAtri meM ucca svara se svAdhyAya aura vArtAlApa karanA, 18. gaNa yA saMgha meM phUTa DAlane vAle vacana bolanA, 19. sUryodaya se lekara sUryAsta taka khAte-pIte rahanA tathA 20. eSaNAsamiti kA pAlana nahIM karanA aura anaiSaNIya bhakta-pAna ko grahaNa karanA / munisuvrata arhat bIsa dhanuSa UMce the / sabhI ghanodadhivAtavalaya bIsa hajAra yojana moTe kahe gae haiM / prANata devarAja devendra ke sAmAnika deva bIsa hajAra kahe gae haiM / napuMsaka vedanIya karma kI, navIna karmabandha kI apekSA sthiti bIsa koDAkor3I sAgaropama kahI gaI hai / pratyAkhyAna pUrva ke bIsa vastu nAmaka arthAdhikAra kahe gae haiM / utsarpiNI aura avasarpiNI maMDala (Ara-cakra) bIsa kor3A-kor3I sAgaropama kAla parimita kahA gayA hai / abhiprAya yaha hai ki dasa kor3Akor3I sAgaropama kA avasarpiNI kAla milakara bIsa kor3Akor3I sAgaropama kA eka kAlacakra kahalAtA hai| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti bIsa palyopama kahI gaI hai / chaThI tamaHprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti bIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti bIsa palyopama kI kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti bIsa palyopama hai / prANata kalpa meM devoM kI utkRSTa sthiti bIsa sAgaropama hai | AraNa kalpa meM devoM kI jaghanya sthiti bIsa sAgaropama hai / vahA~ jo deva sAta, visAta, suvisAta, siddhArtha, utpala, bhittila, tigiMcha, dizAsauvastika, pralamba, rucira, puSpa, supuSpa, puSpAvata, puSpaprabha, puSpadakAnta, puSpavarNa, puSpalezya, puSpadhvaja, puSpazRMga, puSpasiddha (puSpasRSTa) aura puSpottarAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti bIsa sAgaropama hai / ve deva daza mAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiN| una devoM kI bIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo bIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, paramanirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-20 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 26
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-21 sUtra- 51 ikkIsa zabala haiM (jo doSa rUpa kriyA-vizeSoM ke dvArA apane cAritra ko zabala karburita, malina yA dhabboM se dUSita karate haiM) 1. hasta-maithuna karane vAlA zabala, 2. strI Adi ke sAtha maithuna karane vAlA zabala, 3. rAta meM bhojana karane vAlA zabala, 4. AdhAkarmika bhojana ko sevana karane vAlA zabala, 5. sAgArika kA bhojana-piMDa grahaNa karane vAlA zabala, 6. auddezika, bAjAra se krIta aura anyatra se lAkara diye gae bhojana ko khAne vAlA zabala, 7. bAra-bAra pratyAkhyAna kara punaH usI vastu ko sevana karane vAlA zabala, 8. chaha mAsa ke bhItara eka yA dUsare gaNa meM jAne vAlA zabala, 9. eka mAsa ke bhItara tIna bAra nAbhipramANa jala meM praveza karane vAlA zabala, 10. eka mAsa ke bhItara tIna bAra mAyAsthAna ko sevana karane vAlA zabala / 11. rAjapiNDa khAne vAlA zabala, 12. jAna-bUjha kara pRthvI Adi jIvoM kA ghAta karane vAlA zabala, 13. jAna-bUjha kara asatya vacana bolane vAlA zabala, 14. jAna-bUjha kara binA dI (huI) vastu ko grahaNa karane vAlA zabala, 15. jAna-bUjha kara anantarhita (sacitta) pRthvI para sthAna, Asana, kAyotsarga Adi karane vAlA zabala, 16. isI prakAra jAna-bUjha kara sacetana pRthvI, sacetana zilA para aura kolAvAsa lakar3I Adi para sthAna, zayana, Asana Adi karane vAlA zabala, 17. jIva-pratiSThita, prANa-yukta, sabIja, harita-sahita, kIr3e-makor3e vAle, panaka, udaka, mRttikA kIr3InagarA vAle evaM isI prakAra ke anya sthAna para avasthAna, zayana, AzanAdi karane vAlA zabala, 18. jAna-bUjha kara mUla-bhojana, kanda-bhojana, tvak-bhojana, prabAla-bhojana, puSpa-bhojana, phala-bhojana aura haritabhojana karane vAlA zabala, 19. eka varSa ke bhItara daza bAra jalAvagAhana yA jala meM praveza karane vAlA zabala, 20. eka varSa ke bhItara daza bAra mAyAsthAnoM kA sevana karane vAlA zabala aura 21. bAra-bAra zItala jala se vyApta hAthoM se azana, pAna, khAdima aura svAdima vastuoM ko grahaNa kara khAne vAlA zabala / jisane anantAnubandhI catuSka aura darzanamohatrika ina sAta prakRtiyoM kA kSaya kara diyA hai aise kSAyika samyagdRSTi aSTama guNasthAnavartI nivRttibAdara saMyata ke mohanIya karma kI ikkIsa prakRtiyoM kA satva kahA gayA hai / jaise-apratyAkhyAna krodhakaSAya, apratyAkhyAna mAnakaSAya, apratyAkhyAna mAyAkaSAya, apratyAkhyAna lobhakaSAya, pratyAkhyAnAvaraNa krodhakaSAya, pratyAkhyAnAvaraNa mAnakaSAya, pratyAkhyAnAvaraNa mAyAkaSAya, pratyAkhyAnAvaraNa lobha-kaSAya, (saMjvalana krodhakaSAya, saMjvalana mAnakaSAya, saMjvalana mAyAkaSAya, saMjvalana lobhakaSAya) strIveda, puruSa veda, napuMsakaveda, hAsya, arati, rati, bhaya, zoka aura duguMchA (jugupsaa)| pratyeka avasarpiNI ke pA~cave aura chaThe aura ikkIsa-ikkIsa hajAra varSa ke kAla vAle kahe gae haiN| jaiseduHSamA aura duHSama-duHSamA / pratyeka utsarpiNI ke prathama aura dvItiya aura ikkIsa-ikkIsa hajAra varSa ke kAla vAle kahe gae haiM / jaise-duHSama-duHSamA aura duHSamA / isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti ikkIsa palyopama kI kahI gaI hai / chaThI tamaHprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti ikkIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti ikkIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti ikkIsa palyopama kahI gaI hai / AraNakalpa meM devoM kI utkaSTa sthiti ikkIsa sAgaropama kahI gaI hai| acyata kalpa meM devoM kI jaghanya sthiti ikkIsa sAgaropama kahI gaI hai / vahA~ jo deva zrIvatsa, zrIdAmakANDa, malla, kRSTa, cAponnata aura AraNAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI sthiti ikkIsa sAgaropama kahI gaI hai / ve deva ikkIsa ardhamAsoM (sAr3he dasa mAsoM) ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke ikkIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA hotI kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo ikkIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-21 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 27
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-22 sUtra-52 bAIsa parISaha kahe gae haiM / jaise-digiMchA (bubhukSA) parISaha, pipAsAparISaha, zItaparISaha, uSNaparISaha, daMzamazakaparISaha, acelaparISaha, aratiparISaha, strIparISaha, caryAparISaha, niSadyAparISaha, zayyAparISaha, AkrozaparISaha, vadhaparISaha, yAcanAparISaha, alAbhaparISaha, rogaparISaha, tRNasparzaparISaha, jallaparISaha, satkAra-puraskAraparISaha, prajJAparISaha, ajJAnaparISaha aura adrshnpriissh| dRSTivAda nAmaka bArahave aMga meM bAIsa sUtra svasamayasUtraparipATI se chinna-chedanayika haiM / bAIsa satra AjIvikasUtraparipATI se acchinna-chedanayika haiM / bAIsa sUtra trairAzikasUtraparipATI se nayatrika-sambandhI haiM / bAIsa sUtra catuSkanayika haiM jo cAra nayoM kI apekSA se haiN| pudgala ke pariNAma (dharma) bAIsa prakAra ke kahe gae haiM / jaise-kRSNavarNapariNAma, nIlavarNapariNAma, lohita varNapariNAma, hAridravarNapariNAma, zuklavarNapariNAma, surabhigandhapariNAma, durabhigandhapariNAma, tiktarasapariNAma, kaTurasapariNAma, kaSAyarasapariNAma, AmlarasapariNAma, madhurarasapariNAma, karkazasparzapariNAma, mRdusparzapariNAma, gurusparzapariNAma, laghusparzapariNAma, zItasparzapariNAma, uSNasparzapariNAma, snigdhasparzapariNAma, rUkSasparzapariNAma agurulaghusparzapariNAma aura gurulaghusparzapariNAma / - isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti bAIsa palyopama kahI gaI hai / chaThI tamaHprabhA pRthvI meM nArakiyoM kI utkRSTa sthiti bAIsa sAgaropama kahI gaI hai| adhastana sAtavIM tamastamA pathvI meM kitaneka nArakiyoM kI jaghanya sthiti bAIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti bAIsa palyopama kahI gaI saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti bAIsa palyopama hai / acyuta kalpa meM devoM kI (utkRSTa) sthiti bAIsa sAgaropama hai / adhastana-adhastana graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti bAIsa sAgaropama hai / vahA~ jo deva mahita, visahita (vizruta), vimala, prabhAsa, vanamAla aura acyutAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM una devoM kI utkRSTa sthiti bAIsa sAgaropama hai / ve deva gyAraha mAsoM ke bAda AnaprANa yA ucchavAsa-niHzvAsa lete haiN| una devoM ke bAIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavasiddhika jIva bAIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-22 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 28
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-23 sUtra - 53 sUtrakRtAGga ke teIsa adhyayana haiM / samaya, vaitAlika, upasargaparijJA, strIparijJA, narakavibhakti, mahAvIrastuti, kuzIlaparibhASita, vIrya, dharma, samAdhi, mArga, samavasaraNa, yAthAtathya grantha, yamatIta, gAthA, puNDarIka, kriyAsthAna, AhAraparijJA, apratyAkhyAnakriyA, anagArazruta, ArdIya, nAlandIya / / jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM, isI bhAratavarSa meM, isI avasarpiNI meM teIsa tIrthaMkara jinoM ko sUryodaya ke muhUrta meM kevala-vara-jJAna aura kevala-vara-darzana utpanna hue|| jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM isI avasarpiNI kAla ke teIsa tIrthaMkara pUrvabhava meM gyAraha aMgazruta ke dhArI the / jaise-ajita, saMbhava, abhinandana, sumati yAvat pArzvanAtha, mahAvIra / kauzalika RSabha arhat caturdazapUrvI the / jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM isa avasarpiNI kAla ke teIsa tIrthaMkara pUrvabhava meM mAMDalika rAjA the / jaiseajita, saMbhava, abhinandana yAvat pArzvanAtha tathA vardhamAna / kauzalika RSabha arhat pUrvabhava meM cakravartI the| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti teIsa palyopama kahI gaI hai| adhastana sAtavI pRthvI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti teIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti teIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma IzAna kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti teIsa palyopama hai / adhastana-madhyamagraiveyaka ke devoM kI jaghanya sthiti teIsa sAgaropama hai / jo deva adhastana graiveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti teIsa sAgaropama hai / ve deva sAr3he gyAraha mAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke teIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| __ kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM, jo teIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva daHkhoM kA anta kreNge| samavAya-23 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 29
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra- 4, 'samavAya ' samavAya- 24 samavAya/ sUtrAMka sUtra - 54 caubIsa devAdhideva kahe gae haiM / jaise - RSabha, ajita, saMbhava, abhinandana, sumati, padmaprabha, supArzva, candraprabha, suvidhi (puSpadanta), zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, ananta, dharma, zAnti, kunthu, ara, mallI, munisuvrata nami, nemi, pArzvanAtha aura vardhamAna / kSullaka himavanta aura zikharI varSadhara parvatoM kI jIvAeM caubIsa hajAra nau sau battIsa yojana aura eka yojana ke ar3atIsa bhAgoM meM se eka bhAga se kucha adhika lambI hai / caubIsa devasthAna indra-sahita kahe gae haiM / zeSa devasthAna indra-rahita, purohita-rahita haiM aura vahA~ ke deva ahamindra kahe jAte haiM / I uttarAyaNa-gata sUrya caubIsa aMgulI vAlI pauruSI chAyA ko karaka karka saMkrAnti ke dina sarvAbhyantara maMDala se nivRtta hotA hai / gaMgA-sindhu mahAnadiyA~ pravAha ( udgama-) sthAna para kucha adhika caubIsa-caubIsa koza vistAra vAlI kahI gaI haiM / raktA raktavatI mahAnadiyA~ pravAha-sthAna para kucha adhika caubIsa caubIsa koza vistAra vAlI kahI gaI haiM / ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti caubIsa palyopama kahI gaI hai / adhastana sAtavI pRthvI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti caubIsa sAgaropama kahI gaI hai / kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti caubIsa palyopama kahI gaI hai / saudharma-IzAna kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti caubIsa palyopama kahI gaI hai / adhastana- uparima graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti caubIsa sAgaropama hai| jo deva adhastana - madhyama graiveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti caubIsa sAgaropama hai / ve deva bAraha mAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ko caubIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai / kitaneka bhavasiddhika jIva aise haiM jo caubIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kareMge / samavAya- 24 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (samavAya)" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 30
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-25 sUtra-55 prathama aura antima tIrthaMkaroM ke (dvArA upadiSTa) paMcayAma kI paccIsa bhAvanAeM kahI gaI haiM / jaise-(prANAtipAta-viramaNa mahAvrata kI pA~ca bhAvanAeM-) 1. IryAsamiti, 2. manogupti, 3. vacanagupti, 4. AlokitapAnabhojana, 5. AdAnabhAMDa-mAtranikSepaNAsamiti / (mRSAvAda-viramaNa mahAvrata kI pA~ca bhAvanAeM-) 1. anuvIcibhASaNa 2. krodha-viveka, 3.lobha-viveka, 4.bhayaviveka, 5.hAsya-vivekA(adattAdAna-viramaNa mahAvrata kI pA~ca bhAvanAeM -) -anujJApanatA, 2.avagrahasIma-jJApanatA, 3.svayameva avagraha-anugrahaNatA, 4.sAdharmika avagraha-anujJApanatA, 5.sAdhAraNa bhaktapAna-anujJApya pari janatA / (maithuna-viramaNa mahAvrata kI pA~ca bhAvanAeM-) 1.strI-pazunapuMsaka-saMsakta zayana-Asana varjanatA, 2.strIkathAvivarjanatA, 3.strI indriya-AlokanavarjanatA, 4.pUrvarata-pUrva krIr3A-ananusmaraNatA, 5.prnniit-aahaarvivrjntaa|(prigrh-virmnn mahAvrata kI pA~ca bhAvanAeM) 1. zrotrendriyarAgoparati, 2.cakSurindriya-rAgoparati, 3.ghrANendriya-rAgoparati, 4.jihvendriya-rAgoparati 5. sparzanendriya -rAgoparati / mallI arhan paccIsa dhanuSa UMce the / sabhI dIrgha vaitADhya parvata paccIsa dhanuSa UMce kahe gae haiM / tathA ve paccIsa koza bhUmi meM gahare kahe gae haiM / dUsarI pRthvI meM paccIsa lAkha nArakAvAsa kahe gae haiN| cUlikA-sahita bhagavad-AcArAGga sUtra ke paccIsa adhyayana kahe gae haiM / jaisesUtra- 56-58 1. zastraparijJA, 2. lokavijaya, 3. zItoSNIya, 4. samyaktva, 5. AvantI, 6. dhRta, 7. vimoha, 8. upadhAna zruta, 9. mahAparijJA / 10. piNDaiSaNA, 11. zayyA, 12. IryA, 13. bhASAdhyayana, 14. vastraiSaNA, 15. pAtraiSaNA, 16. avagrahapratimA 17. sthAna, 18. niSIdhikA, 19. uccAraprasravaNa, 20. zabda, 21. rUpa, 22. parakriyA, 23. anyonya kriyA, 24. bhAvanA adhyayana aura 25. vimukti adhyayana / antima vimukti adhyayana nizItha adhyayana sahita paccIsavA~ hai| sUtra-59 saMkliSTa pariNAma vAle aparyAptaka mithyAdaSTi vikalendriya jIva nAmakarma kI paccIsa uttara prakRtiyoM ko bA~dhate haiM | jaise-tiryaggatinAma, vikalendriya jAtinAma, audArikazarIranAma, taijasazarIranAma, kArmaNazarIranAma, huMDakasaMsthAna nAma, audArikasAGgopAGga nAma, sevArttasaMhanana nAma, varNanAma, gandhanAma, rasanAma, sparzanAma, tiryaMcAnupUrvInAma, agurulaghunAma, upaghAtanAma, trasanAma, bAdaranAma, aparyAptakanAma, pratyekazarIranAma, asthiranAma, azubha nAma, durbhaganAma, anAdeyanAma, ayazaskIrtti nAma aura nirmANanAma / gaMgA-sindhu mahAnadiyA~ paccIsa koza pRthula (moTI) ghar3e ke mukha-samAna mukha meM praveza kara aura makara ke mukha kI jihvA ke samAna panAle se nIkala kara muktAvalI hAra ke AkAra se prapAtadraha meM giratI hai / isI prakAra raktA-raktavatI mahAnadiyA~ bhI paccIsa koza pRthula ghar3e ke mukha samAna mukha meM praveza kara aura makara ke makha kI jihvA ke samAna panAle se nIkalakara muktAvalI-hAra ke AkAra se prapAtadraha meM giratI haiN| lokabindusAra nAmaka caudahaveM pUrva ke vastunAmaka paccIsa arthAdhikAra kahe gae haiN| isa ratnaprabhApRthvI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti paccIsa palyopama kahI gaI hai / adhastana sAtavI mahAtamaH prabhApRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti paccIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti paccIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpameM kitaneka devoM kI sthiti 25 palyopama hai / madhyama-adhastanauveyaka devoM kI jaghanya sthiti 25 sAgaropama hai / jo deva adhastana-uparimagraiveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM una devoM kI utkRSTa sthiti paccIsa sAgaropama hai / ve deva sADhe bAraha mAsoM ke bAda Ana-prANa yA zvAsocchavAsa lete hai paccIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai |kitnek bhavasiddhika jIva aise haiM jo paccIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kareMge samavAya-25 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 31
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-26 sUtra-60 dazAsUtra (dazAzrutaskandha), (bRhat) kalpasUtra aura vyavahArasUtra ke chabbIsa uddezanakAla kahe gae haiM / jaisedazAsUtra ke daza, kalpasUtra ke chaha aura vyavahArasUtra ke daza / abhavyasiddhika jIvoM ke mohanIya karma ke chabbIsa karmAMza (prakRtiyA~) satA meM kahe gae haiM / jaise-mithyAtva mohanIya, solaha kaSAya, strIveda, puruSa veda, napuMsakaveda, hAsya, arati, rati, bhaya, zoka aura jugupsaa| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti chabbIsa palyopama kahI gaI hai / adhastana sAtavIM mahAtamaHpRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti chabbIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti chabbIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpa meM rahane vAle kitaneka devoM kI sthiti chabbIsa palyopama hai / madhyama-madhyama graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti chabbIsa sAgaropama hai / jo deva madhyama-adhastanauveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti chabbIsa sAgaropama hai / ve deva teraha mAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke chabbIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavasiddhika jIva aise haiM jo chabbIsa bhava karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarvaduHkhoM kA anta kareMge / samavAya-26 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-27 sUtra-61 anagAra-nirgrantha sAdhuoM ke sattAIsa guNa haiM / jaise-prANAtipAta-viramaNa, mRSAvAda-viramaNa, adattAdAnaviramaNa, maithuna-viramaNa, parigraha-viramaNa, zrotrendriya-nigraha, cakSurindriya-nigraha, ghrANendriya-nigraha, jihvendriya-nigraha, sparzanendriya-nigraha, krodhaviveka, mAnaviveka, mAyAviveka, lobhaviveka, bhAvasatya, karaNasatya, yogasatya, kSamA, virAgatA, manaHsamAharaNatA, vacanasamAharaNatA, kAyasamAharaNatA, jJAnasampannatA, darzanasampannatA, cAritrasampannatA, vedanAtisahanatA aura mAraNAntikAtisahanatA / jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM abhijit nakSatra ko chor3akara zekSa nakSatroM ke dvArA mAsa Adi kA vyavahAra pravartatA hai / nakSatra mAsa sattAIsa dina-rAta kI pradhAnatA vAlA kahA gayA hai| saudharma-IzAna kalpoM meM unake vimAnoM kI pathvI sattAIsa sau yojana moTI kahI gaI hai| vedaka samyaktva ke bandha rahita jIva ke mohanIya karma ko sattAIsa prakRtiyoM kI sattA kahI gaI hai| zrAvaNa sudI saptamI ke dina sUrya sattAIsa aMgula kI pauruSI chAyA karake divasa kSetra (sUrya se prakAzita AkAza) kI ora lauTatA huA aura rajanI kSetra (prakAza kI hAni karatA aura andhakAra ko) bar3hAtA huA saMcAra karatA hai| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti sattAIsa palyopama kI hai / adhastana saptama mahAtamaH prabhA pRthvI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti sattAIsa sAgaropama kI hai / kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti sattAIsa palyopama kI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti sattAIsa palyopama kI hai / madhyama-uparima graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti sattAIsa sAgaropama kI hai / jo deva madhyama graiveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti sattAIsa sAgaropama kI hai / ye deva sAr3he teraha mAsoM ke bAda Ana-prANa arthAt ucchvAsa niHzvAsa lete haiN| una devoM ko sattAIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo sattAIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, baddha hoMge, karmoM se makta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva daHkhoM kA anta kreNge| samavAya-27 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 32
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-28 sUtra-62 AcAraprakalpa aTThAIsa prakAra kA hai / mAsikI AropaNA, sapaMcarAtrimAsikI AropaNA, sadazarAtrimAsikI AropaNA, sapaMcadazarAtrimAsikI AropaNA, savizatirAtrikomAsikI AropaNA, sapaMcavizattirAtrimAsikI AropaNA / isI prakAra cha dvimAsikI AropaNA, 6 trimAsikI AropaNA, 6 caturmAsikI AropaNA, upaghAtikA AropaNA, anupaghAtikA AropaNA, kRtsnA AropaNA, akRtsnA AropaNA, yaha aTThAIsa prakAra kA AcAraprakalpa hai / Acarita doSa kI zuddhi na ho jAve taba taka yaha-AcAraNIya hai| kitaneka bhavyasiddhika jIvoM ke mohanIya karma kI aTrAIsa prakatiyoM kI sattA kahI gaI hai| jaise-samyaktvavedanIya, mithyAtvavedanIya, samyagmithyAtvavedanIya, solahakaSAya aura nau nokaSAya / AbhinibodhikajJAna aTThAIsa prakAra kA kahA gayA hai / jaise-zrotrendriya-arthAvagraha, cakSurindriya-arthAvagraha, ghrANendriya-arthAvagraha, jihvendriya-arthAvagraha, sparzanendriya-arthAvagraha, noindriya-arthAvagraha, zrotrendriya-vyaMjanAvagraha, ghrANendriya-vyaMjanAvagraha, sparzanendriya-vyaMjanAvagraha, zrotrendriya-IhA, cakSarindriya-IhA, ghrANendriya-IhA, IhA, sparzanendriya-IhA, noindriya-IhA, zrotrendriya-avAya, cakSurindriya-avAya, ghrANendriya-avAya, jihvendriya-avAya, sparzanendriya-avAya, noindriya-avAya, zrotrendriya-dhAraNA, cakSurindriya-dhAraNA, ghrANendriya-dhAraNA, jihvendriyadhAraNA, sparzanendriya-dhAraNA aura noindriya dhaarnnaa| IzAnakalpa meM aTThAIsa lAkha vimAnAvAsa kahe gae haiN| devagati ko bA~dhane vAlA jIva nAmakarma kI aTThAIsa uttaraprakRtiyoM ko bA~dhatA hai / ve isa prakAra haiM-devagatinAma, paMcendriyajAtinAma, vaikriyazarIranAma, taijasazarIranAma, kArmaragazarIranAma, samacaturasrasaMsthAnanAma, vaikriyazarIrAGgopAGganAma, varNanAma, gandhanAma, rasanAma, sparzanAma, devAnupUrvInAma, agurulaghunAma, upaghAtanAma, parAghAtanAma, ucchvAsanAma, prazasta vihAyogatinAma, trasanAma, bAdaranAma, paryAptanAma, pratyekazarIranAma, sthira-asthira nAmoM meM se koI eka, zubha-azubha nAmoM meM se koI eka, Adeya-anAdeya nAmoM meM se koI eka, subhaganAma, susvaranAma, yazaskIrttinAma aura nirmANa nAma / isI prakAra narakagati ko bA~dhane vAlA jIva bhI nAmakarma kI aTThAIsa prakRtiyoM ko bA~dhatA hai / kintu vaha prazasta prakRtiyoM ke sthAna para aprazasta prakRtiyoM ko bA~dhatA hai / jaiseaprazasta vihAyogatinAma, huMDakasaMsthAnanAma, asthiranAma, durbhaganAma, azubhanAma, duHsvaranAma, anAdeyanAma, ayazaskIrttinAma aura nirmANanAma / isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti aTThAIsa palyopama kahI gaI hai| adhastana sAtavI pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti aTThAIsa sAgaropama kahI gaI hai / kitaneka asurakumAroM kI sthiti aTThAIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti aTThAIsa palyopama hai| uparitana-adhastana graiveyaka vimAnavAsI devoM kI jaghanya sthiti aTThAIsa sAgaropama hai / jo deva madhyamauparima graiveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti aTThAIsa sAgaropama hai / ve deva caudaha mAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ko aTThAIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo aTThAIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-28 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 33
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-29 sUtra - 63 pApazrutaprasaMga-pApoM ke upArjana karane vAle zAstroM kA zravaNa-sevana unatIsa prakAra kA hai| jaise-bhaumazruta, utpAtazruta, svapnazruta, antarikSazruta, aMgazruta, svarazruta, vyaMjanazruta, lakSaNazruta / bhaumazruta tIna prakAra kA hai, jaisesUtra, vRtti aura vArtika / ina tIna bhedoM se uparyukta bhauma, utpAta Adi AThoM prakAra ke zruta ke caubIsa bheda hote haiN| vikathAnuyogazruta, vidyAnuyogazruta, maMtrAnuyogazruta, yogAnuyogazruta aura anytiirthikprvRttaanuyog| ASAr3ha mAsa rAtri-dina kI gaNanA kI apekSA unatIsa rAta-dina kA kahA gayA hai / (isI prakAra) bhAdrapadamAsa, kArtika mAsa, pauSa mAsa, phAlguna mAsa aura vaizAkha mAsa bhI unatIsa-utanIsa rAta-dina ke kahe gae haiM / candra dina muhUrtta gaNanA kI apekSA kucha adhika unatIsa muhUrta kA kahA gayA hai| prazasta adhyavasAna (pariNAma) se yukta samyagdRSTi bhavya jIva tIrthaMkaranAma-sahita nAmakarma kI unatIsa prakRtiyoM ko bA~dhakara niyama se vaimAnika devoM meM devarUpa se utpanna hotA hai| prabhA pathvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti unatIsa palyopama kI hai| adhastana sAtavI pathvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti unatIsa sAgaropama kI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti unatIsa palyopama kI hai saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti unatIsa palyopama hai / uparima-madhyamagraiveyaka devoM kI jaghanya sthiti unatIsa sAgaropama hai / jo deva uparima-adhastanauveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkaSTa sthiti unatIsa sAgaropama hai| ve deva unatIsa ardhamAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchavAsa-niHzvAsa lete haiN| una devoM ke unatIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo unatIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva daHkhoM kA anta kreNge| samavAya-29 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 34
