________________
પહેe :
૧ ૩૦૬
ત્રણ મહાન તકે ઓની દુર્ગતિ ન થાય પણ સગતિ થાય તેને ધર્મ સમજવાને છે. આ વ્યાખ્યાને ફલિતાર્થ એ છે કે–જે સાધનાથી અધ:પતન અટકતું હોય અને આત્મવિકાસને માર્ગ ખુલે થતું હોય તે સઘળાં સાધનેને સમાવેશ ધર્મમાં થાય છે, પછી તે “ભકિત હોય, “જ્ઞાન” હાય, કર્મ હોય, “ ત્યાગ' હોય, ‘વિરાગ્ય ” હોય “જપ” હોય, “તપ” હોય કે “ ગ” વગેરે કઈ પણ પ્રક્રિયા હેય.
એક નિગ્રંથ જૈન મહર્ષિને કઈ જિજ્ઞાસુએ પૂછ્યું કે હું પૂજ્ય ! ધર્મની વ્યાખ્યા જુદા જુદા મહર્ષિએ જુદી જુદી રીતે કરે છે અને તેના સ્વરૂપ સંબંધી પણ તેઓ એકમત નથી; તો ધર્મ' શબ્દથી મારે શું સમજવું?” નિગ્રંથ મહર્ષિએ તેને ઉત્તર આપે કે –
"जं अप्पह न सुहायई, तं पुण परह न वंछिअई। धंमह एहज मूलु, काई वलि वलि पुच्छिअई १॥"
હે મહાનુભાવ! વારંવાર શા માટે પૂછે છે? ટૂંકમાં તને જણાવું છું કે-જે કાર્ય પિતાને સુખકર ન લાગતું હોય, તે બીજા પ્રત્યે ઈચ્છવું નહિ, એ ધર્મનું મૂળ છે. એટલે કે જે જે ક્રિયાઓ આત્મપમ્ય અથવા સમભાવના સિદ્ધાંત પર રચાયેલી છે તે સઘળી ધર્મ છે અને તેનાથી ભિન્ન સર્વ ક્રિયાઓ અધર્મ છે.
એક અન્ય નિગ્રંથ મહર્ષિએ શિવસુખના ઉપાયરૂપ ધર્મનું જે સ્વરૂપ બતાવ્યું છે, તે પણ તેટલું જ વિશદ અને તેટલું જ વ્યાપક છે. તેઓ કહે છે કે –
