Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
It
છે
ત્રણ મહાન તકો
[ માનવજીવન, આર્યદેશ અને સસાધનની મહત્તા ]
**
( 48
&
જ. :
is
:
ઓ
ક
G
માળી)
યજા
પુષ્પ : ૧ :
૦
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૩ હિ
Dછર્િછાના છ -છ
ધમધ ગ્રંથમાળા-પુષ્પ પહેલું.
ત્રણ મહાન તકો [ માનવજીવન આદિની મહત્તા ]
: લેખક : શ્રી ધીરજલાલ ટેકરસી શાહ,
8994949) --છોણો--
આછો-
ora-
gorge AS XA UMA Re
૨ પ્રકાશક : શ્રી મુક્તિકમલ જૈન મહાગ્રન્થમાળા. કાર્યાધિકારી–લાલચંદ નંદલાલ શાહ
ઠે. રાવપુરા, ઘીકાંટા, વડલીઆ-વડોદરા. exa- ----- w es
eglie
@
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકઃ
મુક્તિક્રમલ જૈન મોહન ગ્રંથમાળા રાવપુરા–વડાદરા.
આવૃત્તિ પહેલી.
પહેલી વાર
દેશ આના
વિ. સં. ૨૦૦૭ અક્ષયતૃતીયા.
• મુદ્રક ઃ
શા. ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ શ્રી મહાલ્ય પ્રીં. પ્રેસ-ભાવનગર.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
આભાર
卐
શ્રી જયંત મેટલ વર્કસના માલિક કપડવંજ નિવાસી ધર્મશ્રદ્ધાળુ, ઉદારચરિત, શ્રેષ્ઠિવ, શ્રીમાન્ શેઠ ચીમનલાલ ડાહ્યાભાઈએ આ ગ્રન્થમાળાનું પ્રકાશન સસ્તું રાખવામાં જે ઉદાર આર્થિક સહાય આપી છે તે માટે તેમના હાર્દિક આભાર માનીએ છીએ.
લી
પ્રકાશક
-----------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટૂંકા બોલ. પૂજ્યપાદ પરમપકારી સ્વ. આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજય મેહન સૂરીશ્વરજી મહારાજની હયાતિમાં પરમપૂજ્ય આચાર્ય શ્રીમદ્દ વિજયપ્રતાપસૂરીશ્વરજી મહારાજ, પરમપૂજ્ય આચાર્ય શ્રીમદ્દ વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા પૂજ્ય મુનિપ્રવર શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે આજની ઊગતી પ્રજાના જીવનનું ધાર્મિક ઘડતર સુંદર અને આદર્શબૂત બને એ માટે નાની એક ગ્રન્થમાળા શરૂ કરાવવા સવનું સેવેલું. વર્ષોજૂનાં તેઓશ્રીનાં સ્વપ્નાંને આજે મૂર્ત સ્વરૂપ મળતાં અને ઘણું જ આનંદ થાય છે.
આ ગ્રન્થમાળાને ઉદેશ જૈન ધર્મનાં ઉચ્ચ અને વિશ્વમાન્ય સિદ્ધાન્ત તેમજ પવિત્ર આચાર-વિચારોને લેકહિતાર્થે પ્રગટ કરવાને છે.
આ ગ્રન્થમાળામાં કુલ ૨૦ પુસ્તકો પ્રગટ થશે અને બે વર્ષની આસપાસની મુદતમાં ગ્રાહકોને મળી જશે. એવી ધારણા છે.
એ ૨૦ પુસ્તકનાં નામે કવર પેજ ચોથા ઉપર છાપવામાં આવ્યા છે. એનાં નામો જ એની ઉપગિતા પૂરવાર કરી આપે છે.
આ પેજનાની જાહેરાત ગત સાલના પર્યુષણ પર્વમાં ડીજીના ઉપાશ્રયમાં કરવામાં આવી હતી અને જનતાએ સહર્ષ વધાવી લીધી હતી.
આ પુસ્તક અભ્યન્તર અને બાહ્ય બને પે સુંદર છે. એટલે કે અમોએ નૈતિક તેમજ ધાર્મિક જીવનમાં પ્રવેશ કરનાર વાચકવર્ગને લક્ષ્યમાં રાખી ધર્મપ્રચારનું જે દષ્ટિબિન્દુ નક્કી કર્યું છે તેને અનુલક્ષીને આંકેલી મર્યાદાને વળગી રહી મૌલિક
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાને સુંદર શૈલીમાં ને રોચક ભાષામાં રજૂ કરવામાં આવ્યા છે તેમજ તેને દાખલા, દલીલે ને દૃષ્ટાંતેથી પુષ્ટ બનાવવામાં આવ્યા હોવાથી ગ્રથનું આભ્યન્તર સ્વરૂપ આકર્ષક બન્યું હોય તેમ અમારે આત્મા સાક્ષી આપે છે.
તેવી જ રીતે સારા કાગળ, સુંદર છપાઈથી તેનું બાહ્ય સ્વરૂપ પણ મનેતર બનાવવા પ્રયાસ કર્યો છે.