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-30 sUtra - 64 mohanIya karma baMdhane ke kAraNabhUta tIsa sthAna kahe gae haiM / jaisesUtra-65 jo koI vyakti strI-pazu Adi trasa-prANiyoM ko jala ke bhItara praviSTa kara aura pairoM ke nIce dabAkara jala ke dvArA unheM mAratA hai, vaha mahAmohanIya karma kA baMdha karatA hai| sUtra - 66 jo vyakti kisI manuSya Adi ke zira ko gIle carma se veSTita karatA hai, tathA nirantara tIvra azubha pApamaya kAryoM ko karatA rahatA hai, vaha mahAmohanIya karma bA~dhatA hai| sUtra -67 jo koI kisI prANI ke sukha ko hAtha se banda kara usakA galA dabAkara dhuradhurAte hue use mAratA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra-68 jo koI agni ko jalAkara, yA agni kA mahAna Arambha kara kisI manuSya-pazu Adi ko usameM jalAtA hai yA atyanta dhUmayukta agnisthAna meM praviSTa kara dhUeM se usakA dama ghoMTatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai sUtra-69 jo kisI prANI ke uttamAGga-zira para mudgara Adi se prahAra karatA hai athavA ati saMkleza yukta citta se usake mAthe ko pharasA Adi se kATakara mAra DAlatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra - 70 jo kapaTa karake kisI manuSya kA ghAta karatA hai aura Ananda se ha~satA hai, kisI maMtrita phala ko khilAkara athavA DaMDe se mAratA hai, vaha mahAmohanIya karma bA~dhatA hai| sUtra - 71 jo gUDha (gupta) pApAcaraNa karane vAlA mAyAcAra se apanI mAyA ko chipAtA hai, asatya bolatA hai aura satrArtha kA apalApa karatA hai, vaha mahAmohanIya karma bA~dhatA hai| sUtra - 72 jo apane kiye RSighAta Adi ghora duSkarma ko dUsare para lAdatA hai, athavA anya vyakti ke dvArA kiye gae duSkarma ko kisI dUsare para Aropita karatA hai ki tumane yaha duSkarma kiyA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA sUtra - 73 'yaha bAta asatya hai' aisA jAnatA huA bhI jo sabhA meM satyAmRSA (jisameM satyAMza kama hai aura asatyAMza adhika hai aisI) bhASA bolatA hai aura logoM se sadA kalaha karatA rahatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai sUtra -74 rAjA ko jo maMtrI-amAtya apane hI rAjA kI dAroM (striyoM) ko, athavA dhana Ane ke dvAroM ko vidhvaMsa karake aura aneka sAmanta Adi ko vikSubdha karake rAjA ko anAdhikArI karake rAjya para, rAniyoM para yA rAjya ke dhana-Agamana ke dvAroM para svayaM adhikAra jamA letA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra - 75 jisakA sarvasva haraNa kara liyA hai, vaha vyakti bheMTa Adi lekara aura dina vacana bolakara anukUla banAne ke lie yadi kisI ke samIpa AtA hai, aise puruSa ke lie jo pratikUla vacana bolakara usake bhoga-upabhoga ke sAdhanoM muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 35
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka ko vinaSTa karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra - 76 ___ jo puruSa svayaM akumAra hote hue bhI 'maiM kumAra hU~' aisA kahatA hai aura striyoM meM gRddha aura unake adhIna rahatA hai, vaha mahAmohanIya karma ka bandha karatA hai| sUtra-77 jo koI puruSa svayaM abrahmacArI hote hue bhI maiM brahmacArI hU~ aisA bolatA hai, vaha bailoM ke madhya meM gadhe ke samAna visvara (besurA) nAda (zabda) karatA-reMkatA huA mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra-78 tathA ukta prakAra se jo ajJAnI puruSa apanA hI ahita karane vAle mAyAcArayukta bahuta adhika asatya vacana bolatA hai aura striyoM ke viSayoM meM Asakta rahatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra - 79 jo rAjA Adi kI khyAti se arthAt 'yaha usa rAjA kA yA maMtrI Adi kA sagAsambandhI hai| aisI prasiddhi se apanA nirvAha karatA ho athavA AjIvikA ke lie jisa rAjA ke Azraya meM apane ko samarpita karatA hai, arthAt usakI sevA karatA hai aura phira usI ke dhana meM lubdha hotA hai, vaha puruSa mahAmohanIya karma kA bandha karatA sUtra-80 kisI aizvaryazAlI puruSa ke dvArA, athavA jana-samUha ke dvArA koI anIzvara (aizvaryarahita nirdhana) puruSa aizvaryazAlI banA diyA gayA, taba usa sampatti-vihIna puruSa ke atula (apAra) lakSmI ho gaI sUtra - 81 yadi vaha IrSyA dveSa se prerita hokara, kaluSatA-yukta citta se usa upakArI puruSa ke yA jana-samUha ke bhogaupabhogAdi meM antarAya yA vyavaccheda DAlane kA vicAra karatA hai, to vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra - 82 jaise sarpiNI (nAgina) apane hI aMDoM ko khA jAtI hai, usI prakAra jo puruSa apanA hI bhalA karane vAle svAmI kA, senApati kA athavA dharmapAThaka kA vinAza karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra-83 jo rASTra ke nAyaka kA yA nigama (vizAla nagara) ke netA kA athavA, mahAyazasvI seTha kA ghAta karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra-84 jo bahuta janoM ke netA kA, dIpaka ke samAna unake mArgadarzaka kA aura isI prakAra ke aneka janoM ke upakArI puruSa kA ghAta karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra-85 jo dIkSA lene ke lie upasthita yA udyata puruSa ko, bhogoM se virakta janoM ko, saMyamI manuSya ko yA parama tapasvI vyakti ko aneka prakAroM se bhar3akA kara dharma se bhraSTa karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra-86 jo ajJAnI puruSa anantajJAnI anantadarzI jinendroM kA avarNavAda karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra - 87 jo duSTa puruSa nyAya-yukta mokSamArga kA apakAra karatA hai aura bahuta janoM ko usase cyuta karatA hai, tathA mokSamArga kI nindA karatA huA apane Apako usameM bhAvita karatA hai, arthAta una duSTa vicAroM se lipta karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 36
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka sUtra - 88 jo ajJAnI puruSa, jina-jina AcAryoM aura upAdhyAyoM se zruta aura vinaya dharma ko prApta karatA hai, unhIM kI yadi nindA karatA hai, arthAt ye kucha nahIM jAnate, ye svayaM cAritra se bhraSTa haiM, ityAdi rUpa se unakI badanAmI karatA hai, to vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra-89 jo AcArya, upAdhyAya evaM apane upakAraka janoM ko samyak prakAra se saMtRpta nahIM karatA hai arthAt samyak prakAra se unakI sevA nahIM karatA hai, pUjA aura sanmAna nahIM karatA hai, pratyuta abhimAna karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra - 90 abahuzruta (alpazruta kA dhAraka) jo puruSa apane ko bar3A zAstrajJAnI kahatA hai, svAdhyAyavAdI aura zAstrapAThaka batalAtA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra - 91 jo atapasvI hokara bhI apane ko mahAtapasvI kahatA hai, vaha saba se mahAcora (bhAva-cora hone ke kAraNa) mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra - 92 upakAra (sevA-zuzrUSA) ke lie kisI rogI, AcArya yA sAdhu ke Ane para svayaM samartha hote hue bhI jo 'yaha merA kucha bhI kArya nahIM karatA hai| isa abhiprAya se usakI sevA Adi kara apane kartavya kA pAlana nahIM karatA haisUtra-93 isa mAyAcAra meM paTu, vaha zaTha kaluSitacitta hokara (bhavAntara meM) apanI abodhi kA kAraNa banatA huA mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra - 94 jo punaH punaH strI-kathA, bhojana-kathA Adi vikathAeM karake maMtra-yaMtrAdi kA prayoga karatA hai yA kalaha karatA hai, aura saMsAra se pAra UtArane vAle samyagdarzanAdi sabhI tIrthoM ke bhedana karane ke lie pravRtti karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra-95 jo apanI prazaMsA ke lie mitroM ke nimitta adhArmika yogoM kA arthAta vazIkaraNAdi prayogoM kA bAra-bAra upayoga karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra - 96 jo manuSya-sambandhI athavA pAralaukika devabhava sambandhI bhogoM meM tRpta nahIM hotA huA bAra-bAra unakI abhilASA karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra - 97 jo ajJAnI devoM kI Rddhi (vimAnAdi sampatti), dyuti (zarIra aura AbhUSaNoM kI kAnti), yaza aura varNa (zobhA) kA, tathA unake bala-vIrya kA avarNavAda karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra-98 jo devoM, yakSoM aura gRhyakoM (vyantaroM) ko nahIM dekhatA huA bhI 'maiM unakoM dekhatA hU~ aisA kahatA hai, vaha jinadeva ke samAna apanI pUjA kA abhilASI ajJAnI puruSa mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| sUtra-99 sthavira maNDitaputra tIsa varSa zramaNa-paryAya kA pAlana karake siddha, buddha hue, yAvat sarva duHkhoM se rahita hue| eka-eka ahorAtra (dina-rAta) muhUrtta-gaNanA kI apekSA tIsa muhUrta kA kahA gayA hai / ina tIsa muhUrtoM ke muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 37
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka tIsa nAma haiM / jaise-raudra, zakta, mitra, vAyu, supIta, abhicandra, mAhendra, pralamba, brahma, satya, Ananda, vijaya, vizvasena, prAjApatya, upazama, IzAna, taSTa, bhAvitAtmA, vaizravaNa, varuNa, zataRSabha, gandharva, agni vaizAyana, Atapa, Avarta, taSTavAna, bhUmaha (mahAna), RSabha, sarvArthasiddha aura rAkSasa / aThArahaveM ara arhan tIsa dhanuSa UMce the| sahasrAra devendra devarAja ke tIsa hajAra sAmAnika deva kahe gae haiN| pArzva arhan tIsa varSa taka gRha-vAsa meM rahakara agAra se anagAritA meM pravrajita hue| zramaNa bhagavAna mahAvIra tIsa varSa taka gRhavAsa meM rahakara agAra se anagAritA meM pravrajita hue| ratnaprabhA pRthvI meM tIsa lAkha nArakAvAsa haiM / isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti tIsa palyopama hai / adhastana sAtavI pRthvI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti tIsa sAgaropama hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti tIsa palyopama hai| uparima-uparima graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti tIsa sAgaropama kahI gaI hai / jo deva uparima madhyama graiveyaka vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti tIsa sAgaropama hai / ve deva pandraha mAsoM ke bAda Ana-prANa aura ucchavAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke tIsa hajAra varSa ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo tIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kareMge / samavAya-30 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 38
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-31 sUtra-100 siddhoM ke Adi guNa arthAt siddhatva paryAya prApta karane ke prathama samaya meM hone vAle guNa ikatIsa kahe gae haiM / jaise-kSINa AbhinibodhikajJAnAvaraNa, kSINazrutajJAnAvaraNa, kSINaavadhijJAnAvaraNa, kSINamanaHparyavajJAnAvaraNa, kSINakevalajJAnAvaraNa, kSINacakSudarzanAvaraNa, kSINaacakSudarzanAvaraNa, kSINa avadhidarzanAvaraNa, kSINa kevaladarzanAvaraNa, kSINa nidrA, kSINa nidrAnidrA, kSINa pracalA, kSINa pracalApracalA, kSINastyAnarddhi, kSINa sAtAvedanIya, kSINa asAtAvedanIya, kSINa darzanamohanIya, kSINa cAritramohanIya, kSINa narakAyu, kSINa tiryagAyu, kSINa manuSyAyu, kSINa devAyu, kSINa uccagotra, kSINa nIcagotra, kSINa zubhanAma, kSINa azubhanAma, kSINa dAnAntarAya, kSINa lAbhAntarAya, kSINa bhogAntarAya, kSINa upabhogAntarAya aura kSINa vIryAntarAya / sUtra-101 mandara parvata dharaNItala para parikSepa (paridhi) kI apekSA kucha kama ikattIsa hajAra chaha sau teIsa yojana kahA gayA hai / jaba sUrya saba se bAharI maNDala meM jAkara saMcAra karatA hai, taba isa bharata-kSetra-gata manuSya ko ikattIsa hajAra ATha sau ikattIsa aura eka yojana ke sATha bhAgoM meM se tIsa bhAga kI dUrI se vaha sUrya dRSTigocara hotA hai / abhivardhita mAsa meM rAtri-divasa kI gaNanA se kucha adhika ikattIsa rAta-dina kahe gae haiM / sUryamAsa rAtri-divasa kI gaNanA se kucha vizeSa hIna ikattIsa rAta-dina kA kahA gayA hai| isa ratnaprabhA pathvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti ikattIsa palyopama hai| adhastana sAtavI pathvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti ikattIsa sAgaropama hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti ikattIsa palyopama kI __saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti ikattIsa palyopama hai / vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kI jaghanya sthiti ikattIsa sAgaropama hai / jo deva uparima-uparima graiveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti ikattIsa sAgaropama hai / ve deva sAr3he pandraha mAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchavAsa-niHzvAsa lete haiN| una devoM ke ikattIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo ikattIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge. parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| samavAya-31 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 39
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-32 sUtra-102 battIsa yoga-saMgraha (mokSa-sAdhaka mana, vacana, kAya ke prazasta vyApAra) haiM / inake dvArA mokSa kI sAdhanA sucAru rUpa se sampanna hotI hai / ve yoga isa prakAra haiMsUtra-103 AlocanA-vrata-zuddhi ke lie ziSya apane doSoM kI guru ke Age AlocanA kare / nirapalApa-ziSya-kathita doSoM ko AcArya kisI ke Age na khe| Apatsu dRr3hadharmatA-ApattiyoM ke Ane para sAdhaka apane dharma se dRr3ha rhe| anizritopadhAna-dUsare ke Azraya kI apekSA na karake tapazcaraNa kare / zikSA-sUtra aura artha kA paThana-pAThana evaM abhyAsa kare / niSpratikarmatA-zarIra kI sajAvaTa-zRMgArAdi na kare / sUtra-104 ajJAnatA-yaza, khyAti, pUjAdi ke lie apane tapa ko prakaTa na kare, ajJAta rkhe| alobhatA-bhakta-pAna evaM vastra, pAna Adi meM nirlobha vRtti rakhe / titikSA-bhUkha, pyAsa Adi parISahoM ko sahana kare / arjava-apane vyavahAra ko nizchala aura sarasa rakhe / zuci-satya bolane aura saMyama pAlane meM zuddhi rakhe / samyagdRSTi-samyagdarzana ko zaMkA-kAMkSAdi doSoM ko dUra karate hue zuddha rkhe| samAdhi-citta ko saMkalpa-vikalpoM se rahita zAMta rakhe / AcAropagata-apane AcaraNa ko mAyAcAra rahita rakhe / vinayopagata-vinaya-yukta rahe, abhimAna na kare / sUtra - 105 dhRtimati-apanI buddhi meM dhairya rakhe, dInatA na kare / saMvega-saMsAra se bhayabhIta rahe aura nirantara mokSa kI abhilASA rakhe / praNidhi-hRdaya meM mAyA zalya na rkhe| suvidhi-apane cAritra kA vidhi-pUrvaka sat-anuSThAna arthAt samyak paripAlana kare / saMvara-karmoM ke Ane ke dvAroM (kAraNoM) kA saMvaraNa arthAt nirodha kare / AtmadoSopasaMhAra-apane doSoM kA nirodha kare-doSa na lagane de| sarvakAmaviraktatA-sarva viSayoM se virakta rhe| sUtra-106 mUlaguNa-pratyAkhyAna-ahiMsAdi mUla guNa viSayaka pratyAkhyAna kare / uttara-guNa-pratyAkhyAna-indriya-nirodha Adi uttara-guNa-viSayaka pratyAkhyAna kare / vyutsarga-vastra-pAtra Ada bAharI upadhi aura mUrchA Adi Abhyantara upadhi ko tyaage| apramAda-apane daivasika aura rAtrika AvazyakoM ke pAlana Adi meM pramAda na kare / lavAlava-pratikSaNa apanI sAmAcArI ke paripAlana meM sAvadhAna rhe| dhyAna-saMvarayoga-dharma aura zukladhyAna kI prApti ke lie Asrava-dvAroM kA saMvara kare / mAraNAntika karmodaya ke hone para bhI kSobha na kare, manameM zAnti rkhe| sUtra - 107 saMga-parijJA-saMga (parigraha) kI parijJA kare arthAt usake svarUpa ko jAnakara tyAga kare / prAyazcittakaraNa-apane doSoM kI zuddhi ke lie nitya prAyazcitta kare / muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 40
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka mAraNAntika-ArAdhanA-marane ke samaya saMlekhanA-pUrvaka jJAna-darzana, cAritra aura tapa kI viziSTa ArAdhanA kare / yaha batrIsa yoga saMgraha haiN| sUtra-108 battIsa devendra kahe gae haiM / jaise-1. camara, 2. balI, 3. dharaNa, 4. bhUtAnanda, yAvat (5. veNudeva, 6. veNudAlI 7. harikAnta, 8. harissaha, 9. agnizikha, 10. agnimANava, 11. pUrNa, 12. vaziSTha, 13. jalakAnta, 14. jalaprabha, 15. amitagati, 16. amitavAhana, 17. vailamba, 18. prabhaMjana) 19. ghoSa, 20. mahAghoSa, 21. candra, 22. sUrya, 23. zakra, 24. IzAna, 25. sanatkumAra, yAvat (26. mAhendra, 27. brahma, 28. lAntaka, 29. zukra, 30. sahasrAra) 31. praNata, 32. acyuta / kunthu arhat ke battIsa adhika battIsa sau (3232) kevali jina the| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti battIsa palyopama kahI gaI hai| adhastana sAtavI pRthvI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti battIsa sAgaropama kahI gaI hai / kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti battIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti battIsa palyopama hai|| jo deva vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, unameM se kitaneka devoM kI sthiti battIsa sAgaropama hai| ve deva solaha mAsoM ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke battIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo battIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva karmoM kA anta kreNge| samavAya-32 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 41
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-33 sUtra - 109 zaikSa yAne ki ziSya ke lie samyagdarzanAdi dharma kI virAdhanArUpa AzAtanAeM taiMtIsa kahI gaI haiN| jaisezaikSa (navadIkSita) sAdhu rAtnika (adhika dIkSA paryAya vAle) sAdhu ke-(1) ati nikaTa hokara gamana kare / (2) zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke Age gamana kare / (3) zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke sAtha barAbarI se cale / (4) zaikSa sA rAtnika sAdhu ke Age khar3A ho / (5) zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke sAtha barAbarI se khar3A ho / (6) zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke ati nikaTa khar3A ho / (7) zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke Age baiThe / (8) zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke sAtha barAbarI se baiThe / (9) zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke ati samIpa baitthe| (10) zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke sAtha bAhara vicArabhUmi ko nIkalatA huA yadi zaikSa rAtnika sAdhu se pahale Acamana kre| (11) zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke sAtha bAhara vicAra-bhUmi ko yA vihArabhUmi ko nIkalatA huA yadi zaikSa rAtnika sAdhu se pahale AlocanA kare aura rAtnika pIche kare / (12) koI sAdhu rAtnika sAdhu ke sAtha pahale se bAta kara rahA ho, taba zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu se pahale hI bole aura rAtnika sAdhu pIche bola pAveM / (13) rAtnika sAdhu rAtri meM yA vikAla meM zaikSa se pUche ki Arya ! kauna so rahe haiM aura kauna jAga rahe haiM ? yaha sUnakara bhI yadi zaikSa anasUnI karake koI uttara na de / (14) zaikSa sAdhu azana, pAna, khAdima yA svAdima lAkara pahale kisI anya zaikSa ke sAmane AlocanA kare pIche rAtnika sAdhu ke sAmane / (15) zaikSa sAdhu azana, pAna, khAdima yA svAdima ko lAkara pahale kisI anya zaikSa ko dikhalAve, pIche rAtnika sAdhu ko dikhAve / (16) zaikSa sAdhu azana, pAna, khAdima yA svAdima-AhAra lAkara pahale kisI anya zaikSa ko bhojana ke lie nimaMtraNa de aura pIche rAtnika sAdhu ko nimaMtraNa de| (17) zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke sAtha azana, pAna, khAdima, svAdima AhAra ko lAkara rAtnika sAdhu se binA pUche jisa kisI ko de / (18) zaikSa sAdhu azana, pAna, khAdima, svAdima AhAra lAkara rAtnika sAdhu ke sAtha bhojana karatA haA yadi uttama bhojya padArthoM ko jaldI-jaldI bar3e-bar3e kavaloM se khAtA hai / (19) rAtnika sAdhu ke dvArA kucha kahe jAne para yadi zaikSa use anasUnI karatA hai / (20) rAtnika sAdhu ke dvArA kucha kahe jAne para yadi zaikSa apane sthAna para hI baiThe hue sUnatA hai / (21) rAtnika sAdhu ke dvArA kucha kahe jAne para kyA kahA ?' isa prakAra se yadi zaikSa kahe / (22) zaikSa rAtnika sAdhu ko 'tuma' kahakara bole / (23) zaikSa rAtnika sAdhu se yadi capacapa karatA huA udaMDatA se bole / (24) zaikSa, rAtnika sAdhu ke kathA karate hue 'jI hA~,' Adi zabdoM se anumodanA na kare / (25) zaikSa, rAtnika sAdhu ke dvArA dharmakathA kahate samaya 'tumheM smaraNa nahIM isa prakAra se bole to / (26) zaikSa, rAtnika ke dvArA dharmakathA kahate samaya 'basa karo' ityAdi kahe / (27) zaikSa, rAtnika ke dvArA dharmakathA kahate samaya yadi parISada ko bhedana kare / (28) zaikSa, rAtnika sAdhu ke dharmakathA kahate hue usa sabhA ke nahIM uThane para dUsarI yA tIsarI bAra bhI usI kathA ko kahe / (29) zaikSa, rAtnika sAdhu ke dharmakathA kahate hue yadi kathA kI kATa kare / (29) zaikSa yadi rAtnika sAdhu ke zayyA-saMstAraka ko paira se ThukarAve / (30) zaikSa yadi rAtnika sAdhu ke zayyA yA Asana para khar3A hotA, baiThatA, sotA hai / (31) zaikSa yadi rAtnika sAdhu se UMce Asana para baiThe / (32) zaikSa yadi rAtnika sAdhu ke samAna Asana para baiThe / (33) rAtnika ke kucha kahane para zaikSa apane Asana para baiThA-baiThA hI uttara de| asurendra asurarAja camara kI rAjadhAnI camaracaMcA nagarI meM pratyeka dvAra ke bAhara taiMtIsa-taiMtIsa bhauma (nagara ke AkAra vAle viziSTa sthAna) kahe gae haiM / mahAvideha varSa (kSetra) kucha adhika taiMtIsa hajAra yojana vistAra vAlA hai / jaba sUrya sarvabAhya maMDala se bhItara kI ora tIsare maMDala para Akara saMcAra karatA hai, taba vaha isa bharata kSetragata manuSya ke kucha vizeSa kama taiMtIsa hajAra yojana kI dUrI se dRSTigocara hotA hai| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti taiMtIsa palyopama kahI gaI hai| adhastana sAtavI pRthvI ke kAla, mahAkAla, rauruka aura mahArauruka nArakAvAsoM ke nArakoM kI utkRSTa sthiti taiMtIsa sAgaropama kahI gaI hai| muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 42
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka usI sAtavI pRthvI ke apratiSThAna naraka meM nArakoM kI ajaghanya-anutkRSTa taiMtIsa sAgaropama sthiti kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti taiMtIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti taiMtIsa palyopama hai| vijaya-vaijayanta, jayanta aura aparAjita ina cAra anuttara vimAnoM meM devoM kI utkRSTa sthiti taiMtIsa sAgaropama hai / jo deva sarvArthasiddha nAmaka pA~cave anuttara mahAvimAna meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI ajaghanya-anutkRSTa sthiti pUre taiMtIsa sAgaropama kahI gaI hai / ve deva taiMtIsa ardhamAsoM ke bAda Ana-prANa athavA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke taiMtIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI IcchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva taiMtIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| yahA~ itanA vizeSa jJAtavya hai ki sarvArthasiddha mahAvimAna ke deva to niyama se eka bhava grahaNa karake mukta hote haiM aura vijayAdi zeSa cAra vimAnoM ke devoM meM se koI eka bhava grahaNa karake mukta hotA hai aura koI do manuSya bhava grahaNa karake mukta hotA hai| samavAya-33 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 43
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-34 sUtra - 110 buddhoM ke arthAt tIrthaMkara bhagavaMtoM ke cauMtIsa atizaya kahe gae haiM / jaise 1. nakha aura keza Adi kA nahIM bar3hanA / 2. rogAdi se rahita, mala rahita nirmala dehalatA honA / 3. rakta aura mA~sa kA gAya ke dUdha ke samAna zveta varNa honA / 4. padmakamala ke samAna sugandhita ucchvAsa niHzvAsa honA / 5. mA~sa-cakSu se adRzya pracchanna AhAra aura nIhAra honA / 6. AkAza meM dharmacakra kA calanA / 7. AkAza meM tIna chatroM kA ghUmate hue rahanA / 8. AkAza meM uttama zveta cAmaroM kA DholA jAnA / 9. AkAza ke samAna nirmala sphaTika maya pAdapIThayukta siMhAsana kA honaa| 10. AkAza meM hajAra laghu patAkAoM se yukta indradhvaja kA Age-Age calanA / 11. jahA~-jahA~ bhI arahaMta bhagavaMta Thaharate yA baiThate haiM, vahA~-vahA~ yakSa devoM ke dvArA patra, puSpa, pallavoM se vyApta, chatra, dhvajA, ghaMTA aura patAkA se yukta zreSTha azoka vRkSa kA nirmita honA / 12. mastaka ke kucha pIche tejamaMDala (bhAmaMDala) kA honA, jo andhakAra meM bhI dazoM dizAoM ko prakAzita karatA hai / 13. jahA~ bhI tIrthaMkaroM kA vihAra ho, usa bhUmibhAga kA bahusama aura ramaNIya honA / 14. vihAra-sthala ke kA~ToM kA adhomukha ho jAnA / 15. sabhI RtuoM kA zarIra ke anukUla sukhada sparza vAlI honA / 16. jahA~ tIrthaMkara birAjate haiM, vahA~ kI eka yojana bhUmi kA zItala, sukhasparzayukta sugandhita pavana se sarva ora saMpramArjana honA / 17. manda, sugandhita jala-binduoM se megha ke dvArA bhUmi kA dhUli-rahita honaa| 18. jala aura sthala meM khilane vAle pA~ca varNa ke puSpoM se ghuTane pramANa bhUmibhAga ke puSpopacAra honA, arthAt AcchAdita kiyA jAnA / 19. amanojJa zabda, sparza, rasa, rUpa aura gandha kA abhAva honA / 20. manojJa zabda, sparza, rasa, rUpa aura gandha kA prAdurbhAva honA / 21. dharmopadeza ke samaya hRdaya ko priya lagane vAlA aura eka yojana taka phailane vAlA svara honA / 22. ardhamAgadhI bhASA meM bhagavAna kA dharmopadeza denA / 23. vaha ardhamAgadhI bhASA bolI jAtI huI sabhI Arya anArya puruSoM ke lie tathA dvipada pakSI aura catuSpada mRga, pazu Adi jAnavaroM ke lie aura peTa ke bala reMgane vAle sAdi ke lie apanI-apanI hItakara, zivakara, sukhada bhASArUpa se pariNata ho jAtI hai / 24. pUrvabaddha vaira vAle bhI (manuSya) deva, asura, nAga, suparNa, yakSa, rAkSasa, kinnara, kimpuruSa, garur3a, gandharva aura mahoraga bhI arahaMtoM ke pAdamUla meM prazAnta citta hokara harSita mana se dharma zravaNa karate haiM / 25. anya tIrthika prAvacanika puruSa bhI Akara bhagavAna kI vandanA karate haiN| 26. ve vAdI loga bhI arahaMta ke pAdamUla meM vacana-rahita (niruttara) ho jAte haiM / 27. jahA~-jahA~ se bhI arahaMta bhagavaMta vihAra karate haiM, vahA~-vahA~ paccIsa yojana taka Iti-bhIti nahIM hotI hai / 28. manuSyoM ko mArane vAlI mArI (plega Adi bhayaMkara bImArI) nahIM hotI hai / 29. svacakra (apane rAjya kI senA) kA bhaya nahIM hotaa| 30. paracakra (zatru kI senA) kA bhaya nahIM hotA / 31. ativRSTi (bhArI jalavarSA) nahIM hotI / 32. anAvRSTi nahIM hotI / 33. dubhikSa (duSkAla) nahIM hotA / 34. bhagavAna ke vihAra se pUrva utpanna huI vyAdhiyA~ bhI zIghra hI zAnta ho jAtI hai aura rakta-varSA Adi utpAta nahIM hote haiN| jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM cakravartI ke vijayakSetra cauMtIsa kahe gae haiM / jaise-mahAvideha meM battIsa, bhArata kSetra eka aura airavata kSetra eka / (isI prakAra) jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM cauMtIsa dIrgha vaitADhya kahe gae haiN| jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM utkRSTa rUpa se cauMtIsa tIrthaMkara (eka sAtha) utpanna hote haiN| asurendra asurarAja camara ke cauMtIsa lAkha bhavanAvAsa kahe gae haiM / pahalI, pA~cavI, chaThI aura sAtavI ina cAra pRthvIyoM meM cauMtIsa lAkha nArakAvAsa kahe gae haiN| samavAya-34 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 44
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-35 sUtra - 111 paiMtIsa satyavacana ke atizaya kahe gae haiN| kunthu arhan paiMtIsa dhanuSa UMce the / datta vAsudeva paiMtIsa dhanuSa UMce the / nandana baladeva paiMtIsa dhanuSa UMce the| saudharma kalpa meM sudharmAsabhA ke mANavaka caityastambha meM nIce aura Upara sAr3he bAraha-sAr3he bAraha yojana chor3a kara madhyavartI paiMtIsa yojanoM meM, vajramaya, gola, vartulAkAra peTiyoM meM jinoM kI manuSyaloka meM mukta hae tIrthaMkaroM kI asthiyA~ rakhI huI haiN| dUsarI aura cauthI pRthvIyoM meM (donoM ko milAkara) paiMtIsa lAkha nArakAvAsa haiN| samavAya-35 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-36 sUtra - 112 uttarAdhyayana sUtra ke chattIsa adhyayana haiM / jaise-vinayazruta, parISaha, cAturaGgIya, asaMskRta, akAmamaraNIya, kSullakanirgranthIya, aurabhrIya, kApilIya, namipravrajyA, drumapatraka, bahuzrutapUjA, harikezIya, cittasaMbhUtIya, iSukArIya, sabhikSu, samAdhisthAna, pApazramaNIya, saMyatIya, mRgAputrIya, anAthapravrajyA, samudrapAlIya, rathanemIya, gautamakezIya, samiti, yajJIya, sAmAcArI, khaluMkIya, mokSamArgagati, apramAda, tapomArga, caraNavidhi, pramAdasthAna, karmaprakRti, lezyA, anAgAramArga aura jIvAjIvavibhakti / asurendra asurarAja camara kI sudharmA sabhA chattIsa yojana UMcI hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke saMgha meM chattIsa hajAra AryikAeM thiiN| caitra aura Asoja mAsa meM sUrya eka bAra chattIsa aMgula kI pauruSI chAyA karatA hai| samavAya-36 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-37 sUtra - 113 kunthu arhana ke saiMtIsa gaNa aura saiMtIsa gaNadhara the / haimavata aura hairaNyavata kSetra kI jIvAeM saiMtIsa hajAra chaha sau cauhatara yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se kucha kama solaha bhAga lambI kahI gaI haiN| kSudrikA vimAnapravibhakti nAmaka kAlikazruta ke prathama varga meM saiMtIsa uddezanakAla haiM / kArtika kRSNA saptamI ke dina sUrya saiMtIsa aMgula kI pauruSI chAyA karatA huA saMcAra karatA hai| samavAya-37 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-38 sUtra-114 puruSAdAnIya pArzva arhat ke saMgha meM ar3atIsa hajAra AryikAoM kI utkRSTa AryikAsampadA thii| haimavata aura hairaNyavata kSetroM kI jIvAoM kA ghanaHpRSTha ar3atIsa hajAra sAta sau cAlIsa yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se daza bhAga se kucha kama parikSepa vAlA kahA gayA hai| jahA~ sUrya asta hotA hai, usa parvata rAja meru kA dUsarA kAMDa ar3atIsa hajAra yojana UMcA hai| kSudrikA vimAnapravibhakti nAmaka kAlika zruta ke dvItiya varga meM ar3atIsa uddezana kAla kahe gae haiN| muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 45
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-38 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-39 sUtra - 115 nami arhata ke unatAlIsa sau niyata kSetra ko jAnane vAle avadhijJAna muni the| samaya kSetra (ar3hAI dvIpa) meM unatAlIsa kulaparvata kahe gae haiM / jaise-tIsa varSadhara parvata, pA~ca mandara (meru) aura cAra iSukAra parvata / dUsarI, cauthI, pA~cavI, chaThI aura sAtavI ina pA~ca pRthvIyoM meM unatAlIsa lAkha nArakAvAsa kahe gae haiN| jJAnAvaraNIya, mohanIya, gotra aura Ayukarma, ina cAroM karmoM kI unatAlIsa uttara prakRtiyA~ kahI gaI haiN| samavAya-39 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-40 sUtra-116 ariSTanemi arhan ke saMgha meM cAlIsa hajAra AryikAeM thiiN| mandara cUlikAeM cAlIsa yojana UMcI kahI gaI haiN| zAnti arhan cAlIsa dhanuSa UMce the / nAgakumAra, nAgarAja bhUtAnanda ke cAlIsa lAkha bhavanAvAsa kahe gae haiN| kSadrikA vimAna-pravibhakti ke tIsare varga meM cAlIsa uddezana kAla kahe gae haiN| phAlguna pUrNamAsI ke dina sUrya cAlIsa aMgula kI pauruSI chAyA karake saMcAra karatA hai / kArtikI pUrNimA ko bhI cAlIsa aMgula kI pauruSI chAyA karake saMcAra karatA hai| mahAzukra kalpa meM cAlIsa hajAra vimAnAvAsa kahe gae haiN| samavAya-40 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-41 sUtra-117 nami arhat ke saMgha meM ikatAlIsa hajAra AryikAeM thiiN| cAra pRthvIyoM meM ikatAlIsa lAkha nArakAvAsa kahe gae haiM / jaise-ratnaprabhA meM 30 lAkha, paMkaprabhA meM 10 lAkha, tamaHprabhA meM 5 kama eka lAkha aura mahAtamaHprabhA meM 5 / mahAlikA vimAnapravibhakti ke prathama varga meM ikatAlIsa uddezanakAla kahe gae haiN| samavAya-41 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 46
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-42 sUtra- 118 zramaNa bhagavAna mahAvIra kucha adhika bayAlIsa varSa zramaNa paryAya pAlakara siddha, buddha yAvat (karma-mukta, parinirvANa ko prApta aura) sarva duHkhoM se rahita hue| jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa kI jagatI kI bAharI paridhi ke pUrvI caramAnta bhAga se lekara velandhara nAgarAja ke gostUbha nAmaka AvAsa parvata ke pazcimI caramAnta bhAga taka madhyavartI kSetra kA binA kisI bAdhA yA vyavadhAna ke antara bayAlIsa hajAra yojana kahA gayA hai / isI prakAra cAroM dizAoM meM bhI udakabhAsa zaMkha aura udakasIma kA antara jAnanA caahie| kAloda samudra meM bayAlIsa candra udyota karate the, udyota karate haiM aura udyota kareMge / isI prakAra bayAlIsa sUrya prakAza karate the, prakAza karate haiM aura prakAza kreNge| sammUrchima bhujaparisaoNM kI sthiti bayAlIsa hajAra varSa kahI gaI hai| nAmakarma bayAlIsa prakAra kA kahA gayA hai / jaise-gatinAma, jAtinAma, zarIranAma, zarIrAGgopAGganAma, zarIra bandhananAma, zarIrasaMghAtananAma, saMhanananAma, saMsthAnanAma, varNanAma, gandhanAma, ranAma, sparzanAma, agurulaghunAma, upa-ghAtanAma, parAghAtanAma, AnupUrvInAma, ucchavAsanAma, AtapanAma, udyotanAma, vihAyogatinAma, trasanAma, sthAvaranAma sUkSmanAma, bAdaranAma, paryAptanAma, aparyAptanAma, sAdhAraNazarIranAma, pratyekazarIranAma, sthiranAma, asthiranAma, zubha nAma, azubhanAma, subhaganAma, durbhaganAma, susvaranAma, duHsvaranAma, AdeyanAma, anAdeyanAma, yazaskIrtinAma, ayaza-skIrtinAma, nirmANanAma aura tIrthaMkaranAma / lavaNa samudra kI bhItarI velA ko bayAlIsa hajAra nAga dhAraNa karate haiM / mahAlikA vimAnapravibhakti ke dUsare varga meM bayAlIsa uddezana kAla kahe gae haiN| pratyeka avasarpiNI kAla kA pA~cavA chayA ArA (donoM milakara) bayAlIsa hajAra varSa kA hai / pratyeka utsarpiNI kAla kA pahalA-dUsarA ArA bayAlIsa hajAra varSa kA hai| samavAya-42 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-43 sUtra-119 karmavipAka sUtra (karmoM kA zubhAzubha phala batAne vAle adhyayana) ke taiMtAlIsa adhyayana kahe gae haiN| pahalI, cauthI aura pA~cavI pRthvI meM taiMtAlIsa lAkha nArakAvAsa kahe gae haiN| jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa ke pUrvI jagatI ke caramAnta se gostUbha AvAsa parvata kA pazcimI caramAnta kA binA kisI bAdhA yA vyavadhAna ke saiMtAlIsa hajAra yojana antara hai| isI prakAra cAroM hI dizA vizeSatA yaha hai ki dakSiNa meM dakabhAsa, pazcima dizA meM zaMkha AvAsa parvata hai aura uttara dizA meM dakasIma AvAsa parvata hai| mahAlikA vimAna pravibhakti ke tIsare varga meM taiMtAlIsa uddezana kAla kahe gae haiN| samavAya-43 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 47
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-44 sUtra-120 cavAlIsa RSibhASita adhyayana kahe gae haiM, jinheM devaloka se cyuta hae RSiyoM ne kahA hai| vimala arhat ke bAda cavAlIsa puruSayuga (pIr3hI) anukrama se eka ke pIche eka siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| nAgendra, nAgarAja dharaNa ke cavAlIsa lAkha bhavanAvAsa kahe gae haiN| mahAlikA vimAna pravibhakti ke caturtha varga meM cavAlIsa uddezana kAla kahe gae haiN| samavAya-44 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-45 sUtra-121 samaya kSetra (ar3hAI dvIpa) paiMtAlIsa lAkha yojana lambA-caur3A kahA gayA hai / isI prakAra Rtu (uDu) (saudharma -IzAna devaloka meM prathama pAthar3e meM cAra vimAnavalikAoM ke madhyabhAga meM rahA huA gola vimAna) aura ISatprAgbhArA pRthvI (siddhi sthAna) bhI paiMtAlIsa-paiMtAlIsa lAkha yojana vistRta jAnanA caahie| dharma arhat paiMtAlIsa dhanuSa UMce the| mandara parvata kI cAroM hI dizAoM meM lavaNasamudra kI bhItarI paridhi kI apekSA paiMtAlIsa hajAra yojana antara binA kisI bAdhA ke kahA gayA hai| sabhI vyardha kSetrIya nakSatroMne 45 muhUrta taka candramA ke sAtha yoga kiyA hai, yoga karate haiM aura yoga kareMge sUtra - 122 tInoM uttarA, punarvasu, rohiNI aura vizAkhA ye chaha nakSatra paiMtAlIsa muhUrta taka candra ke sAtha saMyogavAle kahe gae haiN| sUtra - 123 mahAlikAvimAna pravibhakti sUtra ke pA~cave varga meM paiMtAlIsa uddezanakAla haiN| samavAya-45 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-46 sUtra-124 bArahaveM dRSTivAda aMga ke chiyAlIsa mAtRkApada kahe gae haiN| brAhmI lipi ke chiyAlIsa mAtR-akSara kahe gae haiN| vAyukumArendra prabhaMjana ke chiyAlIsa lAkha bhavanAvAsa kahe gae haiM / samavAya-46 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-47 sUtra - 125 jaba sUrya sabase bhItarI maNDala meM Akara saMcAra karatA hai, taba isa bharata kSetragata manuSya ko saiMtAlIsa hajAra do sau tiresaTha yojana aura eka yojana ke sATha bhAgoM meM ikkIsa bhAga kI dUrI se sUrya dRSTigocara hotA hai| agnibhUti sthavira taiMtAlIsa varSa gRhavAsa meM rahakara muNDita ho agAra se anagAritA meM pravrajita hue| samavAya-47 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 48
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-48 sUtra-126 pratyeka cAturanta cakravartI rAjA ke ar3atAlIsa hajAra paTTaNa kahe gae haiN| dharma arhat ke ar3atAlIsa gaNa aura ar3atAlIsa gaNadhara the / sUryamaNDala eka yojana ke ikasaTha bhAgoM meM se ar3atAlIsa bhAga pramANa vistAra vAlA kahA gayA hai| samavAya-48 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-49 sUtra-127 sapta-saptamikA bhikSupratimA unacAsa rAtri-divasoM se aura eka sau chiyAnave bhikSAoM se yathAsUtra yathAmArga se (yathAkalpa se, yathAtatva se, samyak prakAra kAya se sparza kara, pAlakara, zodhana kara, pAra kara, kIrtana kara, AjJA se anupAlana kare) ArAdhita hotI hai| devakuru aura uttarakuru meM manuSya unacAsa rAta-dinoM meM pUrNa yauvana se sampanna hote haiM / trIndriya jIvoM kI utkRSTa sthiti unacAsa rAta-dina kI kahI gaI hai| samavAya-49 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-50 sUtra - 128 munisuvrata arhat ke saMgha meM pacAsa hajAra AryikAeM thIM / anantanAtha arhat pacAsa dhanuSa UMce the / puruSottama vAsudeva pacAsa dhanuSa UMce the| sabhI dIrgha vaitADhya parvata mUla meM pacAsa yojana vistAra vAle kahe gae haiN| lAntaka kalpa meM pacAsa hajAra vimAnAvAsa kahe gae haiM / sabhI timisra guphAeM aura khaNDaprapAta guphAeM pacAsa-pacAsa yojana lambI kahI gaI haiM / sabhI kAMcana parvata zikharatala para pacAsa-pacAsa yojana vistAra vAle kahe gae haiN| samavAya-50 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-51 sUtra - 129 navoM brahmacaryoM ke ikyAvana uddezana kAla kahe gae haiN| asurendra asurarAja camara kI sudharmA sabhA ikyAvana sau khambhoM se racita hai / isI prakAra bali kI sabhA bhI jAnanA caahie| suprabha baladeva ikyAvana hajAra varSa kI paramAyu kA pAlana kara siddha, buddha, mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| darzanAvaraNa aura nAma karma ina donoM karmoM kI ikyAvana uttara karmaprakRtiyA~ haiM / samavAya-51 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 49
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-52 sUtra-130 mohanIya karma ke bAvana nAma kahe gae haiM / jaise-krodha, kopa, roSa, dveSa, akSamA, saMjvalana, kalaha, caMDikya, bhaMDana, vivAda, mAna, mada, darpa, stambha, AtmotkarSa, garva, paraparivAda, apakarSa, paribhava, unnata, unnAma, mAyA, upadhi, nikRti, valaya, gahana, nyavama, kalka, kuruka, daMbha, kUTa, jimha, kilbiSa, anAcaraNatA, gRhanatA, vaMcanatA, palikuMca-natA, sAtiyoga, lobha, IcchA, mUrchA, kAMkSA, gRddhi, tRSNA, bhidhyA, abhidhyA, kAmAzA, bhogAzA, jIvitAzA, maraNAzA, nandI, raag| gostUbha AvAsa parvata ke pUrvI caramAnta bhAga se vaDavAmukha mahApAtAla kA pazcimI caramAnta bAdhA ke binA bAvana hajAra yojana antara vAlA kahA gayA hai / isI prakAra lavaNa samudra ke bhItara avasthita dakabhAsa ketuka kA, zaMkha nAmaka jUpaka kA aura dakasIma nAmaka Izvara kA, ina cAroM mahApAtAla kalazoM kA bhI antara jAnanA cAhie jJAnAvaraNIya, nAma aura antarAya ina tInoM karmaprakRtiyoM kI uttaraprakRtiyA~ bAvana haiN| saudharma, sanatkumAra aura mAhendra ina tIna kalpoM meM bAvana lAkha vimAnAvAsa haiN| samavAya-52 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-53 sUtra - 131 devakuru aura uttarakuru kI jIvAeM tirepana-tirepana hajAra yojana se kucha adhika lambI kahI gaI haiM / mahAhimavanta aura rukmI varSadhara parvatoM kI jIvAeM tirepana-tirepana hajAra nau sau ikatIsa yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se chaha bhAga pramANa lambI kahI gaI haiN| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke tirepana anagAra eka varSa zramaNaparyAya pAlakara mahAn vistIrNa evaM atyanta sukhamaya pA~ca anuttara mahAvimAnoM meM devarUpa meM utpanna hue| sammUrchima uraparisarpa jIvoM kI utkRSTa sthiti tirepana hajAra varSa kahI gaI hai| samavAya-53 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-54 sUtra-132 bharata aura airavata kSetroM meM eka eka utsarpiNI aura avasarpiNI kAla meM caupana caupana uttama puruSa utpanna hue haiM, utpanna hote haiM aura utpanna hoMge / jaise-caubIsa tIrthaMkara, bAraha cakravartI, nau baladeva aura nau vAsudeva / ariSTanemi arhan caupana rAta-dina chadmastha zramaNaparyAya pAlakara kevalI, sarvajJa, sarvabhAvadarzI jina hue| zramaNa bhagavAna mahAvIra ne eka dina meM eka Asana se baiThe hue caupana praznoM ke uttararUpa vyAkhyAna die the| ananta arhana ke caupana gaNa aura caupana gaNadhara the| samavAya-54 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 50
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-55 sUtra-133 mallI arhan pacapana hajAra varSa kI paramAyu bhogakara siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| mandara parvata ke pazcimI caramAnta bhAga se pUrvI vijayadvAra ke pazcimI caramAnta bhAga kA antara pacapana hajAra yojana kA kahA gayA hai| isI prakAra cAroM hI dizAoM meM vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita dvAroM kA antara jAnanA caahie| zramaNa bhagavAna mahAvIra antima rAtri meM puNya-kAla vipAka vAle pacapana aura pApa-phala vipAka vAle pacapana adhyayanoM kA pratipAdana karake siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| pahalI aura dUsarI ina do pRthvIyoM meM pacapana lAkha nArakAvAsa kahe gae haiN| darzanAvaraNIya nAma aura Ayu ina tIna karmaprakRtiyoM kI milAkara pacapana uttara prakRtiyA~ kahI gaI haiN| samavAya-55 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-56 sUtra-134 jambUdvIpa meM do candramAoM ke parivAra vAle chappana nakSatra candra ke sAtha yoga karate the, karate haiM aura kreNge| vimala arhat ke chappana gaNa aura chappana gaNadhara the / samavAya-56 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-57 sUtra-135 AcAracUlikA ko chor3akara tIna gaNipiTakoM ke sattAvana adhyayana haiM / jaise AcArAGga ke antima nizItha adhyayana ko chor3akara prathama zrutaskandha ke nau, dvItiya zrutaskandha ke AcAracUlikA ko chor3akara pandraha, dUsare sUtrakRtAGga ke prathama zrutaskandha ke solaha, dvItiya zrutaskandha ke sAta aura sthAnAGga ke daza, isa prakAra sarva satAvana adhyayana haiN| gostubha AvAsa parvata ke pUrvI caramAnta se var3avAmukha mahApAtAla ke bahumadhya dezabhAga kA binA kisI bAdhA ke sattAvana hajAra yojana antara kahA gayA hai / isI prakAra dakabhAsa aura ketuka kA, saMkha aura yUpaka kA aura dakasIma tathA Izvara nAmaka mahApAtAla kA antara jAnanA caahie| malli arhat ke saMgha meM satAvana sau manaHparyavajJAnI muni the| mahAhimavanta aura rukmI varSadhara parvata kI jIvAoM kA ghana:pRSTha satAvana hajAra do sau terAnave yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se daza bhAga pramANa parikSepa (paridhi) rUpa se kahA gayA hai| __ samavAya-57 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 51
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra- 4, 'samavAya ' sUtra - 136 pahalI, dUsarI aura pA~cavI ina tIna pRthvIyoM meM aTThAvana lAkha nArakAvAsa kahe gae haiM / jJAnAvaraNIya, vedanIya, Ayu, nAma, antarAya ina pA~ca karmaprakRtiyoM kI uttaraprakRtiyA~ aTThAvana kahI gaI haiM gostubha AvAsa parvata ke pazcimI caramAnta bhAga se var3avAmukha mahApAtAla ke bahumadhya deza-bhAga kA antara aTThAvana hajAra yojana binA kisI bAdhA ke kahA gayA hai| isI prakAra cAroM hI dizAoM meM jAnanA cAhie / samavAya- 58 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya- 58 sUtra - 138 sUtra - 137 caMdrasaMvatsara (candramA kI gati kI apekSA se mAne jAne vAle saMvatsara) kI eka eka Rtu rAta-dina kI gaNanA se unasaTha rAtri - dina kI kahI gaI hai / samavAya- 59 saMbhava arhan unasaTha hajAra pUrva varSa agAra ke madhya (gRhasthAvasthA meM) rahakara muNDita ho agAra tyAgakara anagAritA meM pravrajita hue / malli arhan ke saMgha meM unasaTha sau (5900) avadhijJAnI the / samavAya-59 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa sUtra - 139 samavAya 60 sUrya eka eka maNDala ko sATha-sATha muhUrtoM se pUrNa karatA hai / lavaNasamudra ke agrodaka (16,000 UMcI velA ke Upara vAle jala) ko sATha hajAra nAgarAja dhAraNa karate haiM vimala arhan sATha dhanuSa UMce the I bali vairocanendra ke sATha hajAra sAmAnika deva kahe gae haiM / brahma devendra devarAja ke sATha hajAra sAmAnika deva kahe gae haiM / saudharma aura IzAna ina do kalpoM meM sATha lAkha vimAnAvAsa kahe gae haiM / samavAya - 60 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya / sUtrAMka samavAya- 61 paMcasaMvatsara vAle yuga ke Rtu-mAsoM se ginane para ikasaTha Rtu mAsa hote haiM / mandara parvata kA prathama kANDa ikasaTha hajAra yojana UMcA kahA gayA hai / candramaMDala vimAna eka yojana ke ikasaTha bhAgoM se vibhAjita karane para pUre chappana bhAga pramANa sama-aMza kahA gayA hai / isI prakAra sUrya bhI eka yojana ke ikasaTha bhAgoM se vibhAjita karane para pUre ar3atAlIsa bhAga pramANa sama-aMza kahA gayA hai / samavAya 61 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " ( samavAya)" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 52
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-62 sUtra-140 paMcasAMvatsarika yuga meM bAsaTha pUrNimAeM aura bAsaTha amAvasyAeM kahI gaI haiN| vAsupUjya arhan ke bAsaTha gaNa aura bAsaTha gaNadhara kahe gae haiN| zuklapakSa meM candramA divasa-divasa (pratidina) bAsaThave bhAga pramANa eka-eka kalA se bar3hatA aura kRSNa pakSa meM pratidina itanA hI ghaTatA hai| saudharma aura IzAna ina do kalpoM meM pahale prastaTa meM pahalI AvalikA (zreNI) meM eka eka dizA meM bAsaThabAsaTha vimAnAvAsa kahe gae haiM / sabhI vaimAnika vimAna-prastaTa prastaToM kI gaNanA se bAsaTha kahe gae haiN| samavAya-62 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-63 sUtra - 141 kauzalika RSabha arhan tiresaTha lAkha pUrva varSa taka mahArAja ke madhya meM rahakara arthAt rAjA pada para AsIna rahakara phira muNDita ho agAra se anagAritA meM pravrajita he| harivarSa aura ramyaka varSa meM manuSya tiresaTha rAta-dinoM meM pUrNa yauvana ko prApta ho jAte haiM, arthAt unheM mAtApitA dvArA pAlana kI apekSA nahIM rhtii| niSadhaparvata para tiresaTha sUryodaya kahe haiM / isI prakAra nIlavanta parvata para bhI tiresaTha sUryodaya kahe gae haiM samavAya-63 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-64 sUtra - 142 aSTASTamikA bhikSupratimA causaTha rAta-dinoM meM, do sau aThAsI bhikSAoM se sUtrAnusAra, yathAtathya, samyak prakAra kAya se sparza kara, pAlakara, zodhana kara, pAra kara, kIrtana kara, AjJA anusAra anupAlana kara ArAdhita hotI hai asurakumAra devoM ke cauMsaTha lAkha AvAsa (bhavana) kahe gae haiM / camararAja ke cauMsaTha hajAra sAmAnika deva kahe gae haiN| sabhI dadhimukha parvata palya (Dhola) ke AkAra se avasthita hai, nIce Upara sarvatra samAna vistAra vAle haiM aura cauMsaTha hajAra yojana UMce haiN| saudharma, IzAna aura brahmakalpa ina tInoM kalpoM meM cauMsaTha lAkha vimAnAvAsa haiN| sabhI cAturanta cakravartIoM ke cauMsaTha lar3I vAlA bahumUlya muktA-maNiyoM kA hAra hai| samavAya-64 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-65 sUtra-143 jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM paiMsaTha sUryamaNDala kahe gae haiN| sthavira mauryaputra paiMsaTha varSa agAravAsa meM rahakara muNDita ho agAra tyAga kara anagAritA meM pravrajita hue| saudharmAvataMsaka vimAna kI eka-eka dizA meM paiMsaTha-paiMsaTha bhavana kahe gae haiN| samavAya-65 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 53
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-66 sUtra-144 dakSiNArdha mAnuSa kSetra ko chiyAsaTha candra prakAzita karate the, prakAzita karate haiM aura prakAzita kareMge / isI prakAra chiyAsaTha sUrya tapate the, tapate haiM aura tapeMge / uttarArdha mAnuSa kSetra ko chiyAsaTha candra prakAzita karate the, prakAzita karate haiM aura prakAzita kareMge / isI prakAra chiyAsaTha sUrya tapate the, tapate haiM aura tpeNge| zreyAMsa arhat ke chayAsaTha gaNa aura chayAsaTha gaNadhara the| Abhinibodhika jJAna kI utkRSTa sthiti chayAsaTha sAgaropama kahI gaI hai| samavAya-66 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-67 sUtra-145 paMcasAMvatsarika yuga meM nakSatra mAsa se girane para sar3asaTha nakSatramAsa haiN| haimavata aura airavata kSetra kI bhujAeM sar3asaTha-sar3asaTha sau pacapana yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se tIna bhAga pramANa kahI gaI hai| mandara parvata ke pUrvI caramAnta bhAga se gautama dvIpa ke pUrvI caramAnta bhAga kA sar3asaTha hajAra yojana binA kisI vyavadhAna ke antara kahA gayA hai| sabhI nakSatroM kA sImA-viSkambha (dina-rAta meM candra dvArA bhogane yogya kSetra) sar3asaTha bhAgoM se vibhAjita karane para sama aMza vAlA kahA gayA hai| samavAya-67 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-68 sUtra-146 dhAtakIkhaNDa dvIpa meM ar3asaTha cakravartIyoM ke ar3asaTha vijaya aura ar3asaTha rAjadhAniyA~ kahI gaI haiM / utkRSTa pada kI apekSA dhAtakIkhaNDa meM ar3asaTha arahaMta utpanna hote rahe haiM, utpanna hote haiM aura utpanna hoMge / isI prakAra cakravartI, baladeva aura vAsudeva bhI jAnanA caahie| puSkaravara dvIpArdha meM ar3asaTha vijaya aura ar3asaTha rAjadhAniyA~ kahI gaI haiM / vahA~ utkRSTa rUpa se ar3asaTha arahanta utpanna hote rahe haiM, utpanna hote haiM aura utpanna hoMge / isI prakAra cakravartI, baladeva aura vAsudeva bhI jAnanA caahie| vimalanAtha arhan ke saMgha meM zramaNoM kI utkRSTa zramaNa sampadA ar3asaTha hajAra thii| samavAya-68 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 54
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-69 sUtra-147 samayakSetra (manuSya kSetra yA aDhAI dvIpa) meM mandara parvata ko chor3akara unahattara varSa aura varSadhara parvata kahe gae haiM jaise-paiMtIsa varSa (kSetra), tIsa varSadhara (parvata) aura cAra iSukAra parvata / mandara parvata ke pazcimI caramAnta se gautama dvIpa kA pazcima caramAnta bhAga unahattara hajAra yojana antara vAlA binA kisI vyavadhAna ke kahA gayA hai| mohanIya karma ko chor3akara zeSa sAtoM karmaprakRtiyoM kI uttara prakRtiyA~ unahattara haiN| samavAya-69 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-70 sUtra-148 zramaNa bhagavAna mahAvIra caturmAsa pramANa varSAkAla ke bIsa dina adhika eka mAsa (pacAsa dina) vyatIta ho jAne para aura sattara dinoM ke zeSa rahane para varSAvAsa karate the| puruSAdAnIya pArzva arhat paripUrNa sattara varSa taka zramaNa-paryAya kA pAlana karake siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| vAsupUjya arhat sattara dhanuSa UMce the / mohanIya karma kI abAdhAkAla se rahita sattara koDAkor3I sAgaropama-pramANa karmasthiti aura karma-niSeka kahe gae haiN| devendra devarAja mAhendra ke sAmAnika deva sattara hajAra kahe gae haiN| samavAya-70 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-71 sUtra - 149 (paMca sAMvatsarika yuga ke) caturtha candra saMvatsara kI hemanta Rtu ke ikahattara rAtri-dina vyatIta hone para sUrya sabase bAharI maMDala (cAra kSetra) se AvRtti karatA hai / arthAt dakSiNAyana se uttarAyaNa kI aura gamana karanA prArambha karatA hai| vIryapravAda pUrva ke ikahattara prAbhRta (adhikAra) kahe gae haiN| ajita arhan ikahattara lAkha pUrva varSa agAra-vAsa meM rahakara muNDita ho agAra se anagAritA meM pravrajita hae / isI prakAra cAturanta cakravartI sagara rAjA bhI ikahattara lAkha pUrva varSa agAra-vAsa meM rahakara muNDita ho agAra se anagAritA meM pravrajita hue| samavAya-71 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 55
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-72 sUtra - 150 suparNakumAra devoM ke bahattara lAkha AvAsa (bhavana) kahe gae haiN| lavaNa samudra kI bAharI velA ko bahattara hajAra nAga dhAraNa karate haiN| zramaNa bhagavAna mahAvIra bahattara varSa kI sarva Ayu bhogakara siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta hokara sarva duHkhoM se rahita hue| Abhyantara puSkarArdha dvIpa meM bahattara candra prakAza karate the, prakAza karate haiM aura Age prakAza kareMge / isI prakAra bahattara sUrya tapate the, tapate haiM aura Age tapeMge / pratyeka cAturanta cakravartI rAjA ke bahattara hajAra uttama pura (nagara) kahe gae haiN| bahattara kalAeM kahI gaI haiM / jaise 1. lekhakalA, 2. gaNitakalA, 3. rUpakalA, 4. nATyakalA, 5. gItakalA, 6. vAdyakalA, 7. svaragatakalA, 8. puSkaragatakalA, 9. samatAlakalA, 10. dhutakalA, 11. janavAdakalA, 12. surakSAvijJAna, 13. aSTApadakalA, 14. dakamRttikAkalA, 15. annavidhikalA, 16. pAnavidhikalA, 17. vastravidhikalA, 18. zayanavidhi, 19. AryAvidhi, 20. prahelikA, 21. mAgadhikA, 22. gAthAkalA, 23. zlokakalA, 24. gandhayuti / 25. madhusiktha, 26. AbharaNavidhi, 27. taruNIpratikarma, 28. strIlakSaNa, 29. puruSalakSaNa, 30. azvalakSaNa, 31. gajalakSaNa, 32. balokelakSaNa, 33. kukkuTalakSaNa, 34. mer3halakSaNa, 35. cakralakSaNa, 36. chatralakSaNa, 37. daMDalakSaNa, 38. asilakSaNa, 39. maNilakSaNa, 40. kAkaNIlakSaNa, 41. carmalakSaNa, 42. candracaryA, 43. sUryacaryA, 44. rAhucaryA, 45. grahacaryA, 46. saubhAgyakara, 47. daurbhAgyakara, 48. vidyAgata / 49. mantragata, 50. rahasyagata, 51. sabhAsa, 52. cArakalA, 53. praticArakalA, 54. vyUhakalA, 55. prativyUhakalA, 56. skandhAvAramAna, 57. nagaramAna, 58. vAstumAna, 59. skandhAvAraniveza, 60. vastuniveza, 61. nagaraniveza, 62. bANa calAne kI kalA, 63. talavAra kI mUTha Adi banAnA, 64. azvazikSA, 65. hastizikSA, 66. dhanurveda, 67. hiraNyapAka, 68. bAhuyuddha, daMDayuddha, muSTiyuddha, yaSTiyuddha, sAmAnya yuddha, niyuddha, yuddhAtiyuddha Adi yuddhoM kA jAnanA, 69. sUtrakheDa, nAlikAkheDa, varttakheDa, dharmakheDa, carmakheDa Adi kheloM kA jAnanA, 70. patracchedya, kaTakachedya, 71. saMjIvanI vidyA, 72. pakSiyoM kI bolI jaannaa| sammarchima khecara paMcendriya tiryagyonika jIvoM kI utkRSTa sthiti bahattara hajAra varSa kI kahI gaI hai| samavAya-72 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-73 sUtra-151 harivarSa aura ramyakavarSa kI jIvAeM tehattara-tehattara hajAra nau sau eka yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se sAr3he sattaraha bhAga pramANa lambI kahI gaI hai| vijaya baladeva tehattara lAkha varSa kI sarva Ayu bhogakara siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| samavAya-73 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 56
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-74 sUtra - 152 sthavira agnibhUti gaNadhara cauhattara varSa kI sarva Ayu bhogakara siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue / niSadha varSadhara parvata ke tigiMcha draha se zItodA mahAnadI kucha adhika cauhattara sau yojana uttarAbhimukhI baha kara mahAn ghaTamukha se praveza kara vajramayI, cAra yojana lambI aura pacAsa yojana caur3I jibikA se nIkalakara muktAvali hAra ke AkAra vAle pravAha se bhArI zabda ke sAtha vajratala vAle kuMDa meM giratI hai / isI prakAra sItA nadI bhI nIlavanta varSadhara parvata ke kezarI draha se kucha adhika cauhattara sau yojana dakSiNAbhimukhI bahakara mahAna ghaTamukha se praveza kara vajramayI cAra yojana lambI pacAsa yojana caur3I jihvikA se nIkalakara muktAvalI hAra ke AkAra vAle pravAha se bhArI zabda ke sAtha vajratala vAle kuMDa meM giratI hai| cauthI ko chor3akara zeSa chaha pRthvIyoM meM cauhattara lAkha nArakAvAsa kahe gae haiN| samavAya-74 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-75 sUtra-153 suvidhi puSpadanta arhan ke saMgha meM pacahattara sau kevali jina the| / zItala arhan pacahattara hajAra pUrva varSa agAravAsa meM rahakara muMDita ho agAra se anagAritA meM pravrajita hue zAnti arhan pacahattara hajAra varSa agAravAsa meM rahakara muMDita ho agAra se anagAritA meM pravrajita hue| samavAya-75 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-76 sUtra - 154 vidyutkumAra devoM ke chihattara lAkha AvAsa (bhavana) kahe gae haiN| sUtra - 155 isI prakAra dvIpakumAra, dizAkumAra, udadhikumAra, stanitakumAra aura agnikumAra ina dakSiNa-uttara donoM yugala vAle chahoM devoM ke bhI chihattara lAkha AvAsa (bhavana) kahe gae haiN| samavAya-76 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya.77 sUtra-156 cAturanta cakravartI bharata rAjA satahattara lAkha pUrva koTi varSa kumAra avasthA meM rahakara mahArAjapada ko prApta hue-rAjA hue| aMgavaMza kI paramparA meM utpanna hue satahattara rAjA muNDita ho agAra se anagAritA meM pravrajita hue| gardatoya aura tuSita lokAntika devoM kA parivAra satahattara hajAra devoM vAlA hai| pratyeka muharta meM lavoM kI gaNanA se satahattara lava kahe gae haiN| samavAya-77 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 57
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-78 sUtra-157 devendra devarAja zakra kA vaizramaNa nAmaka cauthA lokapAla suparNakumAroM aura dvIpakumAroM ke aThahatara lAkha AvAsoM (bhavanoM) kA Adhipatya, agrasvAmitva, svAmitva, bhartRtva, mahArAjatva, senAnAyakatva karatA aura unakA zAsana evaM pratipAlana karatA hai| sthavira akampita aThahatara varSa kI sarva Ayu bhogakara siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta ho sarva duHkhoM se rahita hue| uttarAyaNa se lauTatA haA sarya prathama maMDala se unacAlIsave maNDala taka eka mahata ke ikasaThie aThahattara bhAga pramANa dina ko kama karake aura rajanI kSetra (rAtri) ko bar3hAkara saMcAra karatA hai / isI prakAra dakSiNAyana se lauTatA huA bhI rAtri aura dina ke pramANa ko ghaTAtA aura bar3hAtA haA saMcAra karatA hai| samavAya-78 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-79 sUtra - 158 var3avAmukha nAmaka mahApAtAlakalaza ke adhastana caramAnta bhAga se isa ratnaprabhA pRthvI kA nIcalA caramAnta bhAga unyAsI hajAra yojana antara vAlA kahA gayA hai| isI prakAra ketuka, yUpaka aura Izvara nAmaka mahApAtAloM kA antara bhI jAnanA caahie| chaThI pRthvI ke bahamadhyadezabhAga se chaThe dhanodadhivAta kA adhastala caramAnta bhAga unyAsI hajAra yojana ke antara-vyavadhAna vAlA kahA gayA hai / jambUdvIpa ke eka dvAra se dUsare dvAra kA antara kucha adhika unyAsI hajAra yojana hai| samavAya-79 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-80 sUtra - 159 zreyAMsa arhan assI dhanuSa UMce the / tripRSTha vAsudeva assI dhanuSa UMce the / acala baladeva assI dhanuSa UMce the / tripRSTha vAsudeva assI lAkha varSa mahArAja pada para AsIna rhe| ratnaprabhA pRthvI kA tIsarA abbahula kAMDa assI hajAra yojana moTA kahA gayA hai| devendra devarAja IzAna ke assI hajAra sAmAnika deva kahe gae hai jambUdvIpa ke bhItara eka sau assI yojana bhItara praveza kara sUrya uttara dizA ko prApta ho prathama bAra (prathama maMDala meM) udita hotA hai| samavAya-80 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 58
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-81 sUtra-160 navanavamikA nAmaka bhikSupratimA ikyAsI rAta-dinoM meM cAra sau pA~ca bhikSAdattiyoM dvArA yathAsUtra, yathAmArga, yathAtattva spRSTa, pAlita, zobhita, tIrita, kIrtita aura ArAdhita hotI hai| kunthu arhat ke saMgha meM ikyAsI sau manaHparyaya jJAnI the| vyAkhyA-prajJapti me ikyAsI hajAra mahAyugmazata kahe gae haiN| samavAya-81 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-82 sUtra-161 isa jambUdvIpa meM sUrya eka sau byAsIve maMDala ko do bAra saMkramaNa kara saMcAra karatA hai / jaise-eka bAra nIkalate samaya aura dUsarI bAra praveza karate samaya / zramaNa bhagavAna mahAvIra byAsI rAta-dina bItane ke pazcAt devAnandA brAhmaNI ke garbha se trizalA kSatriyANI ke garbha meM saMhRta kiye ge| mahAhimavanta varSadhara parvata ke UparI caramAnta bhAga se saugandhika kAMDa kA adhastana caramAnta bhAga byAsI sau yojana ke antara vAlA kahA gayA hai| isI prakAra rukmI kA bhI antara jAnanA caahie| samavAya-82 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-83 sUtra-162 zramaNa bhagavAna mahAvIra byAsI rAta-dinoM ke bIta jAne para tiyAsIve rAta-dina ke vartamAna hone para devAnandA ke garbha se trizalA ke garbha meM saMhRta hue| zItala arhat ke saMgha meM tiyAsI gaNa aura tiyAsI gaNadhara the / sthavira maMDitaputra tiyAsI varSa kI sarva Ayu kA pAlana kara siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta ho sarva duHkhoM se rahita hue| kauzalika RSabha arhat tiyAsI lAkha pUrva varSa agAravAsa meM rahakara muMDita ho agAra se anagAritA meM pravrajita hue| cAturanta cakravartI bharata rAjA tiyAsI lAkha pUrva varSa agAravAsa meM rahakara sarvajJa, sarvabhAvadarzI kevalI jina hue| samavAya-83 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 59
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-84 sUtra-163 caurAsI lAkha nArakAvAsa kahe gae haiN| kauzalika RSabha arhat caurAsI lAkha pUrva varSa kI sampUrNa Ayu bhogakara siddha, buddha, karmoM se mukta aura parinirvANa ko prApta hokara sarva duHkhoM se rahita hue / isI prakAra bharata, bAhubalI, brAhmI aura sundarI bhI caurAsIcaurAsI lAkha pUrva varSa kI pUrI Ayu pAlakara siddha, buddha, karmamukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita zreyAMsa arhat caurAsI lAkha varSa kI sarva Ayu bhogakara siddha, buddha, karmamukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| tripRSTha vAsudeva caurAsI lAkha varSa kI sarva Ayu bhogakara sAtavI pRthvI ke apratiSThAna nAmaka naraka meM nAraka rUpa se utpanna hue| devendra, devarAja zakra ke caurAsI hajAra sAmAnika deva haiN| jambUdvIpa ke bAhara ke sabhI mandarAcala caurAsI caurAsI hajAra yojana UMce kahe gae haiM / nandIzvara dvIpa ke sabhI aMjanaka parvata caurAsI caurAsI hajAra yojana UMce haiN| harivarSa aura ramyakavarSa kI jIvAoM kA parikSepa (paridhi) caurAsI hajAra solaha yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se cAra bhAga pramANa haiN| paMkabahula bhAga ke UparI caramAnta bhAga se usI kA adhastana-nIce kA caramAnta bhAga caurAsI lAkha yojana ke antara vAlA kahA gayA hai| vyAkhyAprajJapti nAmaka (bhagavatI) sUtra ke pada-gaNanA kI apekSA caurAsI hajAra pada kahe gae haiN| nAgakumAra devoM ke caurAsI lAkha AvAsa (bhavana) haiM / caurAsI hajAra prakIrNaka kahe gae haiM / caurAsI lAkha jIva-yoniyA~ kahI gaI haiN| pUrva kI saMkhyA se lekara zIrSaprahelikA nAma kI antima mahAsaMkhyA taka svasthAna aura sthAnAntara caurAsI (lAkha) ke guNAkAra vAle kahe gae haiN| RSabha arhat ke saMgha meM caurAsI hajAra zramaNa (sAdhu) the / sabhI vaimAnika devoM ke vimAnAvAsa caurAsI lAkha, satAnave hajAra aura teIsa vimAna hote haiM, aisA bhagavAna ne kahA hai| samavAya-84 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-85 sUtra-164 cUlikA sahita zrI AcArAGga sUtra ke pacAsI uddezana kAla kahe gae haiN| dhAtakIkhaMDa ke (donoM) mandarAcala bhUmigata avagAr3ha tala se lekara sarvAgra bhAga (aMtima UMcAI) taka pacAsI hajAra yojana kahe gae haiM / (isI prakAra puSkaravara dvIpArdha ke donoM mandarAcala bhI jAnanA cAhie / ) rucaka nAmaka terahave dvIpa kA antarvartI golAkAra maMDalika parvata bhUmigata avagAr3ha tala se lekara sarvAgra bhAga taka pacAsI hajAra yojana kahA gayA hai| arthAt ina saba parvatoM kI UMcAI pacAsI hajAra yojana kI hai| nandanavana ke adhastana caramAnta bhAga se lekara saugandhika kANDa kA adhastana caramAnta bhAga pacAsI sau yojana antara vAlA kahA gayA hai| samavAya-85 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 60
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-86 sUtra - 165 suvidhi puSpadanta arhat ke chayAsI gaNa aura chayAsI gaNadhara the| supArzva arhat ke 8600 vAdI muni the| dUsarI pRthvI ke madhya bhAga se dUsare ghanodadhivAta kA adhastana caramAnta bhAga chayAsI hajAra yojana ke antara vAlA kahA gayA hai| samavAya-86 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-87 sUtra-166 mandara parvata ke pUrvI caramAnta bhAga se gostupa AvAsa parvata kA pazcimI caramAnta bhAga satAsI hajAra yojana ke antara vAlA hai / mandara parvata ke dakSiNI caramAnta bhAga se dakabhAsa AvAsa parvata kA uttarI caramAnta satAsI hajAra yojana ke antara vAlA hai / isI prakAra mandara parvata ke pazcimI caramAnta se zaMkha AvAsa parvata kA dakSiNI caramAnta bhAga satAsI hajAra yojana ke antara vAlA hai| aura isI prakAra mandara parvata ke uttarI caramAnta se dakasIma AvAsa parvata kA dakSiNI caramAnta bhAga satAsI hajAra yojana ke antara vAlA hai| Adya jJAnAvaraNa aura antima (antarAya) karma ko chor3akara zeSa chahoM karmaprakRtiyoM kI uttara prakRtiyA~ satAsI kahI gaI haiN| mahAhimavanta kUTa ke uparima anta bhAga se saugandhika kAMDa kA adhastana caramAnta bhAga 8700 yojana antara vAlA hai| isI prakAra rukmI kUTa ke UparI bhAga se saugandhika kAMDa ke adhobhAga kA antara bhI satAsI sau yojana hai| samavAya-87 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-88 sUtra-167 pratyeka candra aura sUrya ke parivAra meM aThAsI-aThAsI mahAgraha kahe gae haiN| dRSTivAda nAmaka bArahave aMga ke sUtranAmaka dUsare bheda meM aThAsI sUtra kahe gae haiM / jaise RjusUtra, pariNatApariNata sUtra, isa prakAra nandIsUtra ke anusAra aThAsI sUtra kahanA caahie| mandara parvata ke pUrvI caramAnta bhAga se gostUpa AvAsa parvata kA pUrvI caramAnta bhAga 8800 yojana antara vAlA kahA gayA hai| isI prakAra cAroM dizAoM meM AvAsa parvatoM kA antara jAnanA caahie| bAharI uttara dizA se dakSiNa dizA ko jAtA huA sUrya prathama chaha mAsa meM cavAlIsave maNDala meM pahu~cane para muhUrta ke ikasaThiye aThAsI bhAga divasa kSetra (dina) ko ghaTAkara aura rajanIkSetra (rAta) ko bar3hAkara saMcAra karatA hai| dakSiNa dizA se uttara dizA ko jAtA huA sUrya dUsare chaha mAsa pUre karake cavAlIsave maNDala meM pahu~cane para muhUrta ke ikasaThiye aThAsI bhAga rajanI kSetra (rAta) ke ghaTAkara aura divasa kSetra (dina) ke bar3hAkara saMcAra karatA hai / samavAya-88 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 61
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-89 sUtra-168 kauzalika RSabha arhat isI avasarpiNI ke tIsare suSamaduSamA Are ke pazcima bhAga meM navAsI ardhamAsoM (3 varSa,8 mAsa, 15 dina) ke zeSa rahane para kAlagata hokara siddha, buddha, karma-mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| zramaNa bhagavAna mahAvIra isI avasarpiNI ke cauthe duHSamasuSamA kAla ke antima bhAga meM navAsI ardhamAsoM (3 varSa, 8 mAsa, 15 dina) ke zeSa rahane para kAlagata hokara siddha, buddha, karmamukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| cAturanta cakravartI hariSeNa rAjA 8900 varSa mahAsAmrAjya pada para AsIna rhe| zAntinAtha arhat ke saMgha meM 8900 AryikAoM kI utkRSTa AryikAsampadA thii| samavAya-89 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-90 sUtra-169 zItala arhata nabbe dhanuSa UMce the / ajita arhata ke nabbe gaNa aura nabbe gaNadhara the / isI prakAra zAnti jina ke nabbe gaNa aura nabbe gaNadhara the| svayambhU vAsudeva ne nabbe varSa meM pRthvI ko vijaya kiyA thaa| sabhI vRtta vaitADhya parvatoM ke UparI zikhara se saugandhikakANDa kA nIce kA caramAnta bhAga 9000 yojana antara vAlA hai| samavAya-90 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-91 sUtra-170 para-vaiyAvRtyakarma pratimAeM ikyAnave kahI gaI haiN| kAloda samudra parikSepa kI apekSA kucha adhika ikyAnave lAkha yojana hai| kunthu arhat ke saMgha meM 9100 niyata kSetra ko viSaya karane vAle avadhijJAnI the / Ayu aura gotrakarma ko chor3akara zeSa chaha karmaprakRtiyoM kI uttara prakatiyA~ ikyAnave kahI gaI haiN| samavAya-91 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-92 sUtra-171 pratimAeM bAnave kahI gaI haiN| sthavira indrabhUti bAnave varSa kI Ayu bhogakara siddha, buddha, (karmamukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita) hue| mandara parvata ke bahamadhya dezabhAga se gostUpa AvAsaparvata kA pazcimI caramAnta bhAga bAnave hajAra yojana ke antara vAlA hai| isI prakAra cAroM hI AvAsaparvatoM kA antara jAnanA caahie| samavAya-92 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 62
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-93 sUtra - 172 candraprabha arhata ke tirAnave gaNa aura tirAnave gaNadhara the| zAnti arhat ke saMgha meM 9300 caturdazapUrvI the| dakSiNAyana meM uttarAyaNa ko jAte hae, athavA uttarAyaNa se dakSiNAyana ko lauTate hae tirAnave maNDala para paribhramaNa karatA huA sUrya sama ahorAtra ko viSama karatA hai| samavAya-93 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-94 sUtra-173 niSadha aura nIlavanta varSadhara parvatoM kI jIvAeM caurAnave hajAra eka sau chappana yojana tathA eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se do bhAga pramANa lambI kahI gaI haiN| ajita arhat ke saMgha meM 9400 avadhijJAnI the| samavAya-94 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-95 sUtra - 174 supArzva arhat ke paMcAnave gaNa aura paMcAnave gaNadhara the| isa jambUdvIpa ke caramAnta bhAga se cAroM dizAoM meM lavaNa samudra ke bhItara paMcAnave-paMcAnave hajAra yojana avagAhana karane para cAra mahApAtAla haiM / jaise-1. var3avAmukha, 2. ketuka, 3. yUpaka aura 4. Izvara / lavaNa samudra ke ubhaya pArzva paMcAnave-paMcAnave pradeza para udvedha (gaharAI) aura utsedha (UMcAI) vAle kahe gae haiN| kunthu arhat paMcAnave hajAra varSa kI paramAyu bhogakara siddha, buddha, karmamukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue / sthavira mauryaputra paMcAnave varSa kI Ayu bhogakara siddha, buddha, karmamukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| samavAya-95 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-96 sUtra - 175 pratyeka cAturanta cakravartI rAjA ke chayAnave-chayAnave karoDa grAma the| vAyukumAra devoM ke chayAnave lAkha AvAsa (bhavana) kahe gae haiN| vyAvahArika daNDa aMgula ke mApa se chayAnave aMgula-pramANa hotA hai / isI prakAra dhanuSa, nAlikA, yuga, akSa aura muzala bhI jAnanA caahie| Abhyantara maNDala para sUrya ke saMcAra karate samaya Adi (prathama) muhUrta chayAnave aMgula kI chAyA vAlA kahA gayA hai| samavAya-96 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 63
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka samavAya-97 sUtra-176 mandara parvata ke pazcimI caramAnta bhAga se gostubha AvAsa-parvata kA pazcimI caramAnta bhAga satAnave hajAra yojana antara vAlA kahA gayA hai| isI prakAra cAroM hI dizAoM meM jAnanA caahie| AThoM karmoM kI uttara prakRtiyA~ satAnave kahI gaI haiN| cAturanta cakravartI hariSeNa rAjA kucha kama 9700 varSa agAra-vAsa meM rahakara muNDita ho agAra se anagAritA meM pravrajita hue| samavAya-97 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-98 sUtra - 177 nandanavana ke UparI caramAnta bhAga se pAMDuka vana ke nIcale caramAnta bhAga kA antara aTTAnave hajAra yojana kA hai| mandara parvata ke pazcimI caramAnta bhAga se gostubha AvAsa parvata kA pUrvI caramAnta bhAga aTThAnave hajAra yojana antara vAlA kahA gayA hai / isI prakAra cAroM hI dizAoM meM avasthita AvAsa parvatoM kA antara jAnanA caahie| dakSiNa bharatakSetra kA dhanaHpRSTha kucha kama 9800 yojana AyAma (lambAI) kI apekSA kahA gayA hai| uttara dizA se sUrya prathama chaha mAsa dakSiNa kI ora AtA huA unacAsave maMDala ke upara Akara muhUrtta ke ikasaThiye aTThAnave bhAga divasa kSetra (dina) ke ghaTAkara aura rajanI-kSetra (rAta) ke bar3hAkara saMcAra karatA hai / isI prakAra dakSiNa dizA se sUrya dUsare chaha mAsa uttara kI ora jAtA huA unacAsave maMDala ke Upara Akara muhUrtta ke aTThAnave ikasaTha bhAga rajanIkSetra (rAta) ke ghaTAkara aura divasa kSetra (dina) ke bar3hAkara saMcAra karatA hai| revatI se lekara jyeSThA taka ke unnIsa nakSatroM ke tAre aTThAnave haiN| samavAya-98 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa samavAya-99 sUtra - 178 mandara parvata ninyAnave hajAra yojana UMcA kahA gayA hai / nandanavana ke pUrvI caramAnta se pazcimI caramAnta 9900 yojana antara vAlA kahA gayA hai / isI prakAra nandanavana ke dakSiNI caramAnta se uttarI caramAnta 9900 yojana antara vAlA hai| uttara dizA meM sUrya kA prathama maMDala AyAma-viSkambha kI apekSA kucha adhika ninyAnave hajAra yojana kahA gayA hai / dUsarA sUrya-maMDala bhI AyAma-viSkambha kI apekSA kucha adhika ninyAnave hajAra yojana kahA gayA hai / tIsarA sUryamaMDala bhI AyAma-viSkambha kI apekSA kucha adhika ninyAnave hajAra yojana kahA gayA hai| isa ratnaprabhA pRthvI ke aMjana kAMDa ke adhastana caramAnta bhAga se vANavyantara bhaumeyaka devoM ke vihAroM (AvAsoM) kA uparima antabhAga 9900 yojana antara vAlA kahA gayA hai| samavAya-99 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 64
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra- 4, 'samavAya ' samavAya- 100 sUtra - 179 dazadazamikA bhikSupratimA eka sau rAta-dinoM meM aura sAr3he pA~casau bhikSAdattiyoM se yathAsUtra, yathAmArga, yathAtattva se spRSTa, pAlita, zobhita, tIrita, kIrtita aura ArAdhita hotI hai / zatabhiSak nakSatra ke eka sau tAre hote haiM / samavAya/ sUtrAMka suvidhi puSpadanta arhat sau dhanuSa UMce the / puruSAdAnIya pArzva arhat eka sau varSa kI samagra Ayu bhogakara siddha, buddha, karmamukta, parinirvANa ko prApta ho sarva duHkhoM se rahita hue / isI prakAra sthavira Arya sudharmA bhI sau varSa kI sarva Ayu bhogakara siddha, buddha, karmamukta, parinirvANa ko prApta ho sarva duHkhoM se rahita hue / I sabhI dIrgha vaitADhya parvata eka-eka sau gavyUti UMce haiN| sabhI kSullaka himavanta aura zikharI varSadhara parvata eka-eka sau yojana UMce haiM / tathA ye sabhI varSadhara parvata sau-sau gavyUti udvedha vAle haiN| sabhI kAMcanaka parvata ekaeka sau yojana UMce kahe gae haiM tathA ve sau-sau gavyUti udvedha vAle aura mUla meM eka-eka sau yojana viSkambha vAle haiN| samavAya- 100 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt samavAya 1-se-100 kA hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (samavAya)" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 65
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka prakIrNaka samavAya sUtra-180 candraprabha arhat Der3ha sau dhanuSa UMce the| AraNa kalpa meM Der3ha sau vimAnAvAsa kahe gae haiN| acyuta kalpa bhI Der3ha sau vimAnAvAsa vAlA kahA gayA hai| sUtra - 181 supArzva arhat do sau dhanuSa UMce the| sabhI mahAhimavanta aura rukmI varSadhara parvata do-do sau yojana UMce haiM aura ve sabhI do-do gavyati udvedha vAle haiM isa jambUdvIpa meM do sau kAMcanaka parvata kahe gae haiN| sUtra - 182 padmaprabha arhat ar3hAI sau dhanuSa UMce the| asurakumAra devoM ke prAsAdAvataMsaka ar3hAI sau yojana UMce kahe gae haiN| sUtra -183 sumati arhat tIna sau dhanuSa UMce the / ariSTanemi arhat tInasau varSa kumAravAsa meM rahakara muNDita ho agAra se anagAritA meM pravrajita hue| vaimAnika devoM ke vimAna-prAkAra tIna-tIna sau yojana UMce haiN| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke saMgha meM tIna sau caturdazapUrvI muni the| pA~ca sau dhanuSa kI avagAhanA vAle caramazarIrI siddhi ko prApta puruSoM (siddhoM) ke jIvapradezoM kI avagAhanA kucha adhika tIna sau dhanuSa kI hotI hai| sUtra-184 puruSAdAnIya pArzva arhana ke sAr3he tIna sau caturdazapUrvIyoM kI sampadA thii| abhinandana arhan sAr3he tIna sau dhanuSa UMce the / sUtra - 185 saMbhava arhat cAra sau dhanuSa UMce the / sabhI niSadha aura nIlavanta varSadhara parvata cAra-cAra sau yojana UMce tathA ve cAra-cAra sau gavyUti udvedha (gaharAI) vAle haiN| sabhI vakSAra parvata niSadha aura nIlavanta varSadhara parvatoM ke samIpa cAra-cAra sau yojana UMce aura cAra-cAra sau gavyUti udvedha vAle kahe gae haiN| Anata aura prANata ina do kalpoM meM donoM ke milAkara cAra sau vimAna kahe gae haiN| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke cAra sau aparAjita vAdiyoM kI utkRSTa vAdisampadA thI / ve vAdI deva, manuSya aura asuroM meM se kisI se bhI vAda meM parAjita hone vAle nahIM the / sUtra - 186 ajita arhan sAr3he cAra sau dhanuSa UMce the / cAturanta cakravartI sagara rAjA sAr3he cAra sau dhanuSa UMce the| sUtra - 187 sabhI vakSAra parvata sItA-sItodA mahAnadiyoM ke aura mandara parvata ke samIpa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce aura pA~ca-pA~ca sau gavyUti udvedha vAle kahe gae haiN| sabhI varSadhara kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce aura mUla meM pA~ca-pA~ca sau yojana viSkambha vAle kahe gae haiN| kauzalika RSabha arhat pA~ca sau dhanuSa UMce the| cAturanta cakravartI rAjA bharata pA~ca sau dhanuSa UMce the| saumanasa, gandhamAdana, vidyutprabha aura mAlavanta ye cAroM vakSAra parvata mandara parvata ke samIpa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce aura pA~ca-pA~ca sau gavyUti udvedha vAle haiN| muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 66
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka hari aura harissaha kUTa ko chor3akara zeSa sabhI vakSAra parvata-kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce aura mUla meM pA~ca-pA~ca sau yojana AyAma-viSkambha vAle kahe gae haiM / balakUTa ko chor3akara sabhI nandanavana ke kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce aura mUla meM pA~ca-pA~ca sau yojana AyAma-viSkambha vAle kahe gae haiN| saudharma aura IzAna donoM kalpoM meM sabhI vimAna pA~ca-pA~ca sau yojana UMce haiN| sUtra - 188 sanatkumAra aura mAhendra kalpoM meM vimAna chaha sau yojana UMce kahe gae haiM / kSullaka himavanta kUTa ke uparima caramAnta se kSullaka himavanta varSadhara parvata kA samadharaNItala chaha sau yojana antara vAlA hai| isI prakAra zikharI kUTa kA bhI antara jAnanA caahie| pArzva arhat ke chaha sau aparAjita vAdiyoM kI utkRSTa vAdisampadA thI jo deva, manuSya aura asuroM meM se kisI se bhI vAda meM parAjita hone vAle nahIM the| abhicandra kulakara chaha sau dhanuSa UMce the| vAsupUjya arhat chaha sau puruSoM ke sAtha muNDita hokara anagA se anagAritA meM pravrajita hue the| sUtra-189 brahma aura lAntaka ina do kalpoM meM vimAna sAta-sAta sau yojana UMce haiN| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke saMgha meM sAta sau vaikriya labdhidhArI sAdhu the / ariSTanemi arhat kucha kama sAta sau varSa kevaliparyAya meM rahakara siddha, buddha, karmamukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue / mahAhimavanta kUTa ke UparI caramAnta bhAga se mahAhimavanta varSadhara parvata kA samadharaNI tala sAta sau yojana antara vAlA kahA gayA hai| isI prakAra rukmI kUTa kA bhI antara jAnanA caahie| sUtra-190 mahAzukra aura sahasrAra ina do kalpoM meM vimAna ATha sau yojana UMce haiN| isa ratnaprabhA pRthvI ke prathama kAMDa ke madhyavartI ATha sau yojanoM meM vAnavyavahAra bhaumeyaka devoM ke vihAra kahe gae haiN| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke kalyANamaya gati aura sthiti vAle tathA bhaviSya meM mukti prApta karane vAle anuttarIpapAtika muniyoM kI utkRSTa sampadA ATha sau thii| isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusama ramaNIya bhUmibhAga se ATha sau yojana kI UMcAI para sUrya paribhramaNa karatA ariSTanemi arhat ke aparAjita vAdiyoM kI utkRSTa vAdisampadA ATha sau thI, jo deva, manuSya aura asuroM meM se kisI se bhI vAda meM parAjita hone vAle nahIM the| sUtra - 191 Anata, prANata, AraNa aura acyuta ina cAra kalpoM meM vimAna nau-nau so yojana UMce haiN| niSadha kUTa ke uparima zikharatala se niSadha varSadhara parvata kA sama dharaNItala nau sau yojana antara vAlA hai| isI prakAra nIlavanta kUTa kA bhI antara jAnanA caahie| vimalavAhana kulakara nau sau dhanuSa UMce the / isa ratnaprabhA pRthvI ke bahasama ramaNIya bhUmibhAga se nau sau yojana kI sabase UparI UMcAI para tArA-maMDala saMcAra karatA hai| niSadha varSadhara parvata ke uparima zikharatala se isa ratnaprabhA pRthvI ke prathama kAMDa ke bahumadhya deza bhAga kA antara nau sau yojana hai| isI prakAra nIlavanta parvata kA bhI antara nau sau yojana kA samajhanA caahie| muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 67
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka varSadhara parvatoM meM niSadha parvata tIsarA aura nIlavanta parvata cauthA hai / donoM kA antara samAna hai| sUtra - 192 sabhI graiveyaka vimAna 1000 yojana UMce kahe gae haiN| sabhI yamaka parvata daza-daza sau yojana UMce kahe gae haiM / tathA ve daza-daza sau gavyUti udvedha vAle kahe gae haiN| ve mUla meM daza-daza sau yojana AyAma-viSkambha vAle haiM / isI prakAra citra-vicitra kUTa bhI kahanA cAhie / sabhI vRtta vaitADhya parvata daza-daza sau yojana UMce haiM / unakA udvedha daza-daza sau gavyUti hai / ve mUla meM dazadaza sau yojana viSkambha vAle haiN| unakA AkAra Upara-nIce sarvatra palyaka (Dhola) ke samAna gola hai|| vakSAra kUTa ko chor3akara sabhI hari aura harissaha kUTa daza-daza sau yojana UMce haiM aura mUla meM daza sau yojana viSkambha vAle haiM / isI prakAra nandana-kUTa ko chor3akara sabhI balakUTa bhI daza sau yojana vistAra vAle jAnanA caahie| ariSTanemi arhat daza sau varSa (1000) kI samagra Ayu bhogakara siddha, buddha, karmamukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| pArzva arhat ke daza sau antevAsI kAlagata hokara siddha, buddha, karmamukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| ___ padmadraha aura puNDarIkadraha daza-daza sau (1000) yojana lambe kahe gae haiN| sUtra-193 anuttaropapAtika devoM ke vimAna gyAraha sau yojana UMce kahe gae haiN| pArzva arhata ke saMgha meM 1100 vaikriya labdhi se sampanna sAdhu the| sUtra - 194 mahApadma aura mahApuNDarIka draha do-do hajAra yojana lambe haiM / sUtra-195 isa ratnaprabhA pRthvI ke vajrakAMDa ke UparI caramAnta bhAga se lohitAkSa kAMDa kA nIcalA caramAnta bhAga tIna hajAra yojana ke antara vAlA hai| sUtra - 196 tigicha aura kezarI draha cAra-cAra hajAra yojana lambe haiN| sUtra-197 dharaNItala para mandara parvata ke ThIka bIcoMbIca rucakanAbhi se cAroM hI dizAoM meM mandara parvata pA~ca-pA~ca hajAra yojana ke antara vAlA hai| sUtra - 198 sahasrAra kalpa meM chaha hajAra vimAnAvAsa kahe gae haiN| sUtra - 199 ratnaprabhA pRthvI ke ratnakAMDa ke UparI caramAnta bhAga se pulakakAMDa kA nIcalA caramAnta bhAga sAta hajAra jana ke antara vAlA hai| sUtra - 200 harivarSa aura ramyakavarSa kucha adhika ATha hajAra yojana vistAra vAle haiN| sUtra - 201 pUrva aura pazcima meM samudra ko sparza karane vAlI dakSiNArdha bharatakSetra kI jIvA nau hajAra yojana lambI hai| (ajita arhata ke saMgha meM kucha adhika nau hajAra avadhijJAnI the|) sUtra-202 mandara parvata dharaNItala para daza hajAra yojana vistAra vAlA kahA gayA hai| muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 68
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra- 4, 'samavAya ' sUtra - 203 jambUdvIpa eka lAkha yojana AyAma - viSkambha vAlA kahA gayA hai / sUtra - 204 lavaNa samudra cakravAla viSkambha se do lAkha yojana caur3A kahA gayA hai| sUtra 205 pArzva arhat ke saMgha meM tIna lAkha sattAIsa hajAra zrAvikAoM kI utkRSTa sampadA thI / sUtra 206 dhAtakIkhaNDa nAmaka dvIpa cakravAlaviSkambha kI apekSA cAra lAkha yojana caur3A kahA gayA hai| sUtra 207 lavaNasamudra ke pUrvI caramAnta bhAga se pazcimI caramAnta bhAga kA antara pA~ca lAkha yojana hai / sUtra - 208 cAturanta cakravartI bharata rAjA sATha lAkha pUrva varSa rAjapada para AsIna rahakara muNDita ho agAra se anagAritA meM pravrajita hue| samavAya / sUtrAMka sUtra - 209 isa jambUdvIpa kI pUrvI vedikA ke anta se dhAtakIkhaNDa ke cakravAla viSkambha kA pazcimI caramAnta bhAga sAta lAkha yojana ke antara vAlA hai / sUtra - 210 mAhendra kalpa meM ATha lAkha vimAnAvAsa kahe gae haiM / sUtra - 211 ajita arhan ke saMgha meM kucha adhika nau hajAra avadhijJAnI the / (sUtra 201 meM dekhie yaha sUtra vahA~ honA caahie)| sUtra 222 puruSasiMha vAsudeva daza lAkha varSa kI kula Ayu ko bhogakara pA~cavI nArakapRthvI meM nAraka rUpa se utpanna hue / sUtra - 213 zramaNa bhagavAna mahAvIra tIrthaMkara bhava grahaNa karane se pUrva chaThe poTTila ke bhava meM eka koTi varSa zramaNaparyAya pAlakara sahasrAra kalpa meM sarvArthavimAna meM devarUpa se utpanna hue the| sUtra - 214 bhagavAna zrI RSabhadeva kA aura antima bhagavAna mahAvIra vardhamAna kA antara eka kor3A kor3I sAgaropama kahA gayA hai| sUtra - 215 gaNipiTaka dvAdaza aMga svarUpa hai / ve aMga isa prakAra haiM- AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRtdazA, anuttaropapAtika dazA, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra aura dRSTivAda / yaha AcArAMga kyA hai ? isameM kyA varNana kiyA gayA hai ? AcArAMga meM zramaNa nirgranthoM ke AcAra, gaucarI, vinaya, vainayika, sthAna, gamana, caMkramaNa, pramANa, yogayojana, bhASA, samiti, gupti, zayyA, upadhi, bhakta, pAna, udgama, utpAdana, eSaNAvizuddhi, zuddhagrahaNa, azuddhagrahaNa, vrata, niyama, tapa aura upadhAna inakA suprazasta rUpa se kathana kiyA gayA hai| AcAra saMkSepa se pA~ca prakAra kA hai| jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra / isa AcAra kA pratipAdana karane vAlA zAstra bhI AcAra kahalAtA hai / AcArAMga kI parimita sUtrArthapradAna rUpa Page 69 muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" "
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka vAcanAeM haiM, saMkhyAta upakrama Adi anuyogadvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyA~ haiM, saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka haiM aura saMkhyAta niyuktiyA~ haiN| gaNipiTaka ke dvAdazAGga meM aMga kI apekSA 'AcAra' prathama aMga hai / dasameM To thama aMga hai / isameM do zrutaskandha haiM, paccIsa adhyayana haiM, pacAsI uddezana-kAla haiM, pacAsI uddezana-kAla haiM, pacAsI samuddezana-kAla haiM / pada-gaNanA kI apekSA isameM aTThAraha hajAra pada haiM, saMkhyAta akSara haiM, ananta gama haiM, arthAt pratyeka vastu meM ananta dharma hote haiM, ata: unake jAnane rUpa jJAna ke dvAra bhI ananta hI hote haiM / paryAya bhI ananta haiM, kyoMki vastu ke dharma ananta haiM / trasa jIva parita (sImita) hai / sthAvara jIva ananta haiM / sabhI padArtha dravyArthika naya kI apekSA zAzvata haiM, paryAyArthika naya kI apekSA kRta (anitya) haiM, sarva padArtha sUtroM meM nibaddha (grathita) haiM aura nikAcita haiM arthAt niyukti, saMgrahaNI, hetu, udAharaNa Adi se pratiSThita haiM / isa AcArAGga meM jinendra deva ke dvArA prajJapta bhAva sAmAnya rUpa se kahe jAte haiM, vizeSa rUpa se prarUpaNa kiye jAte haiM, hetu, dRSTAnta Adi ke dvArA darzAe jAte haiM, vizeSa rUpa se nirdiSTa kiye jAte haiM aura upanaya-nigamana ke dvArA upadarzita kiye jAte haiN| AcArAGga ke adhyayana se AtmA vastu-svarUpa kA evaM AcAra-dharma kA jJAtA hotA hai, guNaparyAyoM kA viziSTa jJAtA hotA hai tathA anya matoM kA bhI vijJAtA hotA hai / isa prakAra AcAra-gocarI Adi caraNadharmoM kI tathA piNDavizuddhi Adi karaNadharmoM kI prarUpaNA-isameM saMkSepa se kI jAtI hai, vistAra se kI jAtI hai, hetu-dRSTAnta se use dikhAyA jAtA hai, vizeSa rUpa se nirdiSTa kiyA jAtA aura upanaya-nigamana ke dvArA upadarzita kiyA jAtA hai| sUtra- 216 sUtrakRta kyA hai-usameM kyA varNana hai? sUtrakRta ke dvArA svasamaya sUcita kiye jAte haiM, para-samaya sUcita kiye jAte haiM, svasamaya aura parasamaya sUcita kiye jAte haiM, jIva sUcita kiye jAte haiM, ajIva sUcita kiye jAte haiM, jIva aura ajIva sUcita kiye jAte haiM, loka sUcita kiyA jAtA hai, aloka sUcita kiyA jAtA hai aura lokaaloka sUcita kiyA jAtA hai| sUtrakRta ke dvArA jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa taka ke sabhI padArtha sUcita kiye jAte haiM / jo zramaNa alpakAla meM hI pravrajita haiM jinakI buddhi khoTe samayoM yA siddhAMtoM ke sUnane se mohita hai, jinake hRdaya tattva ke viSaya meM sandeha ke utpanna hone se Andolita ho rahe haiM aura sahaja buddhi kA pariNamana saMzaya ko prApta ho rahA hai, unakI pApa upArjana karane vAlI malina mati ke durguNoM ke zodhana karane ke lie kriyAvAdiyoM ke eka sau assI, akriyAvAdiyoM ke caurAsI, ajJAnavAdiyoM ke sar3asaMTha aura vinayavAdiyoM ke battIsa, ina saba tIna sau tiresaTha anyavAdiyoM kA vyUha arthAt nirAkaraNa karake sva-samaya (jaina siddhAnta) sthApita kiyA jAtA hai / nAnA prakAra ke dRSTAntapUrNa yuktiyukta vacanoM ke dvArA para-mata ke vacanoM kI bhalIbhA~ti se niHsAratA dikhalAte hue, tathA satpada-prarUpaNA Adi aneka anuyoga dvAroM ke dvArA jIvAdi tattvoM ko vividha praka vistArAnugama kara parama sadbhAvaguNa-viziSTa, mokSamArga ke avatAraka, samyagdarzanAdi meM prANiyoM ke pravartaka, sakalasUtraarthasambandhI doSoM se rahita, samasta sadguNoM se rahita, udAra, pragAr3ha andhakAramayI durgoM meM dIpakasvarUpa, siddhi aura sugatirUpI uttama gaha ke lie sopAna ke samAna, pravAdiyoM ke vikSobha se rahita niSprakampa sUtra aura artha sUcita kiye jAte haiN| sUtrakRtAGga kI vAcanAeM parimita haiM, anuyogadvAra saMkhyAta haiM, pratipattiyA~ saMkhyAta haiM, veDha saMkhyAta haiM, zloka saMkhyAta haiM, aura niyuktiyA~ saMkhyAta haiN| aMgoM kI apekSA yaha dUsarA aMga hai / isake do zrutaskandha haiM, teIsa adhyayana haiM, taiMtIsa uddezanakAla haiM, taiMtIsa samuddezanakAla haiM, pada-parimANa se chattIsa hajAra pada haiM, saMkhyAta akSara, anantagama aura ananta paryAya haiM / parimita trasa aura ananta sthAvara jIvoM kA tathA nitya, anitya sUtra meM sAkSAta kathita evaM niyukti Adi dvArA siddha jinendra bhagavAna dvArA prarUpita padArthoM kA sAmAnya-vizeSa rUpa meM kathana kiyA gayA hai, nAma, sthApanA Adi bheda karake prajJApana kiyA hai, nAmAdi ke svarUpa kA kathana karake prarUpaNa kiyA gayA hai, upamAoM dvArA darzita kiyA gayA hai, hetu dRSTAnta Adi dekara nidarzita kiyA gayA hai aura upanaya-nigamana dvArA upadarzita kie gae haiN| muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 70
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka isa aMga kA adhyayana kare adhyetA jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai / isa aMga meM caraNa (mUla guNoM) tathA karaNa (uttara guNoM) kA kathana kiyA gayA hai, prajJApanA aura prarUpaNA kI gaI hai / unakA nidarzana aura upadarzana karAyA gayA hai yaha sUtrakRtAGga kA paricaya hai / sUtra-217 sthAnAGga kyA hai-isameM kyA varNana hai ? jisameM jIvAdi padArtha pratipAdya rUpa se sthAna prApta karate haiM, vaha sthAnAGga hai / isa ke dvArA svasamaya sthApita-siddha kiye jAte haiM, para-samaya sthApita kiye jAte haiM, svasamaya-parasamaya sthApita kiye jAte haiM / jIva sthApita kiye jAte haiM, ajIva sthApita kiye jAte haiM, jIva-ajIva sthApita kiye jAte haiM / loka sthApita kiyA jAtA hai, aloka sthApita kiyA jAtA hai aura loka-aloka donoM sthApita kiye jAte haiN| sthApanAGga meM jIva Adi padArthoM ke dravya, guNa, kSetra, kAla aura paryAyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sUtra - 218 tathA zailoM (parvatoM) kA gaMgA Adi mahAnadiyoM kA, samudroM, sUryoM, bhavanoM, vimAnoM, AkaroM, sAmAnya nadiyoM, cakravartI kI nidhiyoM, evaM puruSoM kI aneka jAtiyoM kA svaroM ke bhedoM, gotroM aura jyotiSka devoM ke saMcAra kA varNana kiyA gayA hai| sUtra - 219 tathA eka-eka prakAra ke padArthoM kA, do-do prakAra ke padArthoM kA yAvat daza-daza prakAra ke padArthoM kA kathana kiyA gayA hai / jIvoM kA, pudagaloM kA tathA loka meM avasthita dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi dravyoM kA bhI prarUpaNa kiyA gayA hai| sthAnAGga kI vAcanAeM parIta (sImita) haiM, anuyogadvAra saMkhyAta haiM, pratipattiyA~ saMkhyAta haiM, ver3ha (chandovizeSa) saMkhyAta haiM, zloka saMkhyAta haiM aura saMgrahaNiyA~ saMkhyAta haiN| yaha sthAnAGga aMga kI apekSA tIsarA aMga hai, isameM eka zrutaskandha hai, daza adhyayana hai, ikkIsa uddezanakAla hai, (ikkIsa samuddezana kAla haiM / ) pada-gaNanA kI apekSA isameM bahattara hajAra pada haiM / saMkhyAta akSara haiM, ananta gama (jJAna-prakAra) haiM, ananta paryAya haiM, parIta trasa haiM / ananta sthAvara haiM / dravya-dRSTi se sarvabhAva zAzvata haiM, paryAya-dRSTi se anitya haiM, nibaddha haiM, nikAcita (dRr3ha kiye gae) haiM, jina-prajJapta haiM / ina saba bhAvoM kA isa aMga meM kathana kiyA jAtA hai, prajJApana kiyA jAtA hai, prarUpaNa kiyA jAtA hai, nidarzana kiyA jAtA hai aura upadarzana kiyA jAtA hai / isa aMga kA adhyetA AtmA jJAtA ho jAtA hai, vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra caraNa aura karaNa prarUpaNA ke dvArA vastu kA kathana prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai / yaha tIsare sthAnAGga kA paricaya hai| sUtra - 220 samavAyAGga kyA hai ? isameM kyA varNana hai ? samavAyAGga meM svasamaya sUcita kiye jAte haiM, parasamaya sUcita kiye jAte haiM aura svasamaya-parasamaya sUcita kiye jAte haiM / jIva sUcita kiye jAte haiM, ajIva sUcita kiye jAte haiM aura jIva-ajIva sUcita kiye jAte haiN| loka sUcita kiyA jAtA hai, aloka sUcita kiyA jAtA hai aura loka-aloka sUcita kiyA jAtA hai| samavAyAGga ke dvArA eka, do, tIna ko Adi lekara eka-eka sthAna kI parivRddhi karate hue zata, sahastra aura koTAkoTI taka ke kitane hI padArthoM kA aura dvAdazAMga gaNipiTaka ke pallavAnoM (paryAyoM ke pramANa) kA kathana kiyA jAtA hai / sau taka ke sthAnoM kA, tathA bAraha aMgarUpa meM vistAra ko prApta, jagata ke jIvoM ke hitakAraka bhagavAna zrutajJAna kA saMkSepa se samavatAra kiyA jAtA hai / isa samavAyAGga meM nAnA prakAra ke bheda-prabheda vAle jIva aura ajIva padArtha varNita haiM / tathA vistAra se anya bhI bahuta prakAra ke vizeSa tattvoM kA, naraka, tiryaMca, manuSya aura deva gaNoM ke AhAra, ucchvAsa, lezyA, AvAsa-saMkhyA, unake AyAma-viSkambha kA pramANa, upapAta (janma), cyavana (maraNa), avagAhanA, upadhi, vedanA, vidhAna (bheda), upayoga, yoga (indriya), kaSAya, nAnA prakAra kI muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 71
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka jIva-yoniyA~, parvata-kUTa Adi ke viSkambha (caur3AI), utsedha (UMcAI), pariraya (paridhi) ke pramANa, mandara Adi mahIdharoM (parvatoM) ke vidhi (bheda) vizeSa, kulakaroM, tIrthaMkaroM, gaNadharoM, samasta bharatakSetra ke svAmI cakravartIyoM kA, cakradhara vAsudevoM aura haladharoM (baladevoM) kA, kSetroM kA, nirgamoM ko arthAt pUrva-pUrva kSetroM se uttara ke (Age ke) kSetroM ke adhika vistAra kA, tathA isI prakAra ke anya bhI padArthoM kA isa samavAyAGga meM vistAra se varNana kiyA gayA hai| samavAyAGga kI vAcanAeM parIta haiM, anuyogadvAra saMkhyAta haiM, pratipattiyA~ saMkhyAta haiM, ver3ha saMkhyAta haiM, zloka saMkhyAta haiM aura niyuktiyA~ saMkhyAta haiN| aMga kI apekSA yaha cauthA aMga hai, isameM eka adhyayana hai, eka zrutaskandha hai, eka uddezana kAla hai, (eka samaddezana-kAla hai), pada-gaNanA kI apekSA isake eka lAkha cavAlIsa hajAra pada haiM / isameM saMkhyAta akSara haiM, ananta gama (jJAna-prakAra) haiM, ananta paryAya haiM, parIta trasa, ananta sthAvara tathA zAzvata, kRta (anitya), nibaddha, nikAcita jina-prajJapta bhAva isa aMga meM kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiM / isa aMga ke dvArA AtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai / isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastu ke svarUpa kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai| yaha cothA samavAyAGga hai| sUtra - 221 vyAkhyAprajJapti kyA hai-isameM kyA varNana hai ? vyAkhyAprajJapti ke dvArA svasamaya kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai, parasamaya kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai tathA svasamaya-parasamaya kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai / jIva vyAkhyAta kiye jAte haiM, ajIva vyAkhyAta kiye jAte haiM tathA jIva aura ajIva vyAkhyAta kiye jAte haiM / loka vyAkhyAta kiyA jAtA hai, aloka vyAkhyAta kiyA jAtA hai| tathA loka aura aloka vyAkhyAta kiye jAte haiN| vyAkhyAprajJapti meM nAnA prakAra ke devoM, narendroM, rAjarSiyoM aura aneka prakAra ke saMzayoM meM par3e hue janoM ke dvArA pUche gae praznoM kA aura jinendra deva ke dvArA bhASita uttaroM kA varNana kiyA gayA hai / tathA dravya, guNa, kSetra, kAla, paryAya, pradeza-parimANa, yathAsthita bhAva, anugama, nikSepa, naya, pramANa, sunipuNa-upakramoM ke vividha prakAroM ke dvArA prakaTa rUpa se prakAzita karane vAle, lokAloka ke prakAzaka, vistRta saMsAra-samudra se pAra utArane meM samartha, indroM dvArA saMpUjita, bhavya jana prajA ke, athavA bhavya janapadoM ke hRdayoM ko abhinandita karane vAle, tamoraja kA vidhvaMsana karane vAle, sudRSTa (sunirNIta) dIpaka svarUpa, IhA, mati aura buddhi ko bar3hAne vAle aise anyUna (pUre) chattIsa hajAra vyAkaraNoM (praznoM ke uttaroM) ko dikhAne se yaha vyAkhyAprajJapti sUtrArtha ke aneka prakAroM kA prakAzaka hai, ziSyoM kA hita-kAraka hai aura guNoM se mahAna artha se paripUrNa hai| vyAkhyAprajJapti kI vAcanAeM parIta haiM, anuyogadvAra saMkhyAta haiM, pratipattiyA~ saMkhyAta haiM, ver3ha (chandovizeSa) saMkhyAta haiM, zloka saMkhyAta haiM aura niyuktiyA~ saMkhyAta haiN| yaha vyAkhyAprajJapti aMga rUpa se pA~cavA aMga hai / isameM eka zrutaskandha hai, sau se kucha adhika adhyayana hai, daza hajAra uddezaka haiM, daza hajAra samuddezaka haiM, chattIsa hajAra praznoM ke uttara haiM / pada-gaNanA kI apekSA caurAsI hajAra pada haiM / saMkhyAta akSara haiM, ananta gama haiM, ananta paryAya haiM, parIta trasa haiM, ananta sthAvara haiM / ye saba zAzvata, kRta, nibaddha, nikAcita, jina-prajJapta-bhAva isa aMga meM kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiM / isa aMga ke dvArA AtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai / isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastu ke svarUpa kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai / yaha pA~cave vyAkhyAprajJapti aMga kA paricaya hai| sUtra - 222 jJAtAdharmakathA kyA hai-isameM kyA varNana hai ? jJAtAdharmakathA meM jJAta arthAt udAharaNarUpa meghakumAra Adi puruSoM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaMDa, rAjA, muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 72
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka mAtA-pitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathA, ihalaukika-pAralaukika Rddhi-vizeSa, bhoga-parityAga, pravrajyA, zrutaparigraha, tapa-upadhAna, dIkSAparyAya, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, devaloka-gamana, sukula meM punarjanma, panaH bodhilAbha aura antakriyAeM kahI jAtI haiM / inakI prarUpaNA kI gaI hai, darzAyI gaI hai, nidarzita kI gaI hai aura upadarzita kI gaI hai| jJAtAdharmakathA meM pravrajita puruSoM ke vinaya-karaNa-pradhAna, pravara jina bhagavAna ke zAsana kI saMyama-parijJA ke pAlana karane meM jinakI dhRti (dhIratA) mati (buddhi) aura vyavasAya (puruSArtha) durbala hai, tapazcaraNa kA niyama aura tapa kA paripAlana karane rUpa raNa (yuddha) ke durdhara bhAra ko vahana karane se bhagna hai-parAGmukha ho gae haiM, ata eva atyanta azakta hokara saMyama-pAlana karane kA saMkalpa chor3akara baiTha gae haiM, ghora parISahoM se parAjita ho cUke haiM isalie saMyama ke sAtha prArambha kiye gae mokSa-mArga ke avaruddha ho jAne se jo siddhAlaya ke kAraNabhUta mahAmUlya jJAnAdi se patita haiM, jo indriyoM ke tuccha viSaya-sukhoM kI AzA ke vaza hokara rAgAdi doSoM se mUrchita ho rahe haiM, cAritra, jJAna, darzana svarUpa yati-guNoM se unake vividha prakAroM ke abhAva se jo sarvathA niHsAra aura zUnya haiM ke apAra duHkhoM kI aura naraka, tiryaMcAdi nAnA durgatiyoM kI bhava-paramparA se prapaMca meM par3e hue haiM, aise patita puruSoM kI kathAeM haiN| tathA jo dhIra vIra haiM, parISahoM aura kaSAyoM kI senA ko jItane vAle haiM, dhairya ke dhanI haiM, saMyama meM utsAha rakhane aura bala-vIrya ke prakaTa karane meM dRr3ha nizcaya vAle haiM, jJAna, darzana, cAritra aura samAdhi-yoga kI jo ArAdhanA karane vAle haiM, mithyAdarzana, mAyA aura nidAnAdi zalyoM se rahita hokara zuddha nirdoSa siddhAlaya ke mArga kI ora abhimukha haiM, aise mahApuruSoM kI kathAeM isa aMga meM kahI gaI haiN| tathA jo saMyama-paripAlana kara devaloka meM utpanna ho deva-bhavanoM aura deva-vimAnoM ke anupama sukhoM ko aura divya, mahAmUlya, uttama bhoga-upabhogoM ko cira-kAla taka bhogakara kAlakrama ke anusAra vahA~ se cyuta ho punaH yathA-yogya mukti ke mArga ko prApta kara antakriyA ke samAdhimaraNa ke samaya karma-vaza vicalita ho gae haiM, unako devoM aura manuSyoM ke dvArA dhairya dhAraNa karAne meM kAraNabhUta, saMbodhanoM aura anuzAsanoM ko, saMyama ke guNa aura saMyama se patita hone ke doSa-darzaka dRSTAntoM ko, tathA pratyayoM ko, arthAt bodhi ke kAraNabhUta vAkyoM ko sUnakara zukapari-vrAjaka Adi laukika munijana bhI jarA-maraNa kA nAza karane vAle jina-zAsana meM jisa prakAra se sthita hue, unhoMne jisa prakAra se saMyama kI ArAdhanA kI, punaH devaloka meM utpanna hue, vahA~ se Akara manuSya ho jisa prakAra zAzvata sukha ko aura sarvaduHkha vimokSa ko prApta kiyA, unakI tathA isI prakAra ke anya mahApuruSoM kI kathAeM isa aMga meM vistAra se kahI gaI haiN| jJAtAdharmakathA meM parIta vAcanAeM haiM, saMkhyAta anuyogadvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyA~ haiM, saMkhyAta ver3ha haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyA~ haiM aura saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiM / yaha jJAtAdharmakathA aMgarUpa se chaThA aMga hai / isameM do zrutaskandha haiM aura unnIsa adhyayana haiM / ve saMkSepa se do prakAra ke kahe gae haiM-carita aura kalpita / dharmakathAoM ke daza varga haiM / unameM se eka-eka dharmakathA meM pA~ca-pA~ca sau AkhyAyikAeM haiM, eka-eka AkhyAyikA meM pA~ca-pA~ca sau upAkhyAyikAeM haiM, eka-eka upAkhyAyikA meM pA~ca-pA~ca sau AkhyAyikA-upAkhyAyikAeM haiM / isa prakAra ye saba pUrvApara se guNita hokara eka sau ikkIsa karor3a, pacAsa lAkha hotI haiM / dharmakathA vibhAga ke daza varga kahe gae haiM / ataH ukta rAzi ko daza se guNita karane para eka sau paccIsa karor3a saMkhyA hotI hai| usameM samAna lakSaNa vAlI punarukta kathAoM ko ghaTA dene para sAr3he tIna karor3a apunarukta kathAeM haiN| jJAtAdharmakathA meM unatIsa uddezana kAla haiM, unatIsa samuddezana-kAla haiM, pada-gaNanA kI apekSA saMkhyAta hajAra pada haiM, saMkhyAta akSara haiM, ananta gama haiM, parIta trasa haiM, ananta sthAvara haiM / ye saba zAzvata, kRta, nibaddha, nikAcita, jina-prajJapta bhAva isa jJAtAdharmakathA meM kahe gae haiM, prajJApita kiye gae haiM, nidarzita kiye gae haiM, aura upadarzita kiye gae haiM / isa aMga ke dvArA AtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai / isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA (kathAoM ke mAdhyama se) vastu-svarUpa kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 73
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka gayA hai / yaha chaThe jJAtAdharmakathA aMga kA paricaya hai| sUtra - 223 upAsakadazA kyA hai-usameM kyA varNana hai ? upAsakadazA meM upAsakoM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaMDa, rAjA, mAtA-pitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathAeM, ihalaukika-pAralaukika Rddhi-vizeSa, upAsakoM ke zIlavrata, pApa-viramaNa, guNa, pratyAkhyAna, poSadhopavAsa-pratipatti, zruta-parigraha, tapa-upadhAna, gyAraha pratimA, upasarga, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, devalokagamana, sukula-pratyAgamana, punaHbodhilAbha aura antakriyA kA kathana kiyA gayA hai, prarUpaNA kI gaI hai, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| upAsakadazAMga meM upAsakoM (zrAvakoM) kI Rddhi-vizeSa, parISad (parivAra), vistRta dharma-zravaNa, bodhilAbha, dharmAcArya ke samIpa abhigamana, samyaktva kI vizuddhatA, vrata kI sthiratA, mUlaguNa aura uttara guNoM kA dhAraNa, unake aticAra, sthiti-vizeSa (upAsaka-paryAya kA kAla-pramANa), pratimAoM kA grahaNa, unakA pAlana, upasargoM kA sahana yA nirupasarga-paripAlana, aneka prakAra ke tapa, zIla, vrata, guNa, vairamaNa, pratyAkhyAna, pauSadhopavAsa aura apazcima mAraNAntika saMlekhanA joSamaNA (sevanA) se AtmA ko yathAvidhi bhAvita kara, bahuta se bhaktoM (bhaktajanoM) ko anazana tapa se chedana kara, uttama zreSTha deva-vimAnoM meM utpanna hokara, jisa prakAra ve una uttama vimAnoM meM anupama uttama sukhoM kA anubhava karate haiM, unheM bhogakara phira Ayu kA kSaya hone para cyuta hokara (manuSyoM meM utpanna hokara) aura jinamata meM bodhi ko prApta kara tathA uttama saMyama dhAraNa kara tamoraja (ajJAna-andhakAra rUpa pApa-dhUli) ke samUha se vipramukta hokara jisa prakAra akSaya ziva-sukha ko prApta ho sarva duHkhoM se rahita hote haiM, ina sabakA aura isI prakAra ke anya bhI arthoM kA isa upAsakadazA meM vistAra se varNana hai| upAsakadazA aMga meM parIta vAcanAeM haiM, saMkhyAta anuyogadvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyA~ haiM, saMkhyAta ver3ha haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyA~ haiM aura saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiN| yaha upAsakadazA aMga kI apekSA sAtavA aMga hai / isameM eka zrutaskandha hai, daza adhyayana hai, daza uddezanakAla hai, daza samuddezana-kAla hai / pada-gaNanA kI apekSA saMkhyAta lAkha pada haiM, saMkhyAta akSara haiM, ananta gama haiM, ananta paryAya haiM, parIta trasa haiM, ananta sthAvara haiM / ye saba zAzvata, azAzvata, nibaddha nikAcita jinaprajJapta bhAva isa aMga meM kahe gae haiM, prajJApita kiye gae haiM, prarUpita kiye gae haiM, nidarzita aura upadarzita kiye gae haiM / isa aMga ke dvArA AtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai / isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastu-svarUpa kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai / yaha sAtave upAsakadazA aMga kA vivaraNa hai| sUtra-224 antakRddazA kyA hai-isameM kyA varNana hai ? antakRtdazAoM meM karmoM kA anta karane vAle mahApuruSoM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaMDa, rAjA, mAtApitA samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathA, ihalaukika-pAralaukika Rddhi-vizeSa, bhoga-parityAga, pravrajyA, zrutaparigraha, tapa-upadhAna, aneka prakAra kI pratimAeM, kSamA, Arjava, mArdava, satya, zauca, sattaraha prakAra kA saMyama, uttama brahmacarya, AkiMcanya, tapa, tyAga kA tathA samitiyoM aura guptiyoM kA varNana hai / apramAda-yoga aura svAdhyAyadhyAna yoga, ina donoM uttama mukti-sAdhanoM kA svarUpa uttama saMyama ko prApta karake parISahoM ko sahana karane vAloM ko cAra prakAra ke ghAtikarmoM ke kSaya hone para jisa prakAra kevalajJAna kA lAbha huA, jitane kAla taka zramaNaparyAya aura kevali-paryAya kA pAlana kiyA, jina muniyoM ne jahA~ pAdapopagamana anazana kiyA, jo jahA~ jitane bhaktoM kA chedana kara antakRt munivara ajJAnAndhakAra rUpa raja ke pU~ja se vipramukta ho anuttara mokSa-sukha ko prApta hue, unakA aura isI prakAra ke anya aneka padArthoM kA isa aMga meM vistAra se prarUpaNa kiyA gayA hai| antakRtdazA meM parIta vAcanAeM haiM, saMkhyAta anuyogadvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyA~ haiM, saMkhyAta ver3ha aura zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyA~ haiM aura saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiN|| ___ aMga kI apekSA yaha AThavA aMga hai / isameM eka zrutaskandha hai / daza adhyayana hai, sAta varga hai, daza uddezana muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 74
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra- 4, 'samavAya ' samavAya / sUtrAMka kAla hai, daza samuddezana kAla hai, padagaNanA kI apekSA saMkhyAta hajAra pada hai / saMkhyAta akSara haiM, ananta gama haiM, ananta paryAya haiM, parIta trasa haiM, ananta sthAvara haiM / ye sabhI zAzvata, azAzvata nibaddha nikAcita jina-prajJapta bhAva isa aMga ke dvArA kahe jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiM / isa aMga kA adhyetA AtmA jJAtA ho jAtA hai, vijJAtA ho jAtA hai| isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastu svarUpa kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| yaha nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| yaha AThave antakRtdazA aMga kA paricaya hai / sUtra - 225 anuttaropapAtikadazA kyA hai ? isameM kyA varNana hai ? anuttaropapAtikadazA meM anuttara vimAnoM meM utpanna hone vAle mahA anagAroM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaMDa, rAjagaNa, mAtA-pitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathAeM, ihalaukika pAralaukika viziSTa RddhiyA~, bhoga-parityAga, pravrajyA zruta kA parigrahaNa, tapa upadhAna, paryAya, pratimA, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, anuttara vimAnoM meM utpAda, phira sukula meM janma, punaH bodhi-lAbha aura antakriyAeM kahI gaI haiM, unakI prarUpaNA kI gaI haiM, unakA darzana, nidarzana aura upadarzana karAyA gayA hai| anuttaropapAtikadazA meM parama maMgalakArI, jagat-hItakArI tIrthaMkaroM ke samavasaraNa aura bahuta prakAra ke jina-atizayoM kA varNana hai / tathA jo zramaNajanoM meM pravaragandhahastI ke samAna zreSTha haiM, sthira yaza vAle haiM, parISahasenA rUpI zatru-bala ke mardana karane vAle haiM, tapa se dIpta haiM, jo cAritra, jJAna, samyaktvarUpa sAra vAle aneka prakAra ke vizAla prazasta guNoM se saMyukta haiM, aise anagAra maharSiyoM ke anagAra-guNoM kA anuttaropapAtikadazA meM varNana hai| atIva, zreSTha tapovizeSa se aura viziSTa jJAna- yoga se yukta haiM, jinhoMne jagat hItakArI bhagavAna tIrthaMkaroM kI jaisI parama AzcaryakAriNI RddhiyoM kI vizeSatAoM ko aura deva, asura, manuSyoM kI sabhAoM ke prAdurbhAva ko dekhA hai, ve mahApuruSa jisa prakAra jinavara ke samIpa jAkara unakI jisa prakAra se upAsanA karate haiM, tathA amara, nara, suragaNoM ke lokaguru ve jinavara jisa prakAra se unako dharma kA upadeza dete haiM, ve kSINakarmA mahApuruSa unake dvArA upadiSTa dharma ko sUnakara ke apane samasta kAmabhogoM se aura indriyoM ke viSayoM se virakta hokara jisa prakAra se udAra dharma ko aura vividha prakAra se saMyama aura tapa ko svIkAra karate haiM / tathA jisa prakAra se bahuta varSoM taka unakA AcaraNa karake, jJAna, darzana, cAritra yoga kI ArAdhanA kara jina-vacana ke anugata (anukUla) pUjita dharma kA dUsare bhavya jIvoM ko upadeza dekara aura apane ziSyoM ko adhyayana karavA tathA jinavaroM kI hRdaya se ArAdhanA kara ve uttama munivara jahA~ para jitane bhaktoM kA anazana ke dvArA chedana kara, samAdhi ko prApta kara aura uttama dhyAna yoga se yukta hote hue jisa prakAra se anuttara vimAnoM meM utpanna hote haiM aura vahA~ jaise anupama viSaya saukhya ko bhogate haiM, usa saba kA anuttaropapAtikadazA meM varNana kiyA gayA hai| tatpazcAt vahA~ se cyuta hokara ve jisa prakAra se saMyama ko dhAraNa kara antakriyA kareMge aura mokSa ko prApta kareMge, ina sabakA tathA isI prakAra ke anya arthoM kA vistAra se isa aMga meM varNana kiyA gayA hai / anuttaropapAtikadazA meM parIta vAcanAeM haiM, saMkhyAta anuyogadvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyA~ haiM, saMkhyAta ver3ha haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niryuktiyA~ haiM aura saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiM / I yaha anuttaropapAtikadazA aMgarUpa se nauvA aMga hai / isameM eka zrutaskandha hai, daza adhyayana haiM, tIna varga haiM, daza uddezana kAla haiM, daza samuddezana kAla haiM, tathA pada-gaNanA kI apekSA saMkhyAta lAkha pada kahe gae haiN| isameM saMkhyAta akSara haiM, ananta gama haiM, ananta paryAya haiM, parimita trasa haiM, ananta sthAvara haiM / ye saba zAzvata kRta, nibaddha, nikAcita, jina-prajJapta bhAva isa aMga meM kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiN| isa aMga ke dvArA AtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai| isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastu-svarUpa kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai| yaha nauveM anuttaropapAtikadazA aMga kA paricaya hai| muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra - hinda-anuvAda" " Page 75
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka sUtra-226 praznavyAkaraNa aMga kyA hai isameM kyA varNana hai ? praznavyAkaraNa aMga meM eka sau ATha praznoM, eka sau ATha apraznoM aura eka sau ATha praznA-praznoM ko, vidyAoM ko, atizayoM ko tathA nAgoM-suparNoM ke sAtha divya saMvAdoM ko kahA gayA hai| praznavyAkaraNadazA meM svasamaya-parasamaya ke prajJApaka pratyekabuddhoM ke vividha arthoM vAlI bhASAoM dvArA kathita vacanoM kA AmaSauSadhi Adi atizayoM, jJAnAdi guNoM aura upazama bhAva ke pratipAdaka nAnA prakAra ke AcAryabhASitoM kA, vistAra se kahe gae vIra maharSiyoM ke jagat hitakArI aneka prakAra ke vistRta subhASitoM kA, Adarza (darpaNa) aMguSTha, bAhu, asi, maNi, kSauma (vastra) aura sUrya Adi ke Azraya se diye gae vidyA-devatAoM ke uttaroM kA isa aMga meM varNana hai / aneka mahApraznavidyAeM vacana se hI prazna karane para uttara detI haiM, aneka vidyAeM mana se cintita praznoM kA uttara detI haiM, aneka vidyAeM aneka adhiSThAtA devatAoM ke prayoga-vizeSa kI pradhAnatA se aneka arthoM ke saMvAdaka guNoM ko prakAzita karatI haiM aura apane sadbhUta (vAstavika) dviguNa prabhAvaka uttaroM ke dvArA jana samudAya ko vismita karatI haiN| una vidyAoM ke camatkAroM aura satya vacanoM se logoM hRdayoM meM yaha dRr3ha vizvAsa utpanna hotA hai ki atIta kAla ke samaya meM dama aura zama ke dhAraka, anya matoM ke zAstAoM se viziSTa jina tIrthaMkara hue haiM aura ve yathArthavAdI the, anyathA isa prakAra ke satya vidyAmaMtra saMbhava nahIM the, isa prakAra saMzayazIla manuSyoM ke sthirIkaraNa ke kAraNabhUta durabhigama (gambhIra) aura duravagAha (kaThinatA se avagAhana-karane ke yogya) sabhI sarvajJoM ke dvArA sammata, abudha (ajJa) janoM ko prabodha karane vAle, pratyakSa pratIti-kAraka praznoM ke vividha guNa aura mahAn artha vAle jinavara-praNIta uttara isa aMga meM kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM, aura upadarzita kiye jAte haiM praznavyAkaraNa aMga meM parIta vAcanAeM haiM, saMkhyAta anuyogadvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyA~ haiM, saMkhyAta ver3ha haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyA~ haiM aura saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiN| praznavyAkaraNa aMgarUpa se dazavA aMga hai, isameM eka zrutaskandha hai, paiMtAlIsa uddezana-kAla haiM, paiMtAlIsa samuddezana-kAla haiM / pada-gaNanA kI apekSA saMkhyAta lAkha pada kahe gae haiM / isameM saMkhyAta akSara haiM, ananta gama haiM, ananta paryAya haiM, parIta trasa haiM, ananta sthAvara haiM, isameM zAzvata kRta, nibaddha, nikAcita jina-prajJapta bhAva kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiM / isa aMga ke dvArA AtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai / isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastu-svarUpa kA kathana, prajJApana, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai / yaha dazave praznavyAkaraNa aMga kA paricaya hai| sUtra - 227 vipAkasUtra kyA hai-isameM kyA varNana hai ? vipAkasUtra meM sukRta (puNya) aura duSkRta (pApa) karmoM kA vipAka kahA gayA hai / yaha vipAka saMkSepa se do prakAra kA hai-duHkha vipAka aura sukha-vipAka / inameM duHkha-vipAka meM daza adhyayana haiM aura sukha-vipAka meM bhI daza adhyayana haiN| yaha duHkha vipAka kyA hai isameM kyA varNana hai ? duHkha-vipAka meM duSkRtoM ke duHkharUpa phaloM ko bhogane vAloM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, rAjA, mAtApitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathAeM, (gautama svAmI kA bhikSA ke lie) nagara-gamana, (pApa ke phala se) saMsAraprabandha meM par3akara duHkha paramparAoM ko bhogane kA varNana kiyA jAtA hai / yaha duHkha-vipAka hai| sukha-vipAka kyA hai ? isameM kyA varNana hai ? sukha-vipAka meM sukRtoM ke sukharUpa phaloM ko bhogane vAloM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, rAjA, mAtApitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathAeM, ihalaukika-pAralaukika RddhivizeSa, bhogaparityAga, pravrajyA, zrutaparigraha tapa-upadhAna, dIkSA-paryAya, pratimAeM, saMlekhanAeM, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, devaloka-gamana, sukula muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 76
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka pratyAgamana punaH bodhilAbha aura unakI antakriyAeM kahI gaI haiN| duHkha vipAka ke prANAtipAta, asatya vacana, steya, para-dAra-maithuna, sasaMgatA (parigraha-saMcaya), mahAtIvra kaSAya, indriya-viSaya-sevana, pramAda, pApa-prayoga aura azubha adhyavasAnoM (pariNAmoM) se saMcita pApakarmoM ke una pAparUpa anubhAga-phala-vipAkoM kA varNana kiyA gayA hai jinheM narakagati aura tiryag-yoni meM bahuta prakAra ke saikar3oM saMkaToM kI paramparA meM par3akara bhoganA par3atA hai| vahA~ se nIkalakara manuSya bhava meM Ane para bhI jIvoM ko pApa-karmoM ke zeSa rahane se aneka pAparUpa azubhaphala-vipAka bhogane par3ate haiM, jaise-vadha (daNDa Adi se tAr3ana), vRSaNa-vinAza (napuMsakIkaraNa), nAsA-kartana, karNakartana, oSTha-chedana, aMguSTha-chedana, hasta-kartana, caraNa-chedana, nakha-chedana, jihvA-chedana, aMjana-dAha (uSNa lohazalAkA se A~khoM ko AMjanA-phor3anA), kaTAgnidAha (bA~sa se banI caTAI se zarIra ko sarva ora se lapeTakara jalAnA), hAthI ke pairoM ke nIce DAlakara zarIra ko kucalavAnA, pharase Adi se zarIra ko phAr3anA, rassiyoM se bA~dhakara vRkSoM para laTakAnA, trizUla-latA, lakuTa (muMTha vAlA DaMDA) aura lakar3I se zarIra ko bhagna karanA, tape hue kar3akar3Ate rAMgA, sIsA evaM tela se zarIra kA abhisiMcana karanA, kumbhI (lohabhaThThI) meM pakAnA, zItakAla meM zarIra para kaMpakaMpI paidA karane vAlA atizItala jala DAlanA, kASTha Adi meM paira pha~sAkara sthira (dRr3ha) bA~dhanA, bhAle Adi zastroM se chedana-bhedana karanA, varddhakartana (zarIra kI khAla udher3anA) ati bhayakAraka kara-pradIpana (vastra lapeTakara aura zarIra para tela DAlakara donoM hAthoM meM agni lagAnA) Adi ati dAruNa, anupama duHkha bhogane par3ate haiM / aneka bhava-paramparA meM baMdhe hue pApI jIva pApa karmarUpI vallI ke duHkha-rUpa phaloM ko bhoge binA nahIM chUTate haiM / kyoMki karmoM ke phaloM ko bhoge binA unase chuTakArA nahIM milatA / hA~, citta-samAdhirUpa dhairya ke sAtha jinhoMne apanI kamara kasa lI hai unake tapa dvArA una pApakarmoM kA bhI zodhana ho jAtA hai| __ aba sukha-vipAkoM kA varNana kiyA jAtA hai jo zIla (brahmacarya yA samAdhi), saMyama, niyama (abhigrahavizeSa), guNa (mUlaguNa aura uttaraguNa) aura tapa (antaraMga-bahiraMga) ke anuSThAna meM saMlagna haiM, jo apane AcAra kA bhalI bhA~ti se pAlana karate haiM, aise sAdhujanoM meM aneka prakAra kI anukampA kA prayoga karate haiM, unake prati tInoM hI kAloM meM vizuddha buddhi rakhate haiM arthAt yatijanoM ko AhAra dU~gA, yaha vicAra karake jo harSAnubhava karate haiM, dete samaya aura dene ke pazcAt bhI harSa mAnate haiM, unako ati sAvadhAna mana se hItakAraka, sukhakAraka, niHzreyasakAraka uttama zabha pariNAmoM se prayoga-zuddha (udagamAdi doSoM se rahita) bhakta-pAna dete haiM, ve manuSya jisa prakAra puNya karma kA upArjana karate haiM, bodhi-lAbha ko prApta hote haiM aura nara, nAraka, tiryaMca evaM devagati-gamana sambandhI aneka parAvartanoM ko parIta (sImita-alpa) karate haiM, tathA jo arati, bhaya, vismaya, zoka aura mithyAtvarUpa zaila (parvata) se saMkaTa (saMkIrNa) haiM, gahana ajJAna-andhakAra rUpa kIcar3a se paripUrNa hone se jisakA pAra utaranA ati kaThina hai, jisakA cakravAla (jala-parimaMDala) jarA, maraNa yonirUpa magaramacchoM se kSobhita ho rahA hai, jo anantAnubandhI Adi solaha kaSAyarUpa zvApadoM (khuMkhAra hiMsaka prANiyoM) se ati pracaNDa ata eva bhayaMkara haiN| aise anAdi ananta isa saMsAra-sAgara ko ve jisa prakAra pAra karate haiM, aura jisa prakAra devagaNoM meM Ayu bA~dhate-devAyu kA baMdha karate haiM, tathA jisa prakAra suragaNoM ke anupama vimAnotpanna sukhoM kA anubhava karate haiM, tatpazcAt kAlAntara meM vahA~ se cyuta hokara isI manuSyaloka meM Akara dIrgha Ayu, paripUrNa zarIra, uttama rUpa, jAti kula meM janma lekara Arogya, buddhi, meghA-vizeSa se sampanna hote haiM, mitrajana, svajana, dhana, dhAnya aura vaibhava se samRddha, evaM sArabhUta sukhasampadA ke samUha se saMyukta hokara bahuta prakAra ke kAmabhoga-janita, sukha-vipAka se prApta uttama sukhoM kI anuparata (avicchinna) paramparA se paripUrNa rahate hue sukhoM ko bhogate haiM, aise puNyazAlI jIvoM kA isa sukha-vipAka meM varNana kiyA gayA hai| kAra azabha aura zabha karmoM ke bahata prakAra ke vipAka (phala) isa vipAkasatra meM bhagavAna jinendra deva ne saMsArI janoM ko saMvega utpanna karane ke lie kahe haiM / isI prakAra se anya bhI bahata prakAra kI artha-prarUpaNA vistAra se isa aMga meM kI gaI hai| vipAkasUtra kI parIta vAcanAeM haiM, saMkhyAta anuyogadvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyA~ haiM, saMkhyAta ver3ha haiM, muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 77
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niryuktiyA~ haiM aura saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiM / yaha vipAkasUtra aMgarUpa se gyArahavA aMga hai / bIsa adhyayana hai, bIsa uddezana-kAla hai, bIsa samuddezana-kAla hai, pada-gaNanA kI apekSA saMkhyAta lAkha pada haiM / saMkhyAta akSara hai, ananta gama hai, ananta paryAya hai, parIta trasa hai, ananta sthAvara hai / isameM zAzvata, kRta, nibaddha, nikAcita bhAva kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiM / isa aMga ke dvArA AtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai / isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastusvarUpa kA kathana, prajJApana, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai| yaha gyArahave vipAka sUtra aMga kA paricaya hai| sUtra-228 yaha dRSTivAda aMga kyA hai-isameM kyA varNana hai ? dRSTivAda aMga meM sarva bhAvoM kI prarUpaNA kI jAtI hai / vaha saMkSepa se pA~ca prakAra kA kahA gayA hai / jaiseparikarma, sUtra, pUrvagata, anuyoga aura cUlikA / parikarma kyA hai ? parikarma sAta prakAra kA kahA gayA hai| jaise-siddhazreNIkA parikarma, manuSyazreNikA parikarma, pRSTazreNikA parikarma, avagAhanazreNikA parikarma, upasaMpadyazreNikA parikarma, viprajahatazreNikA parikarma aura cyutAcyutazreNikA prikrm| siddhazreNikA parikarma kyA hai ? siddhazreNikA parikarma caudaha prakAra kA kahA gayA hai / jaise-mAtRkApada, ekArthakapada, arthapada, pATha, AkAzapada, ketubhUta, rAzibaddha, ekaguNa, dviguNa, triguNa, ketubhUtapratigraha, saMsArapratigraha, nandyAvarta aura siddhabaddha / yaha saba siddha zreNikA parikarma haiN| manuSyazreNikA-parikarma kyA hai ? manuSyazreNikA-parikarma caudaha prakAra kA kahA gayA hai / jaise-mAtRkApada se lekara ve hI pUrvokta nandyAvarta taka aura manuSyabaddha / yaha saba manuSyazreNikA parikarma haiM / paSThazreNikA parikarma se lekara zeSa parikarma gyAraha-gyAraha prakAra ke kahe gae haiN| pUrvokta sAtoM parikarma svasAmayika (jainamatAnusArI) haiM, sAta AjIvikAmatAnusArI haiM, chaha parikarma catuSkanaya vAloM ke matAnusArI haiM aura sAta trairAzika matAnusArI haiM / isa prakAra ye sAtoM parikarma pUrvApara bhedoM kI apekSA tirAsI hote haiM, yaha saba parikarma haiM sUtra kA svarUpa kyA hai ? sUtra aThAsI hote haiM, aisA kahA gayA hai / jaise-1. Rjuka, 2. pariNatApariNata, 3. bahubhaMgika, 4. vijayacaryA, 5. anantara, 6. parampara, 7. samAna (samAnasa), 8. saMjUha-saMyUtha, 9. saMbhinna, 10. ahAccaya, 11. sauvastika, 12. nandyAvarta, 13. bahula, 14. pRSTApRSTa, 15. vyAvRtta, 16. evaMbhUta, 17. dvayAvarta, 18. vartamAnAtmaka, 19. samabhirUDha, 20. sarvatobhadra, 21. paNAma (paNNAsa) aura 22. duSpratigraha / ye bAIsa sUtra svasamayasUtra paripATI se chinnaccheda-nayika haiM / ye hI bAIsa sUtra AjIvikasUtraparipATI se acchinnacchedanayika haiN| ye hI bAIsa sUtra trairAzikasUtraparipATI se trikanayika haiM aura ye hI bAIsa sUtra svasamaya sUtraparipATI se catuSkanayika haiM / isa prakAra ye saba pUrvApara bheda milakara aThAsI sUtra hote haiM, aisA kahA gayA hai / yaha sUtra nAma kA dUsarA bheda hai| yaha pUrvagata kyA hai isameM kyA varNana hai ? pUrvagata caudaha prakAra ke kahe gae haiM / jaise-utpAdapUrva, agrAyaNIyapUrva, vIryapravAdapUrva, astinAstipravAdapUrva, jJAnapravAdapUrva, satyapravAdapUrva, AtmapravAdapUrva, karmapravAdapUrva, pratyAkhyAnapravAdapUrva, vidyAnupravAdapUrva, abandhyapUrva, prANAyupUrva, kriyAvizAlapUrva aura lokabindusArapUrva / utpAdapUrva kI daza vastu (adhikAra) haiM aura cAra cUlikAvastu hai / agrAyaNIya pUrva kI caudaha vastu aura bAraha cUlikAvastu hai / vIryapravAdapUrva kI ATha vastu aura ATha cUlikAvastu hai / astinAstipravAda pUrva kI aThAraha vastu aura daza cUlikAvastu hai / jJAnapravAda pUrva kI bAraha vastu haiM / satyapravAdapUrva kI do vastu haiM / AtmapravAda pUrva kI solaha vastu haiM / karmapravAda pUrva kI tIsa vastu haiM / pratyAkhyAna pUrva kI bIsa vastu haiM / vidyAnupravAdapUrva kI pandraha vastu hai / kriyAvizAla pUrva kI tIsa vastu hai / lokabindusArapUrva kI paccIsa vastu kahI gaI haiN| muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 78
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka sUtra-229 prathama pUrva meM daza, dUsare meM caudaha, tIsare meM ATha, cauthe meM aThAraha, pA~cave meM bAraha, chaThe meM do, sAtave meM solaha, AThave meM tIsa, nave meM bIsa, dazave vidyAnupravAda meM pandraha / tathAsUtra-230 gyArahave meM bAraha, bArahave meM teraha, terahave meM tIsa aura caudahave meM paccIsa vastu nAmaka mahAdhikAra hai| sUtra-231 Adi ke cAra pUrvo meM krama se cAra, bAraha, ATha aura daza cUlikAvastu nAmaka adhikAra haiM / zeSa daza pUrvo meM cUlikA nAmaka adhikAra nahIM hai / yaha pUrvagata hai| sUtra - 232 vaha anuyoga kyA hai-usameM kyA varNana hai ? anuyoga do prakAra kA kahA gayA hai / jaise-mUlaprathamAnuyoga aura gNddikaanuyog| mUlaprathamAnuyoga meM kyA hai ? mUlaprathamAnuyoga meM arahanta bhagavaMtoM ke pUrvabhava, devalokagamana, devabhava sambandhI Ayu, cyavana, janma, janmAbhiSeka, rAjyavarazrI, zibikA, pravrajyA, tapa, bhakta, kevalajJAnotpatti, varNa, tIrtha -pravartana, saMhanana, saMsthAna, zarIra-uccatA, Ayu, ziSya, gaNa, gaNadhara, AryA, pravartinI, caturvidha saMgha kA parimANa, kevali-jina, manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI, samyak matijJAnI, zrutajJAnI, vAdI, anuttara vimAnoM meM utpanna hone vAle sAdhu, siddha, pAdapopagata, jo jahA~ jitane bhaktoM kA chedana kara uttama munivara antakRta hue, tamoraja-samUha se vipramukta hue, anuttara siddhipatha ko prApta hue, ina mahApuruSoM kA, tathA isI prakAra ke anya bhAva mUlaprathamAnuyoga meM kahe gae haiM, varNita kiye gae haiM, prajJApita kiye gae haiM, prarUpita kiye gae haiM, nidarzita kiye gae haiM aura upadarzita kiye gae haiM / yaha mUlaprathamAnuyoga haiN| gaMDikAnayoga meM kyA hai ? gaMDikAnayoga aneka prakAra kA hai| jaise-kalakaragaMDikA, tIrthaMkaragaMDikA, gaNadharagaMDikA, cakravartIgaMDikA, dazAragaMDikA, baladevagaMDikA, vAsudevagaMDikA, harivaMzagaMDikA, bhadrabAhugaMDikA, tapaHkarmagaMDikA, citrAntaragaMDikA, utsarpiNIgaMDikA, avasarpiNI gaMDikA, deva, manuSya, tiryaMca aura naraka gatiyoM meM gamana, tathA vividha yoniyoM meM parivartanAnuyoga, ityAdi gaMDikAeM isa gaMDikAnuyoga meM kahI jAtI haiM, prajJApita kI jAtI haiM, prarUpita kI jAtI haiM, nidarzita kI jAtI haiM aura upadarzita kI jAtI haiM / yaha gaMDikAnuyoga hai| ___ yaha cUlikA kyA hai ? Adi ke cAra pUrvo meM cUlikA nAmaka adhikAra hai / zeSa daza pUrvo meM cUlikAeM nahIM haiN| yaha cUlikA hai| dRSTivAda kI parIta vAcanAeM haiM, saMkhyAta anuyogadvAra haiM / saMkhyAta pratipattiyA~ haiM, saMkhyAta niyuktiyA~ haiM, saMkhyAta zloka haiM aura saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiN| yaha dRSTivAda aMgarUpa se bArahavA aMga hai / isameM eka zrutaskandha hai, caudaha pUrva haiM, saMkhyAta vastu hai, saMkhyAta cUlikA vastu hai, saMkhyAta prAbhRta haiM, saMkhyAta prAbhRta-prAbhRta haiM, saMkhyAta prAbhRtikAeM haiM, saMkhyAta prAbhRta-prAbhRtikAeM haiM pada-gaNanA kI apekSA saMkhyAta lAkha pada kahe gae haiM / saMkhyAta akSara haiM / ananta gama haiM, ananta paryAya haiM, parIta trasa haiM, ananta sthAvara haiM / ye saba zAzvata, kRta, nibaddha, nikAcita jina-prajJapta bhAva isa dRSTivAda meM kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, darzita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte aura upadarzita kiye jAte isa aMga ke dvArA AtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai / isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastusvarUpa kA kathana, prajJApana, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai / yaha bArahavA dRSTivAda aMga hai / yaha dvAdazAGga gaNi-piTaka kA varNana hai| sUtra - 233 isa dvAdazAGga gaNi-piTaka kI sUtra rUpa, artharUpa aura ubhayarUpa AjJA kA virAdhana karake arthAt durAgraha ke vazIbhUta hokara anyathA sUtrapATha karake, anyathA arthakathana karake aura anyathA sUtrArtha-ubhaya kI prarUpaNA muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 79
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka karake ananta jIvoM ne bhUtakAla meM caturgatirUpa saMsAra-kAntAra (gahana vana) meM paribhramaNa kiyA hai, isa dvAdazAGga gaNi-piTaka kI sUtra, artha aura ubhayarUpa AjJA kA virAdhana karake vartamAna kAla meM parIta (parimita) jIva caturgatirUpa saMsAra-kAntAra meM paribhramaNa kara rahe haiM aura isI dvAdazAGga gaNi-piTaka kI sUtra, artha aura ubhayarUpa AjJA kA virAdhana kara bhaviSyakAla meM ananta jIva caturgatirUpa saMsAra-kAntAra meM paribhramaNa kreNge| isa dvAdazAGga gaNi-piTaka kI sUtra, artha aura ubhayarUpa AjJA kA ArAdhana karake ananta jIvoM ne bhUtakAla meM caturgati rUpa saMsAra-kAntAra ko pAra kiyA hai (mukti ko prApta kiyA hai) / vartamAna kAla meM bhI (parimita) jIva isa dvAdazAGga gaNi-piTaka kI sUtra, artha aura ubhayarUpa AjJA kA ArAdhana karake caturgatirUpa saMsAra-kAntAra ko pAra kara rahe haiM aura bhaviSyakAla meM bhI ananta jIva isa dvAdazAGga gaNipiTaka kI sUtra, artha aura ubhayarUpa AjJA kA ArAdhana karake caturgatirUpa saMsAra-kAntAra ko pAra kreNge| yaha dvAdazAGga gaNi-piTaka bhUtakAla meM kabhI nahIM thA aisA nahIM hai, vartamAna kAla meM kabhI nahIM hai aisA nahIM hai aura bhaviSyakAla meM kabhI nahIM rahegA aisA bhI nahIM hai / kintu bhUtakAla meM bhI yaha dvAdazAGga gaNi-piTaka thA, vartamAna kAla meM bhI hai aura bhaviSyakAla meM bhI rhegaa| kyoMki yaha dvAdazAGga gaNi-piTaka meru parvata ke samAna dhruva hai, loka ke samAna niyata hai, kAla ke samAna zAzvata hai, nirantara vAcanA dene para bhI isakA kSaya nahIM hone ke kAraNa akSaya hai, gaMgA-sindhu nadiyoM ke pravAha ke samAna avyaya hai, jambUdvIpAdi ke samAna avasthita hai aura AkAza ke samAna nitya hai| jisa prakAra pA~ca astikAya dravya bhUtakAla meM kabhI nahIM the aisA nahIM, vartamAna kAla meM kabhI nahIM hai aisA bhI nahIM hai aura bhaviSyakAla meM kabhI nahIM raheMge, aisA bhI nahIM hai / kintu ye pA~coM astikAya dravya bhUtakAla meM bhI the, vartamAnakAla meM bhI haiM aura bhaviSyakAla meM bhI raheMge / ataeva ye dhruva haiM, niyata haiM, zAzvata haiM, akSaya haiM, avyaya haiM, avasthita haiM aura nitya haiN| isI prakAra yaha dvAdazAGga gaNi-piTaka bhUtakAla meM kabhI nahIM thA aisA nahIM hai, vartamAna kAla meM kabhI nahIM hai aisA nahIM hai aura bhaviSyakAla meM nahIM rahegA aisA bhI nahIM hai / kintu bhUtakAla meM bhI yaha thA, vartamAna kAla meM bhI yaha hai aura bhaviSya kAla meM bhI rahegA / ataeva yaha dhruva hai, niyata hai, zAzvata hai, akSaya hai, avyaya hai, avasthita hai aura nitya hai| isa dvAdazAGga gaNi-piTaka meM ananta bhAva (jIvAdi svarUpa se sat padArtha) aura ananta abhAva (pararUpa se asat jIvAdi vahI padArtha) ananta hetu, unake pratipakSI ananta ahetu; isI prakAra ananta kAraNa, ananta akAraNa; ananta jIva, ananta ajIva; ananta bhavyasiddhika, ananta abhavyasiddhika; ananta siddha tathA ananta asiddha kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, darzita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiN| sUtra - 234 do rAziyA~ kahI gaI haiM-jIvarAzi aura ajIvarAzi / ajIvarAzi do prakAra kI kahI gaI hai-rUpI ajIvarAzi aura arUpI ajIvarAzi / arUpI ajIvarAzi kyA hai ? arUpI ajIvarAzi daza prakAra kI kahI gaI hai| jaise-dharmAstikAya yAvat (dharmAstikAya deza, dharmAstikAya pradeza, adharmAstikAya, adharmAstikAya deza, adharmAstikAya pradeza, AkAzAstikAya, AkAzAstikAya deza, AkAzAstikAya pradeza) aura addhAsamaya / / rUpI ajIvarAzi aneka prakAra kI kahI gaI hai...yAvat prajJApanA sUtrAnusAra / jIva-rAzi kyA hai ? jIva-rAzi do prakAra kI kahI gaI hai-saMsArasamApannaka (saMsArI jIva) aura asaMsArI samApannaka (makta jIva) / isa prakAra donoM rAziyoM ke bheda-prabheda prajJApanA sUtra ke anusAra anuttaropapAtika sUtra taka jAnanA caahie| ye anuttaropapAtika deva kyA haiM ? anuttaropapAtika deva pA~ca prakAra ke kahe gae haiM / jaise-vijaya-anuttaropapAtika, vaijayanta-anuttaropapAtika, jayanta-anuttaropapAtika, aparAjita-anuttaropapAtika aura sarvArthasiddhika muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 80
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka anuttaropapAtika / ye saba anuttaropapAtika saMsAra-samApannaka jIvarAzi haiM / yaha saba paMcendriyasaMsAra-samApannakajIvarAzi haiN| nAraka jIva do prakAra ke haiM-paryApta aura aparyApta / yahA~ para bhI (prajJApanA sUtra ke anusAra) vaimAnika devoM taka arthAt nAraka, asurakumAra, sthAvarakAya, dvIndriya Adi, manuSya, vyantara, jyotiSka tathA vaimAnika kA sUtra-daMDaka kahanA caahie| (bhagavan) isa ratnaprabhA pRthvI meM kitanA kSetra avagAhana kara kitane nArakAvAsa kahe gae haiM ? gautama ! eka lAkha assI hajAra yojana moTI isa ratnaprabhA pRthvI ke Upara se eka hajAra yojana avagAhana kara, tathA sabase nIce ke eka hajAra yojana kSetra ko chor3akara madhyavartI eka lAkha aThahatara hajAra yojana vAle ratnaprabhA pRthvI ke bhAga meM tIsa lAkha nArakAvAsa haiM / ve nArakAvAsa bhItara kI ora gola aura bAhara kI ora caukora haiM yAvat ve naraka azubha haiM aura una narakoM meM azubha vedanAeM haiM / isI prakAra sAtoM hI pRthvIyoM kA varNana jinameM jo yukta ho, karanA caahie| sUtra - 235 ratnaprabhA pRthvI kA bAhalya (moTAI) eka lAkha assI hajAra yojana hai| zarkarA pRthvI kA bAhalya 1,32,000 yojana hai / vAlukA pRthvI kA bAhalya eka lAkha 28.000 yojana hai| paMkaprabhA pRthvI kA bAhalya 1,20,000 yojana hai / dhUmaprabhA pRthvI kA bAhalya 1,18,000 yojana hai| tamaHprabhA pRthvI kA bAhalya 1.16,000 yojana hai aura mahAtamaHprabhA pRthvI kA bAhalya 1.08,000 yojana hai / sUtra-236 ratnaprabhA pRthvI meM tIsa lAkha nArakAvAsa haiM / zarkarA pRthvI meM paccIsa lAkha nArakAvAsa haiM / vAlukA pRthvI meM pandraha lAkha nArakAvAsa haiM / paMkaprabhA pRthvI meM daza lAkha nArakAvAsa haiM / dhUmaprabhA pRthvI meM tIna lAkha nArakAvAsa haiM / tamaHprabhA pRthvI meM pA~ca kama eka lAkha nArakAvAsa haiM / mahAtamaH pRthvI meM (kevala) pA~ca anuttara nArakAvAsa haiN| isI prakAra Upara kI gAthAoM ke anusAra dUsarI pRthvI meM, tIsarI pRthvI meM, cauthI pRthvI meM, pA~cavI pRthvI meM, chaThI pRthvI meM aura sAtavI pRthvI meM naraka biloM-nArakAvAsoM kI saMkhyA kahanI caahie| sAtavI pRthvI meM kitanA kSetra avagAhana kara kitane nArakAvAsa haiM ? gautama ! eka lAkha ATha hajAra yojana bAhalya vAlI sAtavI pRthvI meM Upara se sAr3he bAvana hajAra yojana avagAhana kara aura nIce bhI sAr3he bAvana hajAra yojana chor3akara madhyavartI tIna hajAra yojanoM meM sAtavI pRthvI ke nArakiyoM ke pA~ca anuttara, bahuta vizAla mahAnaraka kahe gae haiM / jaise- kAla, mahAkAla, roruka, mahAroruka aura pA~cavA apratiSThAna nAmakA naraka hai / ye naraka vRtta (gola) aura trayastra haiM, arthAt madhyavartI apratiSThAna naraka gola AkAra vAlA hai aura zeSa cAroM dizAvartI cAroM naraka trikoNa AkAra vAle haiM / nIce tala bhAga meM ve naraka kSurapra (khurapA) ke AkAra vAle haiM / ... yAvat ye naraka azubha haiM aura ina narakoM meM azubha vedanAeM haiN| sUtra - 238 bhagavan ! asurakumAroM ke AvAsa (bhavana) kitane kahe gae haiM ? gautama ! isa eka lAkha assI hajAra yojana bAhalya vAlI ratnaprabhA pRthvI meM Upara se eka hajAra yojana avagAhana kara aura nIce eka hajAra yojana chor3akara madhyavartI eka lAkha aThahattara hajAra yojana meM ratnaprabhA pRthvI ke bhItara asurakumAroM ke causaTha lAkha bhavanAvAsa kahe gae haiM / ve bhavana bAhara gola haiM, bhItara caukoNa haiM aura nIce kamala kI karNikA ke AkAra se sthita haiM / unake cAroM ora khAI aura parikhA khudI huI haiM jo bahuta gaharI haiM / khAI aura parikhA ke madhya meM pAla baMdhI huI hai / tathA ve bhavana aTTAlaka, carikA, dvAra, gopura, kapATa, toraNa, pratidvAra, dezarUpa bhAga vAle haiM, yaMtra, mUsala, bhusuMDhI, zataghnI, ina zastroM se saMyukta haiM | zatruoM kI senAoM se ajeya haiM | ar3atAlIsa koThoM se racita, ar3atAlIsa vana-mAlAoM se zobhita haiN| unake bhUmibhAga aura bhittiyA~ uttama lepoM se lipI aura cikanI haiM, gozIrSacandana aura lAlacandana ke sarasa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 81
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka sugandhita lepa se una bhavanoM kI bhittiyoM para pA~coM aMguliyoM yukta hastatala haiM / isI prakAra bhavanoM kI sIr3hiyoM para bhI gozIrSacandana aura lAlacandana ke rasa se pA~coM aMguliyoM ke hastatala aMkita haiM / ve bhavana kAlAguru, pradhAna kundaru aura turuSka (lobhAna) yukta dhUpa ke jalate rahane se madhamadhAyamAna, sugandhita aura sundaratA se abhirAma (manohara) haiM / vahA~ sugandhita agarabattiyA~ jala rahI haiN| ve bhavana AkAza ke samAna svaccha haiM, sphaTika ke samAna kAntiyukta haiM, atyanta cikane haiM, ghise hue haiM, pAliza kiye hue haiM, nIraja haiM, nirmala haiM, andhakAra-rahita haiM, vizuddha haiM, prabhA-yukta haiM, marIciyoM (kiraNoM) se yukta haiM, udyota (zItala prakAza) se yukta haiM, mana ko prasanna karane vAle haiM / darzanIya haiM, abhirUpa haiM aura pratirUpa haiN| jisa prakAra se asurakumAroM ke bhavanoM kA varNana kiyA gayA hai, usI prakAra nAgakumAra Adi zeSa bhavanavAsI devoM ke bhavanoM kA bhI varNana jahA~ jaisA ghaTita aura upayukta ho, vaisA karanA cAhie / tathA Upara kahI gaI gAthAoM se jisake jitane bhavana batAye gae haiM, unakA vaisA hI varNana karanA caahie| sUtra - 239 ___ asurakumAroM ke cauMsaTha lAkha bhavana haiM / nAgakumAroM ke caurAsI lAkha bhavana haiM / suparNakumAroM ke bahattara lAkha bhavana haiM / vAyukumAroM ke chayAnave lAkha bhavana haiM / sUtra-240 dvIpakumAra, dizAkumAra, udadhikumAra, vidyutkumAra, stanitakumAra, agnikumAra ina chahoM yugaloM ke bahattara lAkha bhavana haiN| sUtra - 241 bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke AvAsa kitane kahe gae haiM ? gautama ! pRthvIkAyika jIvoM ke asaMkhyAta AvAsa kahe gae haiM / isI prakAra jalakAyika jIvoM se lekara yAvat manuSyoM taka ke jAnanA caahie| bhagavan ! vANavyantaroM ke AvAsa kitane kahe gae haiM ? gautama ! isa ratnaprabhA pRthvI ke eka hajAra yojana moTe ratnamaya kAMDa ke eka sau yojana Upara se avagAhana kara aura eka sau yojana nIce ke bhAga ko chor3akara madhya ke ATha sau yojanoM meM vANavyantara devoM ke tIrache phaile hue asaMkhyAta lAkha bhaumeyaka nagarAvAsa kahe gae haiM / ve bhaumeyaka nagara bAhara gola aura bhItara caukora haiM / isa prakAra jaisA bhavanavAsI devoM ke bhavanoM kA varNana kiyA gayA hai, vaisA hI varNana vANavyantara devoM ke bhavanoM kA jAnanA cAhie / kevala itanI vizeSatA hai ki ye patAkA-mAlAoM se vyApta haiM / yAvat suramya haiM, mana ko prasanna karane vAle haiM, darzanIya haiM, abhirUpa haiM aura pratirUpa haiN| bhagavan ! jyotiSka devoM ke vimAnAvAsa kitane kahe gae haiM ? gautama ! isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusama ramaNIya bhUmibhAga se sAta sau nabbe yojana Upara jAkara eka sau daza yojana bAhalya vAle tIrache jyotiSka-viSayaka AkAzabhAga meM jyotiSka devoM ke asaMkhyAta vimAnAvAsa kahe gae haiM / ve apane meM se nIkalatI huI aura sarva dizAoM meM phailatI huI prabhA se ujjvala haiM, aneka prakAra ke maNi aura ratnoM kI citrakArI se yukta haiM, vAyu se ur3atI huI vijaya-vaijayantI patAkAoM se aura chatrAtichatroM se yukta haiM, gaganatala ko sparza karane vAle UMce zikhara vAle haiM, unakI jAliyoM ke bhItara ratna lage hue haiM / jaise paMjara (pracchAdana) se tatkAla nIkAlI vastu sazrIka-camacamAtI hai vaise hI ve sazrIka haiN| maNi aura suvarNa kI stUpikAoM se yukta haiM, vikasita zatapatroM evaM puNDarIkoM (zveta kamaloM) se, tilakoM se, ratnoM ke ardhacandrAkAra citroM se vyApta haiM, bhItara aura bAhara atyanta cikane haiM, tapAye hue svarNa ke samAna vAlukAmayI prastaToM yA prastAroM vAle haiM / sukhada sparza vAle haiM, zobhAyukta haiM, mana ko prasanna karane vAle aura darzanIya haiM bhagavan ! vaimAnika devoM ke kitane AvAsa kahe gae haiM ? gautama ! isI ratnaprabhA pRthvI ke bahusama ramaNIya bhUmibhAga se Upara, candra, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArakAoM ko ullaMghana kara aneka yojana, aneka zata yojana, aneka sahasra yojana (aneka zata-sahasra yojana) aneka koTi yojana, aneka koTAkoTI yojana, aura asaMkhyAta koTAkoTI yojana Upara bahuta dUra taka AkAza kA ullaMghana kara saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahma, muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 82
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka lAntaka, zukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta kalpoM meM, graiveyakoM meM aura anuttaroM meM vaimAnika devoM ke caurAsI lAkha sattAnave hajAra aura teIsa vimAna haiM, aisA kahA gayA hai| ve vimAna sarya kI prabhA ke samAna prabhA vAle haiM. prakAzoM kI rAziyoM (paMjoM) ke samAna bhAsara haiM, araja (svAbhAvika raja se rahita) haiM, nIraja (Agantuka raja se vihIna) haiM, nirmala haiM, andhakArarahita haiM, vizuddha haiM, marIcIyukta haiM, udyota-sahita haiM, mana ko prasanna karane vAle haiM, darzanIya haiM, abhirUpa haiM aura pratirUpa haiN| bhagavan ! saudharma kalpa meM kitane vimAnAvAsa kahe gae haiM ? gautama ! saudharma kalpa meM battIsa lAkha vimAnAvAsa kahe gae haiM / isI prakAra IzAnAdi zeSa kalpoM meM sahasrAra taka kramazaH pUrvokta gAthAoM ke anusAra aTThAIsa lAkha, bAraha lAkha, ATha lAkha, cAra lAkha, pacAsa hajAra, chaha sau tathA Anata prANata kalpa meM cAra sau aura AraNa-acyuta kalpa meM tIna sau vimAna kahanA caahie| sUtra - 242 saudharmakalpa meM battIsa lAkha vimAna haiN| IzAnakalpa meM aTrAIsa lAkha vimAna haiM / sanatkamAra kalpa meM bAraha lAkha vimAna haiM / mAhendrakalpa meM ATha lAkha vimAna haiM / brahmakalpa meM cAra lAkha vimAna haiM / lAntaka kalpa meM pacAsa hajAra vimAna haiM / mahAzukra kalpa meM cAlIsa hajAra vimAna haiM / sahasrArakalpa meM chaha hajAra vimAna haiM / tathAsUtra - 243 Anata, prANata kalpa meM cAra sau vimAna haiN| AraNa aura acyuta kalpa meM tIna sau vimAna haiM / isa prakAra ina cAroM hI kalpoM meM vimAnoM kI saMkhyA sAta sau haiN| sUtra - 244 adhastana-nIce ke tInoM hI graiveyakoM meM eka sau gyAraha vimAna haiM / madhyama tInoM hI graiveyakoM meM eka sau sAta vimAna haiM / uparima tInoM hI graiveyakoM meM eka sau vimAna haiN| anuttara vimAna pA~ca hI haiN| sUtra - 245 bhagavan ! nArakoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya sthiti daza hajAra varSa kI aura utkRSTa sthiti taiMtIsa sAgaropama kI kahI gaI hai| bhagavan ! aparyAptaka nArakoM kI kitane kAla taka sthiti kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya bhI antarmuharta kI aura utkRSTa bhI sthiti antarmuhUrta kI kahI gaI hai| paryAptaka nArakiyoM kI jaghanya sthiti antarmuharta kama daza hajAra varSa kI aura utkRSTa sthiti antarmuhartta kama taiMtIsa sAgaropama kI hai / isI prakAra isa ratnaprabhA pRthvI se lekara mahAtama-prabhA pRthvI taka aparyAptaka nArakiyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI tathA paryAptakoM kI sthiti vahA~ kI sAmAnya, jaghanya aura utkRSTa sthiti se antarmuhUrta antarmuhUrta kama jAnanI caahie| bhagavan ! vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita vimAnavAsI devoM kI sthiti kitane kAla kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya sthiti battIsa sAgaropama aura utkRSTa sthiti taiMtIsa sAgaropama kahI gaI hai| sarvArthasiddha nAmaka anuttara vimAna meM ajaghanya-anutkRSTa (utkRSTa aura jaghanya ke bheda se rahita) saba devoM kI taiMtIsa sAgaropama kI sthiti kahI gaI hai| sUtra - 246 bhagavan ! zarIra kitane kahe gae haiM ? gautama ! zarIra pA~ca kahe gae haiM-audArika zarIra, vaikriya zarIra, AhAraka zarIra, taijasa zarIra aura kArmaNa zarIra / bhagavan ! audArika zarIra kitane prakAra ke kahe gae haiM ? gautama ! pA~ca prakAra ke kahe gae haiM / jaiseekendriya audArika zarIra, yAvat garbhajamanuSya paMcendriya audArikazarIra taka jAnanA caahie| bhagavan ! audArika zarIra vAle jIva kI utkRSTa zarIra-avagAhanA kitanI kahI gaI hai ? gautama ! (pRthvIkAyika Adi kI apekSA) jaghanya zarIra-avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtave bhAga pramANa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 83
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka aura utkRSTa zarIra-avagAhanA (bAdara vanaspatikAyika kI apekSA) kucha adhika eka hajAra yojana kahI gaI hai| isa prakAra jaise avagAhanA saMsthAna nAmaka prajJApanA-pada meM audArikazarIra kI avagAhanA kA pramANa kahA gayA hai, vaisA hI yahA~ sampUrNa rUpa se kahanA cAhie / isa prakAra yAvat manuSya kI utkRSTa zarIra-avagAhanA tIna gavyUti kahI gaI hai| bhagavan ! vaikriyazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! vaikriyazarIra do prakAra kA kahA gayA haiekendriya vaikriyika zarIra aura paMcendriya vaikriyika zarIra / isa prakAra yAvat sanatkumAra-kalpa se lekara anuttara vimAnoM taka ke devoM kA vaikriyika bhavadhAraNIya zarIra kahanA / vaha kramazaH eka-eka ratni kama hotA hai| bhagavan ! AhArakazarIra kitane prakAra kA hotA hai ? gautama ! AhAraka zarIra eka hI prakAra kA kahA gayA bhagavan ! yadi eka hI prakAra kA kahA gayA hai to kyA vaha manuSya AhArakazarIra hai athavA amanuSyaAhAraka zarIra hai ? gautama ! manuSya-AhArakazarIra hai, amanuSya-AhAraka zarIra nahIM hai| bhagavan ! yadi vaha manuSya-AhAraka zarIra hai to kyA vaha garbhopakrAntika manuSya-AhAraka zarIra hai, athavA sammUrchima manuSya-AhAraka zarIra hai ? gautama ! vaha garbhopakrAntika manuSya-AhAraka zarIra hai| bhagavan ! yadi vaha garbhopakrAntika manuSya-AhAraka zarIra hai, to kyA vaha karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya -AhArakazarIra hai, athavA akarmabhUmija-garbhopakrAntika manuSya-AhAraka zarIra hai ? gautama ! karmabhUmija garbhopa-krAntika manuSya-AhArakazarIra hai, akarmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra nahIM hai| bhagavan ! yadi karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM, to kyA vaha saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM, athavA asaMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSyaAhAraka zarIra haiM ? gautama ! saMkhyAta varSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhAraka zarIra haiM, asaMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra nahIM hai| bhagavan ! yadi saMkhyAta-varSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya AhArakazarIra haiM, to kyA vaha paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM, athavA aparyAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM ? gautama ! paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM, aparyAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSyaAhAraka zarIra nahIM haiN| bhagavan ! yadi vaha paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya AhAraka zarIra haiM, to kyA vaha samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAta-varSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM, athavA mithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija gabhopakrAntika manuSya AhArakazarIra haiM, athavA samyamithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAta varSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM ? gautama ! vaha samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhAraka zarIra haiM, na mithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM aura na samyamithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhAraka zarIra haiN| bhagavan ! yadi vaha samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya AhArakazarIra haiM, to kyA vaha saMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAta varSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM, athavA asaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM, athavA saMyatAsaMyata paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM ? gautama ! vaha saMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya AhArakazarIra haiM, na asaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM aura na saMyatAsaMyata paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhAraka zarIra haiN| bhagavan ! yadi vaha saMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 84
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka AhArakazarIra haiM, to kyA pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAta varSAyuSka karmabhUmija ga pakrAntika manuSyaAhArakazarIra hai, athavA apramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSyaAhArakazarIra haiM ? gautama ! vaha pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM, apramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya AhArakazarIra nahIM hai| bhagavan ! yadi vaha pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSyaAhArakazarIra haiM, to kyA vaha RddhiprApta pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhAraka zarIra haiM, athavA anRddhiprApta pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra haiM ? gautama ! yaha RddhiprApta pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAta varSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhAraka zarIra haiM, anRddhiprApta pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija gopakrAntika manuSya-AhAraka zarIra nahIM hai| yaha AhArakazarIra samacaturasrasaMsthAna vAlA hotA hai| bhagavan ! AhArakazarIra kI kitanI bar3I zarIra-avagAhanA kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya avagAhanA kucha kama eka ratni (hAtha) aura utkRSTa avagAhanA paripUrNa eka ratni (hAtha) kahI gaI hai| bhagavan ! taijasazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? / gautama ! pA~ca prakAra kA kahA gayA hai-ekendriyataijasa zarIra, dvIndriyataijasazarIra, trIndriyataijasazarIra, caturindriyataijasazarIra aura paMcendriyataijasazarIra / isa prakAra AraNa-acyuta kalpa taka jAnanA caahie| bhagavan ! mAraNAntika samudghAta ko prApta hue graiveyaka deva kI zarIra-avagAhanA kitanI bar3I kahI gaI hai? gautama ! viSkambha-bAhalya kI apekSA zarIra-pramANapAtra kahI gaI hai aura AyAma (lambAI) kI apekSA nIce jaghanya dhira-zreNI taka utkaSTa yAvata adholoka ke grAmoM taka, tathA Upara apane vimAnoM taka aura tirachI manuSya kSetra taka kahI gaI hai| isI prakAra anuttaropapAtika devoM kI jAnanA caahie| isI prakAra kArmaNa zarIra kA bhI varNana kahanA caahie| sUtra-247 bhagavan ! avadhijJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! avadhijJAna do prakAra kA kahA gayA haibhavapratyaya avadhijJAna aura kSAyopazamika avadhijJAna / isa prakAra prajJApanAsUtra kA sampUrNa avadhijJAna pada kaha lenA caahie| sUtra - 248 vedanA ke viSaya meM zIta, dravya, zarIra, sAtA, duHkhA, AbhyupagamikI, aupakramikI, nidA aura anidA itane dvAra jJAtavya haiN| sUtra - 249 bhagavan ! nArakI kyA zIta vedanA vedana karate haiM, uSNavedanA vedana karate haiM, athavA zItoSNa vedanA vedana karate haiM ? gautama ! nArakI zIta vedanA vedana karate haiM yAvat isa prakAra se vedanA pada kahanA caahie| bhagavan ! lezyAeM kitanI kahI gaI haiM ? gautama ! lezyAeM chaha kahI gaI haiM / jaise-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / isa prakAra lezyApada kahanA caahie| sUtra-250 AhAra ke viSaya meM anantara-AhArI, Abhoga-AhArI, anAbhoga-AhArI, AhAra-pudgaloM ke nahIM jAnanedekhane vAle aura jAnane-dekhane vAle Adi catarbhaMgI, prazasta-aprazasta, adhyavasAna vAle aura aprazasta adhyavasAna vAle tathA samyaktva aura mithyAtva ko prApta jIva jJAtavya haiN| muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 85
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra- 4, 'samavAya ' samavAya / sUtrAMka sUtra - 251 bhagavan ! nAraka anantarAhArI haiM ? ( upapAta kSetra meM utpanna hone ke prathama samaya meM hI kyA apane zarIra ke yogya pudgaloM ko grahaNa karate haiM ?) tatpazcAt nirvartanatA ( zarIra kI racanA) karate haiM ? tatpazcAt paryAdAnatA (aMgapratyaMgoM ke yogya pudgaloM ko grahaNa) karate haiM ? tatpazcAt pariNAmanatA (gRhIta pudgaloM kA zabdAdi viSaya ke rUpa meM upabhoga) karate haiM ? tatpazcAt paricAraNA (praticAra) karate haiM ? aura tatpazcAt vikurvaNA (nAnA prakAra kI vikriyA) karate haiM ? (kyA yaha satya hai ?) hA~, gautama ! aisA hI hai / (yaha kathana satya hai / ) (yahA~ para prajJApanA sUtrokta) AhAra pada kaha lenA cAhie / sUtra - 252 bhagavan ! Ayukarma kA bandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! Ayukarma kA bandha chaha prakAra kA kahA gayA hai / jaise- jAtinAmanidhattAyuSka, gatinAmanidhattAyuSka, sthitinAmanidhattAyuSka, pradezanAmanidhattAyuSka, anubhAganAmanidhattAyuSka aura avagAhanAnAmanidhattAyuSka / bhagavan ! nArakoM kA Ayubandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! chaha prakAra kA kahA gayA hai / jaise - jAtinAmanidhattAyuSka, gatinAmanidhattAyuSka, sthitinAmanidhattAyuSka, pradezanAmanidhattAyuSka, anubhAganAmanidhattAyuSka aura avagAhanAnAmanidhattAyuSka / isI prakAra asurakumAroM se lekara vaimAnika devoM taka sabhI daMDakoM meM chaha-chaha prakAra kA Ayubandha jAnanA cAhie / bhagavan ! narakagati meM kitane viraha - ( antara) kAla ke pazcAt nArakoM kA upapAta (janma) kahA gayA hai ? gautama! jaghanya se eka samaya aura utkarSa se bAraha muhUrtta nArakoM kA virahakAla kahA gayA hai| isI prakAra tiryag gati, manuSyagati aura devagati kA bhI jaghanya aura utkRSTa antarakAla jAnanA cAhie / bhagavan ! siddhagati kitane kAla taka virahita rahatI hai ? arthAt kitane samaya taka koI bhI jIva siddha nahIM hotA ? gautama ! jaghanya se eka samaya aura utkarSa se chaha mAsa siddhi prApta karane vAloM se virahita rahatI hai / arthAt siddhagati kA virahakAla chaha mAsa hai / isI prakAra siddhagati ko chor3akara zeSa saba jIvoM kI udvartanA ( maraNa) kA viraha bhI jAnanA / bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI ke nAraka kitane viraha-kAla ke bAda upapAta vAle kahe gae haiM ? ukta prazna ke uttara meM yahA~ para (prajJApanAsUtrokta) upapAta-daMDaka kahanA cAhie / isI prakAra udvartanA-daMDaka bhI kahanA cAhie / bhagavan ! nAraka jIva jAtinAmanidhattAyuSka karma kA kitane AkarSoM se bandha karate haiM ? gautama ! syAt (kadAcit) eka AkarSa se, syAt do AkarSoM se, syAt tIna AkarSoM se, syAt cAra AkarSoM se, syAt pA~ca AkarSoM se, syAt chaha AkarSoM se, syAt sAta AkarSoM se aura syAt ATha AkarSoM se jAtinAmanidhattAyuSka karma kA bandha karate haiM / kintu nau AkarSoM se bandha nahIM karate haiM / isI prakAra zeSa AyuSka karmoM kA bandha jAnanA cAhie / isI prakAra asurakumAroM se lekara vaimAnika kalpa taka sabhI daMDakoM meM Ayubandha ke AkarSa jAnanA cAhie sUtra - 253 bhagavan ! saMhanana kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! saMhanana chaha prakAra kA kahA gayA hai / jaisevajrarSabha nArAca saMhanana, RSabhanArAca saMhanana, nArAca saMhanana, ardhanArAca saMhanana, kIlikA saMhanana aura sevA saMhanana / bhagavan ! nAraka kisa saMhanana vAle kahe gae haiM ? gautama ! nArakoM ke chahoM saMhananoM meM se koI bhI saMhanana nahIM hotA hai / ve asaMhananI hote haiM, kyoMki unake zarIra meM haDDI nahIM hai, nahIM zirAeM (dhamaniyA~) haiM aura nahIM snAyu (AMte) haiM / vahA~ jo pudgala aniSTa, akAnta, apriya, anAdeya, azubha, amanojJa, amanAma aura amanobhirAma haiM, unase nArakoM kA zarIra saMhanana-rahita hI banatA hai / muni dIparatnasAgara kRt " ( samavAya)" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 86
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka bhagavan ! asurakumAra deva kisa saMhanana vAle kahe gae haiM ? gautama ! asurakumAra devoM ke chahoM saMhananoM meM se koI bhI saMhanana nahIM hotA hai / ve asaMhananI hote haiM, kyoMki unake zarIra meM haDDI nahIM hotI hai, nahIM zirAeM hotI haiM, aura nahIM snAyu hotI haiM / jo pudgala iSTa, kAnta, priya (Adeya, zubha) manojJa, manAma aura manobhirAma hote haiM, unase unakA zarIra saMhanana-rahita hI pariNata hotA hai / isa prakAra nAgakumAroM se lekara stanitakumAra devoM taka jAnanA cAhie / arthAt unake koI saMhanana nahIM hotaa| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kisa saMhanana vAle kahe gae haiM ? gautama ! pRthvIkAyika jIva sevArtasaMhanana vAle kahe gae haiM / isI prakAra apkAyika se lekara sammUrchima paMcendriya tiryagyonika taka ke saba jIva sevArta saMhanana vAle hote haiM / garbhopakrAntika tiryaMca chahoM prakAra ke saMhanana vAle hote haiM / sammUrchima manuSya sevA saMhanana vAle hote haiM / garbhopakrAntika manuSya chahoM prakAra ke saMhanana vAle hote haiM / jisa prakAra asurakumAra deva saMhananarahita haiM, usI prakAra vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva bhI saMhanana-rahita hote haiN| bhagavan ! saMsthAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! saMsthAna chaha prakAra kA hai-samacaturasra saMsthAna, nyagrodhaparimaMDala saMsthAna, sAdiyA svAti saMsthAna, vAmana saMsthAna, kubjaka saMsthAna, haMDaka saMsthAna / bhagavan ! nArakI jIva kisa saMsthAna vAle kahe gae haiM ? gautama ! nAraka jIva haMDakasaMsthAna vAle kahe gae haiN| bhagavan ! asurakumAra deva kisa saMsthAna vAle hote haiM ? gautama ! asurakumAra deva samacaturasra saMsthAna vAle hote haiN| isI prakAra stanitakumAra taka ke sabhI bhavanavAsI deva samacaturasra saMsthAna vAle hote haiN| pRthvIkAyika jIva masUrasaMsthAna vAle kahe gae haiM / apkAyika jIva stibuka (bindu) saMsthAna vAle kahe gae haiM tejaskAyika jIva sUcIkalApa saMsthAna vAle (sUiyoM ke puMja ke samAna AkAra vAle) kahe gae haiM / vAyukAyika jIva patAkA-(dhvaja) saMsthAna vAle kahe gae haiM / vanaspatikAyika jIva nAnA prakAra ke saMsthAna vAle kahe gae haiN| dvIndriya, trindriya, caturindriya aura sammUrchima paMcendriyatiryaMca jIva huMDaka saMsthAna vAle aura garbhopakrAntika tiryaMca chahoM saMsthAna vAle kahe gae haiM / sammUrchima manuSya huMDaka saMsthAna vAle tathA garbhopakrAntika manuSya chahoM saMsthAna vAle kahe gae haiN| jisa prakAra asurakumAra deva samacaturasra saMsthAna vAle hote haiM, usI prakAra vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva bhI samacaturasra saMsthAna vAle hote haiN| sUtra - 254 bhagavan ! veda kitane prakAra ke haiM ? gautama ! veda tIna haiM-strI veda, puruSa veda aura napuMsaka veda / bhagavan ! nAraka jIva kyA strI veda vAle haiM, athavA puruSa veda vAle haiM ? gautama ! nAraka jIva na strI veda vAle haiM, na puruSa veda vAle haiM, kintu napuMsaka veda vAle hote haiN| bhagavan ! asurakumAra deva strI veda vAle haiM, puruSa veda vAle haiM athavA napuMsaka veda vAle haiM ? gautama ! asurakumAra deva strI veda vAle haiM, puruSa veda vAle haiM, kintu napuMsaka veda vAle nahIM hote haiM / isI prakAra stanitakumAra devoM taka jAnanA caahie| pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, sammUrchima paMcendriya tiryaMca aura sammUrchima manuSya napuMsaka veda vAle hote haiM / garbhopakrAntika manuSya aura garbhopakrAntika tiryaMca tInoM vedoM vAle hote haiN| sUtra - 255, 256 usa duHSama-suSamA kAla meM aura usa viziSTa samaya meM (jaba bhagavAna mahAvIra dharmopadeza karate hue vihAra kara rahe the, taba) kalpasUtra ke anusAra samavasaraNa kA varNana vahA~ taka karanA cAhie, jaba taka ki sApataya (ziSyasantAna-yakta) sadharmAsvAmI aura nirapatya (ziSya-santAna-rahita zeSa sabhI) gaNadhara deva vyucchinna ho gae, arthAt siddha ho ge| isa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM atItakAla kI utsarpiNI meM sAta kulakara utpanna hue the / jaise- mitradAma, sudAma, supArzva, svayamprabha, vimalaghoSa, sughoSa aura mahAghoSa / muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 87
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka sUtra-257-259 isa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM atItakAla kI avasarpiNI meM daza kulakara hue the / jaise- zataMjala, zatAyu, ajitasena, anantasena, kAryasena, bhImasena, mahAbhImasena / tathA daDharatha, dazaratha aura zataratha / sUtra - 259, 260 isa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isa avasarpiNI kAla meM sAta kulakara hue / jaise- vimalavAhana, cakSuSmAn, yazaSmAn, abhicandra, prasenajita, marudeva aura nAbhirAya / sUtra - 261, 262 ina sAtoM hI kulakaroM kI sAta bhAryAeM thIM / jaise- candrayazA, candrakAntA, surUpA, pratirUpA, cakSuSkAntA, zrIkAntA aura marudevI / ye kulakaroM kI patnIyoM ke nAma haiN| sUtra - 263-267 isa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isa avasarpiNI kAla meM caubIsa tIrthaMkaroM ke caubIsa pitA hae / jaise 1.nAbhi-rAya, 2. jitazatru, 3. jitAri, 4. saMvara, 5. megha, 6. ghara, 7. pratiSTha, 8. mahAsena 9. sugrIva, 10. dRr3haratha, 11. viSNu, 12. vasupUjya, 13. kRtavarmA, 14. siMhasena, 15. bhAnu, 16. vizvasena, 17. sUrasena, 18. sudarzana, 19. kumbharAja, 20. sumitra, 21. vijaya, 22. samudravijaya, 23. azvasena aura 24. siddhArtha kSatriya / tIrtha ke pravartaka jinavaroM ke ye pitA ucca kula aura ucca vizuddha vaMza vAle tathA uttama guNoM se saMyukta the| sUtra-268-270 isa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isa avasarpiNI meM caubIsa tIrthaMkaroM kI caubIsa mAtAeM huI haiM / jaise-1. maru-devI, 2. vijayA, 3. senA, 4. siddhArthA, 5. maMgalA, 6. susImA, 7. pRthvI, 8. lakSmaNA, 9. rAmA, 10. nandA, 11. viSNu, 12. jayA, 13. zyAmA, 14. suyazA, 15. suvratA, 16. acirA, 17. zrI, 18. devI, 19. prabhAvatI, 20. padmA, 21. vaprA, 22. zivA, 23. vAmA aura 24. trizalA devI / ye caubIsa jina-mAtAeM haiN| sUtra-271-275 ina caubIsa tIrthaMkaroM ke pUrvabhava ke caubIsa nAma the / jaise- 1. vajranAbha, 2. vimala, 3. vimalavAhana, 4. dharmasiMha, 5. sumitra, 6. dharmamitra, 7. sundarabAhu, 8. dIrghabAhu, 9. yugabAhu, 10. laSThabAhu, 11. datta, 12. indradatta, 13. sundara, 14. mAhendra, 15. siMhastha, 16. megharatha, 17. rukmI, 18. sudarzana, 19. nandana, 20. siMhagiri, 21. adInazatru, 22. zaMkha, 23. sudarzana aura 24. nandana / ye isI avasarpiNI ke tIrthaMkaroM ke pUrvabhava ke nAma jAnanA caahie| sUtra - 276-280 ina caubIsa tIrthaMkaroM kI caubIsa zibikAeM (pAlakiyA~) thIM / (jina para birAjamAna hokara tIrthaMkara pravrajyA ke lie vana meM gae / ) jaise- 1. sudarzanA zibikA, 2. suprabhA, 3. siddhArthA, 4. suprasiddhA, 5. vijayA, 6. vaijayantI, 7. jayantI, 8. aparAjitA, 9. aruNaprabhA, 10. candraprabhA, 11. sUryaprabhA, 12. agniprabhA, 13. suprabhA, 14. vimalA, 15. paMcavarNA, 16. sAgaradattA, 17. nAgadattA, 18. abhayakarA, 19. nivRttikarA, 20. manoramA, 21. manoharA, 22. devakurA, 23. uttarakurA aura 24. candraprabhA / ye sabhI zibikAeM vizAla thIM / sarvajagat-vatsala sabhI jinavarendroM kI ye zibikAeM sarva RtuoM meM sukha-dAyinI uttama aura zubha kAnti se yukta hotI haiN| sUtra - 281 jina-dikSA-grahaNa karane ke lie jAte samaya tIrthaMkaroM kI ina zibikAoM ko sabase pahale harSa se romAMcita manuSya apane kaMdhoM para uThAkara le jAte haiM / pIche asurendra, surendra aura nAgendra una zibikAoM ko lekara calate haiN| sUtra-282 caMcala capala kuNDaloM ke dhAraka aura apanI IcchAnusAra vikriyAmaya AbhUSaNoM ko dhAraNa karane vAle ve devagaNa sura-asuroM se vandita jinendroM kI zibikAoM ko vahana karate haiN| muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 88
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka sUtra - 283 ina zibikAoM ko pUrva kI ora (vaimAnika) deva, dakSiNa pArzva meM nAgakumAra, pazcima pArzva meM asurakumAra aura uttara pArzva meM garur3akumAra deva vahana karate haiM / sUtra - 284 RSabhadeva vinItA nagarI se, ariSTanemi dvArAvatI se aura zeSa sarva tIrthaMkara apanI-apanI janmabhUmiyoM se dIkSA-grahaNa karane ke lie nIkale the / sUtra - 285 sabhI caubIsoM jinavara eka dUSya (indra-samarpita divya vastra) se dIkSA-grahaNa karane ke lie nIkale the| na koI anya pAkhaMDI liMga se dIkSita huA, na gRhIliMga se aura na kuliMga se dIkSita huA / (kintu sabhI jina-liMga se hI dIkSita hue the / ) sUtra - 286 dIkSA-grahaNa karane ke lie bhagavAna mahAvIra akele hI ghara se nIkale the / pArzvanAtha aura malli jina tInatIna sau puruSoM ke sAtha nIkale / tathA bhagavAna vAsupUjya chaha sau puruSoM ke sAtha nIkale the| sUtra - 287 bhagavAna RSabhadeva cAra hajAra ugra, bhoga rAjanya aura kSatriya janoM ke parivAra ke sAtha dIkSA grahaNa karane ke lie ghara se nIkale the / zeSa unnIsa tIrthaMkara eka-eka hajAra puruSoM ke sAtha nIkale the| sUtra - 288 sumati deva nitya bhakta ke sAtha, vAsupUjya caturtha bhakta ke sAtha, pArzva aura mallI aSTamabhakta ke sAtha aura zeSa bIsa tIrthaMkara SaSThabhakta ke niyama ke sAtha dIkSita hue the| sUtra-289-294 ina caubIso tIrthaMkaroM ko prathama bAra bhikSA dene vAle caubIsa mahApuruSa hue haiM / jaise- 1. zreyAMsa, 2. brahmadatta, 3. surendradatta, 4. indradatta, 5. padma, 6. somadeva, 7. mAhendra, 8. somadatta, 9. puSya, 10. punarvasu, 11. pUrNananda, 12. sunanda, 13. jaya, 14. vijaya, 15. dharmasiMha, 16. sumitra, 17. vargasiMha, 18. aparAjita, 19. vizvasena, 20. vRSabhasena, 21. datta, 22. varadatta, 23. dhanadatta aura, 24. bahula, ye krama se caubIsa tIrthaMkaroM ke pahalI bAra AhAradAna karane vAle jAnanA caahie| ina sabhI vizuddha lezyA vAle aura jinavaroM kI bhakti se prerita hokara aMjalipuTa se usa kAla aura usa samaya meM jinavarendra tIrthaMkaroM ko AhAra kA pratilAbha karAyA / lokanAtha bhagavAna RSabhadeva ko eka varSa ke bAda prathama bhikSA prApta huii| zeSa saba tIrthaMkaroM ko prathama bhikSA dUsare dina prApta huii| sUtra - 295 lokanAtha RSabhadeva ko prathama bhikSA meM ikSurasa prApta huA / zeSa sabhI tIrthaMkaroM ko prathama bhikSA meM amRtarasa ke samAna parama-anna (khIra) prApta huaa| sUtra - 296 sabhI tIrthaMkara jinoM ne jahA~ jahA~ prathama bhikSA prApta kI, vahA~ vahA~ zarIrapramANa UMcI vasudhArA kI varSA huii| sUtra- 297-300 ina caubIsa tIrthaMkaroM ke caubIsa caityavRkSa the| jaise-1. nyagrodha (vaTa), 2. saptaparNa, 3. zAla, 4. priyAla, 5. priyaMgu, 6. chatrAha, 7. zirISa, 8. nAgavRkSa, 9. sAlI 10. pilaMkhuvRkSa / tathA-11. tinduka, 12. pATala, 13. jambu, 14. azvattha (pIpala), 15. dadhiparNa, 16. nandIvRkSa, 17. tilaka, 18. AmravRkSa, 19. azoka, 20. campaka, 21. bakula, 22. vetrasavRkSa, 23. dhAtakIvRkSa aura 24. vardhamAna kA zAlavRkSa / ye caubIsa tIrthaMkaroM ke caityavRkSa haiN| muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 89
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka sUtra - 301 vardhamAna bhagavAna kA caityavRkSa battIsa dhanuSa UMcA thA, vaha nitya-Rtuka yA arthAt pratyeka Rtu meM usameM patra -puSpa Adi samRddhi vidyamAna rahatI thii| azokavRkSa sAlavRkSa se Acchanna (DhaMkA huA) thaa| sUtra- 302 RSabha jina kA caityavakSa tIna gavyati (koza) UMcA thA / zeSa tIrthaMkaroM ke caityavakSa unake zarIra kI UMcAI se bAraha guNa UMce the| sUtra - 303 jinavaroM ke ye sabhI caityavRkSa chatra-yukta, dhvajA-patAkA-sahita, vedikA-sahita toraNoM se suzobhita tathA suroM, asuroM aura garuDadevoM se pUjita the / sUtra-304-307 ina caubIsa tIrthaMkaroM ke caubIsa prathama ziSya the| jaise- 1. RSabhadeva ke prathama ziSya RSabhasena aura ajitajina ke prathama ziSya siMhasena the / punaH krama se 3. cAru, 4. vajranAbha, 5. camara, 6. suvrata, 7. vidarbha, 8. datta, 9. varAha, 10. Ananda, 11. gostubha, 12. sudharma, 13. mandara, 14. yaza, 15. ariSTa, 16. cakraratha, 17. svayambhU, 18. kumbha, 19. indra, 20. kumbha, 21. zubha, 22. varadatta, 23. datta aura 24. indrabhUti prathama ziSya hue| ye sabhI uttama uccakula vAle, vizuddha vaMza vAle aura guNoM se saMyakta the aura tIrtha-pravartaka jinavaroM ke prathama ziSya the| sUtra-308-311 ___ ina caubIsa tIrthaMkaroM kI caubIsa prathama ziSyAeM thIM / jaise-1. brAhmI, 2. phalgu, 3. zyAmA, 4. ajitA, 5. kAzyapI, 6. rati, 7. somA, 8. sumanA, 9. vAruNI, 10. sulasA, 11. dhAriNI, 12. dharaNI, 13. dharaNidharA, 14. padmA, 15. zivA, 16. zuci, 17. aMjukA, 18. bhAvitAtmA, 19. bandhamatI, 20. puSpavatI, 21. AryA amilA, 22. yazasvinI, 23. puSpacUlA aura 24. AryA candanA / ye saba uttama unnata kula vAlI, vizuddha vAlI, guNoM se saMyukta thIM aura tIrtha-pravartaka jinavaroM kI prathama ziSyAeM hiiN| sUtra-312-394 isa jambUdvIpa ke isI bhArata varSa meM isI avasarpiNI kAla meM utpanna hue cakravartiyoM ke bAraha pitA the| jaise-1. RSabhajina, 2. sumitra, 3. vijaya, 4. samudravijaya, 5. azvasena, 6. vizvasena, 7. sUrasena, 8. kArtavIrya, 9. padmottara, 10. mahAhari, 11. vijaya aura 12. brahma / ye bAraha cakravartiyoM ke pitAoM ke nAma haiN| sUtra-315 isI jambadvIpa ke bhAratavarSa meM isI avasarpiNI kAla meM bAraha cakravartiyoM kI bAraha mAtAeM haI / jaisesumaMgalA, yazasvatI, bhadrA, sahadevI, acirA, zrI, devI, tArA, jvAlA, merA, vaprA aura bArahavI cullinI / sUtra-316 isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isI avasarpiNI kAla meM bAraha cakravartI hue / jaisesUtra - 317, 318 1. bharata, 2. sagara, 3. madhavA, 4. rAjazArdUla sanatkumAra, 5. zAnti, 6. kunthu, 7. ara, 8. kaurava-vaMzI subhUma, 9. mahApadma, 10. rAjazArdUla hariSeNa, 11. jaya aura 12. brahmadatta / sUtra-319, 320 ina bAraha cakravartiyoM ke bAraha strIratna the / jaise- 1. prathama subhadrA, 2. bhadrA, 3. sunandA, 4. jayA, 5. vijayA, 6. kRSNazrI, 7. sUryazrI, 8. padmazrI, 9. vasundharA, 10. devI, 11. lakSmIvatI aura 12. kurumatI / ye strIratnoM ke nAma haiN| sUtra - 321 isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isI avasarpiNI meM nau baladevoM aura nau vAsudevoM ke nau pitA hue / jaise muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 90
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka sUtra - 322 1. prajApati, 2. brahma, 3. soma, 4. rudra, 5. ziva, 6. mahAziva, 7. agnizikha, 8. dazaratha aura 9. vasudeva / sUtra- 323, 324 isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isI avasarpiNI kAla meM nau vAsudevoM kI nau mAtAeM huI / jaise-1. mRgAvatI, 2. umA, 3. pRthvI, 4. sItA, 5. amRtA, 6. lakSmImatI, 7. zeSamatI, 8. kekayI aura 9. devkii| sUtra-325, 326 isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isI avasarpiNI kAla meM nau baladevoM kI nau mAtAeM huI / jaise- 1. bhadrA, 2. subhadrA, 3. suprabhA, 4. sudarzanA, 5. vijayA, 6. vaijayantI, 7. jayantI, 8. aparAjitA aura 9. rohiNI / ye nau baladevoM kI mAtAeM thiiN| sUtra - 327 isa jambUdvIpa meM isa bhAratavarSa ke isa avasarpiNIkAla meM nau dazAramaMDala (baladeva aura vAsudeva samudAya) hue haiN| sUtrakAra unakA varNana karate haiM ve sabhI baladeva aura vAsudeva uttama kula meM utpanna hue zreSTha puruSa the, tIrthaMkarAdi zalAkA-puruSoM ke madhyavartI hone se madhyama puruSa the, athavA tIrthaMkaroM ke bala kI apekSA kama aura sAmAnya janoM ke bala kI apekSA adhika balazAlI hone se ve madhyama puruSa the / apane samaya ke puruSoM ke zauryAdi guNoM kI pradhAnatA kI apekSA ve pradhAna puruSa the / mAnasika bala se sampanna hone ke kAraNa ojasvI the / dedIpyamAna zarIroM ke dhAraka hone se tejasvI the / zArIrika bala se saMyukta hone ke kAraNa varcasvI the, parAkrama ke dvArA prasiddhi ko prApta karane se yazasvI the / zarIra kI chAyA (prabhA) se yukta hone ke kAraNa ve chAyAvanta the / zarIra kI kAnti se yukta hone se kAnta the, candra ke samAna saumya mudrA ke dhAraka the, sarvajanoM ke vallabha hone se ve subhaga yA saubhAgyazAlI the / netroM ko atipriya hone se ve priyadarzana the| samacaturasra saMsthAna ke dhAraka hone se ve surUpa the / zubha svabhAva hone se ve zubhazIla the / sukhapUrvaka saralatA se pratyeka jana unase mila sakatA thA, ataH ve sukhAbhigamya the / sarva janoM ke nayanoM ke pyAre the / kabhI nahIM thakane vAle avicchinna pravAhayukta balazAlI hone se ve odhabalI the, apane samaya ke sabhI puruSoM ke bala kA ati-kramaNa karane se atibalI the, aura mahAn prazasta yA zreSTha balazAlI hone se ve mahAbalI the / nirupakrama AyuSya ke dhAraka hone se anihata arthAt dUsare ke dvArA hone vAle ghAta yA maraNa se rahita the, athavA malla-yuddha meM koI unako parAjita nahIM kara sakatA thA, isI kAraNa ve aparAjita the| bar3e-bar3e yuddhoM meM zatruoM kA mardana karane se ve zatru-mardana the, sahastroM zatruoM ke mAna kA mathana karane vAle the| AjJA yA sevA svIkAra karane vAloM para droha chor3akara kRpA karane vAle the / ve mAtsarya-rahita the, kyoMki dUsaroM ke lezamAtra bhI guNoM ke grAhaka the / mana, vacana, kAya kI sthira pravRtti ke kAraNa ve acapala (capalatA-rahita) the / niSkAraNa pracaNDa krodha se rahita the, maMjula vacanAlApa aura mRdu hAsya se yukta the| gambhIra, madhura aura paripUrNa satya vacana bolate the / adhInatA svIkAra karane vAloM para vAtsalya bhAva rakhate the / zaraNa meM Ane vAle ke rakSaka the / vajra, svastika, cakra Adi lakSaNoM se aura tila, mazA Adi vyaMjanoM ke guNoM se saMyukta the / zarIra ke mAna, unmAna aura pramANa se paripUrNa the, ve janma-sAta sarvAGga sundara zarIra ke dhAraka the / candra ke saumya AkAra vAle, kAnta aura priyadarzana the / 'amasRNa' arthAt kartavya-pAlana meM Alasya-rahita the athavA 'aNarSaNa' arthAt aparAdha karane vAloM para bhI kSamAzIla the / udaMDa puruSoM para pracaMDa daMDanIti ke dhAraka the| gambhIra aura darzanIya the / baladeva tAla vRkSa ke cihna vAlI dhvajA ke aura vAsudeva garur3a ke cihna vAlI dhvajA ke dhAraka the / ve dazAramaMDala karNa-paryanta mahAdhanuSoM ko khIMcane vAle, mahAsattva (bala) ke sAgara the| raNa-bhUmi meM unake prahAra kA sAmanA karanA azakya thA / ve mahAn dhanuSoM ke dhAraka the, puruSoM meM dhIra-vIra the, yuddhoM meM prApta kIrti ke dhAraka puruSa the, vizAla kuloM meM utpanna hue the, mahAratna vajra (hIrA) ko bhI aMgUThe aura tarjanI do aMguliyoM se cUrNa kara dete the / Adhe bharatakSetra ke arthAt tIna khaMDa ke svAmI the / saumyasvabhAvI the / rAja muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 91
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka kuloM aura rAjavaMzoM ke tilaka the / ajita the (kisI se bhI nahIM jIte jAte the) aura ajitaratha (ajeya ratha vAle) the / baladeva hala aura mUzala rUpa zastroM ke dhAraka the, tathA vAsudeva zAGga dhanuSa, pAJcajanya zaMkha, sudarzana cakra, kaumodakI gadA, zakatsinandakanamA khaGga ke dhAraka the / pravara, ujjvala, sukAnta, vimala kaustubha maNi yukta mukuTa ke dhArI the| unakA mukha kuNDaloM meM lage maNiyoM ke prakAza se yukta rahatA thA / kamala ke samAna netra vAle the| ekAvalI hAra kaMTha se lekara vakSaHsthala taka zobhita rahatA thA / unakA vakSaHsthala zrIvatsa ke sulakSaNa se cihnita thA / ve vizva-vikhyAta yaza vAle the / sabhI RtuoM meM utpanna hone vAle, sugandhita puSpoM se racI gaI, lambI, zobhAyukta, kAnta, vikasita, paMcavarNI zreSTha mAlA se unakA vakSaHsthala sadA zobhAyamAna rahatA thA / unake sundara aMga-pratyaMga eka sau ATha prazasta lakSaNoM se sampanna the| ve mada-matta gajarAja ke samAna lalita, vikrama aura vilAsayukta gati vAle the / zarada Rtu ke nava-udita megha ke samAna madhura, gaMbhIra, krauMca pakSI ke nirghoSa aura dundubhi ke samAna svara vAle the / baladeva kaTisUtra vAle nIla kauzeyaka vastra se tathA vAsudeva kaTisUtra vAle pIta kauzeyaka vastra se yukta rahate the (baladevoM kI kamara para nIle raMga kA aura vAsudevoM kI kamara para pIle raMga kA dupaTTA baMdhA rahatA thaa)| ve prakRSTa dIpti aura teja se yukta the, prabala balazAlI hone se ve manuSyoM meM siMha ke samAna hone se narasiMha, manuSyoM ke pati hone se narapati, parama aizvaryazAlI hone se narendra tathA sarvazreSTha hone se nara-vRSabha kahalAte the / apane kAryabhAra kA pUrNa rUpa se nirvAha karane se ve marud-vRSabhakalpa arthAt devarAja kI upamA ko dhAraNa karate the / anya rAjA-mahArAjAoM se adhika rAjateja rUpa lakSmI se dedIpyamAna the / isa prakAra nIla-vasana vAle nau rAma (baladeva) aura nava pIta-vasana vAle kezava (vAsudeva) donoM bhAI-bhAI hue haiN| sUtra - 328 unameM vAsudevoM ke nAma isa prakAra haiM-1. tripRSTha, 2. dvipRSTha, 3. svayambhU, 4. puruSottama, 5. puruSasiMha, 6. puruSapuMDarIka, 7. datta, 8. nArAyaNa (lakSmaNa) aura 9. kRSNa / baladevoM ke nAma isa prakAra haiM-1. acala, 2. vijaya, 3. bhadra, 4. suprabha, 5. sudarzana, 6. Ananda, 7. nandana, 8. padma aura 9. antima baladeva rAma / sUtra-329, 330 ina nava baladevoM aura vAsudevoM ke pUrva bhava ke nau nAma isa prakAra the- 1. vizvabhUti, 2. parvata, 3. dhanadatta, 4. samudradatta, 5. RSipAla, 6. priyamitra, 7. lalitamitra, 8. punarvasu, 9. aura gaMgadatta / ye vAsudevoM ke pUrva bhava meM nAma the| sUtra-331, 332 isase Age yathAkrama se baladevoM ke nAma kahU~gA / 1. vizvanandI, 2. subandhu, 3. sAgaradatta, 4. azoka, 5. lalita, 6. vArAha, 7. dharmasena, 8. aparAjita aura 9. raajllit| sUtra-333, 334 isa nava baladevoM aura vAsudevoM ke pUrvabhava meM nau dharmAcArya the- 1. saMbhUta, 2. subhadra, 3. sudarzana, 4. zreyAMsa, 5. kRSNa, 6. gaMgadatta, 7. sAgara, 8. samudra aura 9. drumasena / sUtra - 335 ye navoM hI dharmAcArya kIrtipuruSa vAsudevoM ke pUrva bhava meM dharmAcArya the / jahA~ vAsudevoM ne pUrva bhava meM nidAna kiyA thA una nagaroM ke nAma Age kahate haiMsUtra - 336, 337 ina navoM vAsudevoM kI pUrva bhava meM nau nidAna-bhUmiyA~ thIM / (jahA~ para unhoMne nidAna (niyANA) kiyA thaa)| jaise- 1. mathurA, 2. kanakavastu, 3. zrAvastI, 4. podanapura, 5. rAjagRha, 6. kAkandI, 7. kauzAmbI, 8. mithilA-purI aura 9. hstinaapur| sUtra-338,339 ina navoM vAsudevoM ke nidAna karane ke nau kAraNa the- 1. gAvI (gAya), 2. yUtastambha, 3. saMgrAma, 4. strI, 5. muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 92
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra- 4, 'samavAya ' yuddha meM parAjaya, 6. strI-anurAga, 7. goSThI, 8. para-Rddhi aura 9. mAtRkA (mAtA) / sUtra - 340-342 ina navIM vAsudevoM ke nau pratizatru (prativAsudeva) the / jaise- 1. azvagrIva, 2. tAraka, 3. meraka, 4. madhukaiTabha, 5. nizumbha, 6. bali, 7. prabharAja (prahlAda), 8. rAvaNa aura 9. jarAsandha / ye kIrtipuruSa vAsudevoM ke nau pratizatru the / ye sabhI cakrayodhI the aura sabhI apane hI cakroM se yuddha meM mAre gae / sUtra - 343 ukta nau vAsudevoM meM se eka marakara sAtavI pRthvI meM, pA~ca vAsudeva chaThI pRthvI meM, eka pA~cavI meM, eka cauthI meM aura eka kRSNa tIsarI pRthvI meM gae / sUtra - 344 sabhI rAma (baladeva) anidAnakRta hote haiM aura sabhI vAsudeva pUrva bhava meM nidAna karate haiN| sabhI rAma maraNa kara UrdhvagAmI hote haiM aura sabhI vAsudeva adhogAmI hote haiM / sUtra samavAya/ sUtrAMka - 345 ATha rAma (baladeva) antakRt arthAt karmoM kA kSaya karake saMsAra kA anta karane vAle hue / eka antima baladeva brahmaloka meM utpanna hue / jo AgAmI bhava meM eka garbhavAsa lekara siddha hoMge / sUtra 1- 346-351 isI jambUdvIpa ke airavata varSa meM isI avasarpiNI kAla meM caubIsa tIrthaMkara hue - 1. candra ke samAna mukha vAle sucandra, 2. agnisena, 3. nandisena, 4. vratadhArI RSidatta aura 5. somacandra kI maiM vandanA karatA hU~ / 6. yuktisena, 7. ajitasena, 8. zivasena, 9. buddha, 10. devazarma, 11. nikSiptazastra (zreyAMsa) kI maiM sadA vandanA karatA hU~ | tathA- 12. asaMjvala, 13. jinavRSabha aura 13. amitajJAnI ananta jina kI maiM vandanA karatA hU~ / 15. karmaraja-rahita upazAnta aura 16. guptisena kI bhI maiM vandanA karatA hU~ / 17. atipArzva, 18. supArzva tathA 19. devezvaroM se vandita marudeva, 20. nirvANa ko prApta ghara aura 21. prakSINa duHkha vAle zyAmakoSTha, 22. rAgavijetA agnisena / 23. kSINarAgI agniputra aura rAga-dveSa kA kSaya karane vAle, siddhi ko prApta caubIsave vAriSeNa kI maiM vandanA karatA hU~ / sUtra - 352, 353 isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM AgAmI utsarpiNI kAla meM sAta kulakara hoMge / jaise-1. mitavAhana, 2. subhUma, 3. suprabha, 4. svayaMprabha, 5. datta, 6. sUkSma aura 7. subandhu / ye AgAmI utsarpiNI meM sAta kulakara hoMge / sUtra - 354 sUtra isI jambUdvIpa ke airavata varSa meM AgAmI utsarpiNI kAla meM daza kulakara hoMge - 1. vimalavAhana, 2 . sImaMkara 3. sImaMdhara, 4. kSemaMkara, 5. kSemaMdhara, 6. dRDhadhanu, 7. dazadhanu, 8. zatadhanu, 9. pratizruti aura 10. sumati / isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM AgAmI utsarpiNI kAla meM caubIsa tIrthaMkara hoMge / - 355-359 1. mahApadma, 2. sUradeva, 3. supArzva, 4. svayaMprabha, 5. sarvAnubhUti, 6. devazruta, 7. udaya, 8. per3hAlaputra, 9. proSThila, 10. zatakIrti, 11. munisuvrata, 12. sarvabhAvavit, 13. amama, 14. niSkaSAya, 15. niSpulAka, 16. nirmama, 17. citragupta, 18. samAdhigupta, 19. saMvara, 20. anivRtti, 21. vijaya, 22. vimala, 23. devopapAta aura 24. anantavijaya ye caubIsa tIrthaMkara bhAratavarSa meM AgAmI utsarpiNI kAla meM dharmatIrtha kI dezanA karane vAle hoMge I sUtra - 360-364 ina bhaviSyakAlIna caubIsa tIrthaMkaroM ke pUrva bhava ke caubIsa nAma isa prakAra haiM, yathA- 1. zreNika, 2. supArzva, 3. udaya, 4. proSThila anagAra, 5. dRDhAyu, 6. kArtika, 7. zaMkha, 8. nanda, 9. sunanda, 10. zataka, 11. devakI, 12. sAtyaki, 13. vAsudeva, 14. baladeva, 15. rohiNI, 16. sulasA, 17. revatI, 18. zatAlI, 19. muni dIparatnasAgara kRt " ( samavAya)" AgamasUtra - hinda-anuvAda" Page 93
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka bhayAlI, 20. dvIpAyana, 21. nArada, 22. aMbaDa, 23. svAti, 24. buddha / ye bhAvi tIrthaMkaroM ke pUrva bhava ke nAma jAnanA caahie| sUtra - 365 ukta caubIsa tIrthaMkaroM ke caubIsa pitA hoMge, caubIsa mAtAeM hoMgI, caubIsa prathama ziSya hoMge, caubIsa prathama ziSyAeM hoMgI, caubIsa prathama bhikSA-dAtA hoMge aura caubIsa caitya vRkSa hoNge| isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM AgAmI utsarpiNI meM bAraha cakravartI hoMge / jaisesUtra-366, 367 1. bharata, 2. dIrghadanta, 3. gUDhadanta, 4. zuddhadanta, 5. zrIputra, 6. zrIbhUti, 7. zrIsoma, 8. padma, 9. mahApadma, 10. vimalavAhana, 11. vipulavAhana, bArahavA~ riSTa, ye bAraha cakravartI AgAmI utsarpiNI kAla meM bharatakSetra ke svAmI hoNge| sUtra - 368 ina bAraha cakravartiyoM ke bAraha pitA, bAraha mAtA aura bAraha strIratna hoNge| isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM AgAmI utsarpiNI kAla meM nau baladevoM aura nau vAsudevoM ke pitA hoMge, nau vAsudevoM kI mAtAeM hoMgI, nau baladevoM kI mAtAeM hoMgI, nau dazAra-maMDala hoMge / ve uttama puruSa, madhyama puruSa, pradhAna puruSa, ojasvI, tejasvI Adi pUrvokta vizeSaNoM se yukta hoMge / pUrva meM jo dazAra-maMDala kA vistRta varNana kiyA hai, vaha saba yahA~ para bhI yAvat baladeva nIla vasana vAle aura vAsudeva pIta vasana vAle hoMge, yahA~ taka jyoM kA tyoM kahanA cAhie / isa prakAra bhaviSyakAla meM do do rAma aura kezava bhAI hoMge / unake nAma isa prakAra hoMgesUtra - 369, 370 __1. nanda, 2. nandamitra, 3. dIrghabAhu, 4. mahAbAhu, 5. atibala, 6. mahAbala, 7. balabhadra, 8. dvipRSTha aura 9. nau AgAmI utsarpiNI kAla meM nau vRSNI yA vAsudeva hoNge| tathA 1. jayanta, 2. vijaya, 3. bhadra, 4. suprabha, 5. sudarzana, 6. Ananda, 7. nandana, 8. padma aura antima saMkarSaNa ye 9 (nau) baladeva hoNge| sUtra - 371 ina navoM baladevoM aura vAsudevoM ke pUrvabhava ke nau nAma hoMge, nau dharmAcArya hoMge, nau nidAnabhUmiyA~ hoMgI, nau nidAna-kAraNa hoMge aura nau pratizatra hoMge / jaisesUtra - 372, 373 1. tilaka, 2. lohajaMgha, 3. vajrajaMgha, 4. kezarI, 5. prabharAja, 6. aparAjita, 7. bhIma, 8. mahAbhIma aura 9. sugrIva / kIrtipuruSa vAsudevoM ke ye nau pratizatru hoMge / sabhI cakrayodhI hoMge aura yuddha meM apane cakroM se mAre jaaeNge| sUtra - 374-381 isI jambUdvIpa ke airavata varSa meM AgAmI utsarpiNI kAla meM caubIsa tIrthaMkara hoNge| jaise- 1. sumaMgala, 2. siddhArtha, 3. nirvANa, 4. mahAyaza, 5. dharmadhvaja, ye arahanta bhagavaMta AgAmI kAla meM hoMge, punaH 6. zrIcandra, 7. puSpaketu, 8. mahAcandra kevalI aura 9. zrutasAgara arhat hoMge, punaH 10. siddhArtha, 11. pUrNaghoSa, 12. mahAghoSa kevalI aura 13. satyasena arhan hoMge, tatpazcAt 14. sUrasena arhan, 15. mahAsena kevalI, 16. sarvAnanda aura 17. devaputra arhan hoMge / tadanantara, 18. supArzva, 19. suvrata arhan, 20. sukozala arhan aura 21. anantavijaya arhan AgAmI kAla meM hoMge / tadanantara, 22. vimala arhan, unake pazcAt 23. mahAbala arhan aura phira, 24. devAnanda arhana AgAmI kAla meM hoMge / ye Upara kahe hae caubIsa tIrthaMkara kevalI ravata varSa meM AgAmI utsarpiNI kAla meM dharma-tIrtha kI dezanA karane vAle hoMge sUtra - 382 (isI jambUdvIpa ke airavata varSa meM AgAmI utsarpiNI kAla meM) bAraha cakravartI hoMge, bAraha cakravartiyoM ke pitA hoMge, unakI bAraha mAtAeM hoMgI, unake bAraha strIratna hoMge / nau baladeva aura vAsudevoM ke pitA hoMge, nau muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 94
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/sUtrAMka vAsudevoM kI mAtAeM hoMgI, nau baladevoM kI mAtAeM hoMgI / nau dazAra maMDala hoMge, jo uttama puruSa, madhyama puruSa, pradhAna puruSa yAvat sarvAdhika rAjateja rUpa lakSmI se dedIpyamAna do-do rAma-kezava (baladeva-vAsudeva) bhAI-bhAI hoNge| unake nau pratizatru hoMge, unake nau pUrvabhava ke nAma hoMge, unake nau dharmAcArya hoMge, unakI nau nidAna-bhUmiyA~ hoMgI, nidAna ke nau kAraNa hoMge isI prakAra se AgAmI utsarpiNI kAla meM airavatakSetra meM hone vAle baladevAdi kA mukti-gamana, svarga se Agamana, manuSyoM meM utpatti aura mukti kA bhI kathana karanA / isI prakAra bharata aura airavata ina donoM kSetroM meM AgAmI utsarpiNI kAla meM hone vAle vAsudeva Adi kA kathana karanA caahie| sUtra - 383 isa prakAra yaha adhikRta samavAyAGga sUtra aneka prakAra ke bhAvoM aura padArthoM ko varNana karane ke rUpa se kahA gayA hai| jaise-isameM kulakaroM ke vaMzoM kA varNana kiyA gayA hai / isI prakAra tIrthaMkaroM ke vaMzoM kA, cakravatiyoM ke vaMzoM kA, dazAra-maMDaloM kA, gaNadharoM ke vaMzoM kA, RSiyoM ke vaMzoM kA, yatiyoM ke vaMzoM kA aura muniyoM ke vaMzoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| parokSarUpa se trikAlavartI samasta arthoM kA parijJAna karAne se yaha zrutajJAna hai, zrutarUpa pravacana-puruSa kA aMga hone se yaha zrutAGga hai, isameM samasta sUtroM kA artha saMkSepa se kahA gayA hai, ataH yaha zrutasamAsa hai, zruta kA samudAya rUpa varNana karane se yaha 'zrutaskandha' hai, samasta jIvAdi padArthoM kA samudAyarUpa kathana karane se yaha 'samavAya' kahalAtA hai, eka do tIna Adi kI saMkhyA ke rUpa se saMkhyAna kA varNana karane se yaha saMkhyA' nAma se bhI kahA jAtA hai / isameM AcArAdi aMgoM ke samAna zrutaskandha Adi kA vibhAga na hone se ise 'adhyayana' bhI kahate haiN| isa prakAra zrI sudharmAsvAmI jambUsvAmI ko lakSya karake kahate haiM ki isa aMga ko bhagavAna mahAvIra ke samIpa jaisA maineM sUnA, usI prakAra se maiMne tumheM kahA hai| samavAya prakIrNaka kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt 4 samavAya aMgasUtra-4 kA hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt' (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 95
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 4, aMgasUtra-4, 'samavAya' samavAya/ sUtrAMka namo namo nimmaladaMsaNassa pUjyapAdu zrI AnaMda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara gurUbhyo nama: " XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXX OXXXXXX000000OOOOOOXAMWW XXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXX .XXX - samavAya AgamasUtra hindI anuvAda [anuvAdaka evaM saMpAdaka] Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] AG 211882:- (1) (2) deepratnasagar.in bhelA bheDresa:- jainmunideepratnasagar@gmail.com bhopAla 09825967397 muni dIparatnasAgara kRt (samavAya) AgamasUtra-hinda-anuvAda" Page 96