આ ગ્રન્થમાળા ધાર્મિક બોધ અને સિદ્ધાન્તને રજા કરનાર હોવાથી તેનું “ ધર્મબોધ ” ગ્રન્થમાળા એવું નામ આપવામાં આવ્યું છે.
પ્રકાશન વહેલી તકે બહાર પડે તે પ્રયાસ છતાં મુદ્રણ ને સંજોગોની અનિવાર્ય પરિસ્થિતિ અંગે જે વિલંબ થયે છે તે માટે ગ્રન્થમાલાના ગ્રાહકો ક્ષન્તવ્ય ગણશે.
હવે પછી પાંચ પુસ્તકોનો સ્ટ તૈયાર થયે પહોંચાડવામાં આવશે. વર્તમાન વિકટ સંજોગોને કારણે કદાચ મોડું વહેલું બને તેમ છતાં બને તેટલી ઝડપે ગ્રાહકોને પુસ્તકે પહોંચી જાય તે માટે પૂરતો ખ્યાલ રખાશે.
આ પ્રયાસ યોગ્ય છે કે કેમ ? તે તે જનતા અમારા પ્રયાસને કેટલે આવકારે છે તે ઉપરથી જાણી શકીશું.
આ પ્રથમ પુષ્પનું નામ “ ત્રણ મહાન તક ” છે. જાણીતા વિદ્વાન લેખક શ્રીયુત ધીરજલાલ ટોકરચી શાહે લેકમેગ્ય શૈલીમાં સુંદર રીતે તૈયાર કરી આપ્યું છે. આ ગ્રંથમાળા સાથે તેઓ આત્મીય રીતે જોડાયા છે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ગ્રન્થમાળાના ૨૦ પુસ્તકનું લવાજમ પ્રચારની ભાવનાથી મુંબઈ માટે રૂ. ૧૦ અને બહારગામ માટે રૂ. ૧૧ રાખેલું છે. સખ્ત મોંઘવારી ને તેની પાછળ થતા અન્ય ખર્ચાઓ જેનાં આ કીંમતે પુસ્તક આપી ન શકાય, પરંતુ તેમાં પડનારી ખેટમાં ઉદારહૃદયી પુણ્યાત્માએ અમને ઘણે સુંદર આર્થિક સહકાર આપે છે માટે તેમને જુદે આભાર માનવામાં આવ્યું છે. તે ઉપરાંત લેખકને, ગ્રન્થમાળા પ્રત્યે પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે જેમણે સહાનુભૂતિ દાખવી છે તે સહુને અત્ર આભાર માનવામાં આવે છે. હંમેશા આ સહકાર મલ્યા કરશે તેવી શુભાશા સાથે વિરમું છું.'
અને અજાણતાં જૈનધર્મના આશય વિરૂદ્ધ કંઈ છપાયું હેય તો તેની ક્ષમા માગવા સાથે ગુણગ્રાહી સુજ્ઞ વાચકોને અમારી ક્ષતિઓ સૂચવવા વિનમ્ર વિનંતિ છે.
લાલચંદ
વિષયાનુક્રમ,
વિષય
૧. તક પહેલી : ૨. તક બીજી ૩. તક ત્રીજી
મનુષ્ય ભવ આય દેશ સત્સાધન
પૃષ્ઠ નં. ૧ થી ૪૩ ૪૪ થી ૬૫ ૬૬ થી ૮૦
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
|| શ્રીવીતરાય નમઃ |
तक पहेली
મનુષ્ય ભવ
भवबीजाङ्कुरजनना, रागाद्याः क्षयमुपगता यस्य । ब्रह्मा वा विष्णुर्वा, हरो जिनो वा नमस्तस्मै ॥
ભાવાર્થ –જેના રાગ, દ્વેષ અને અજ્ઞાનેદિક દોષ નાશ પામ્યા છે તે બ્રહ્મા હો, વિષ્ણુ હો, મહાદેવ છે કે જિન-તીર્થંકર છે, તેને મારે નમસ્કાર હો. - મનુષ્ય સિંહ કે વાઘ જેટલે બળવાન નથી, સાંઢ કે હાથી જેટલે કદાવર નથી અને ઊંટ કે જિરાફ જેટલે ઊંચે નથી. વળી તેનામાં ઘડાને વેગ નથી, હરણની ગતિ નથી કે વાનરની ચપળતા પણ નથી, તે પછી કયા કારણે તેને પશુ કરતાં શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવ્યું છે ? | શું શિંગડાં ન લેવાં એ શ્રેષ્ઠતાનું લક્ષણ છે? જે એમ હોય તે હાથી, ઊંટ, ઘોડા, ગધેડા, સિંહ, વાઘ, રીંછ, ચિત્તા વગેરે પશુઓને શિંગડાં હતાં નથી. શું પૂંછડી ન હેવી એ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મધ-ચંથમાળા
* પુષ્પ શ્રેષ્ઠતાને સિકકે છે? જો એમ હોય તે ચીંપાનીઝ અને ગેરીલા આદિ વાનરેને પૂછડી હોતી નથી. ત્યારે શું મૂછ હેવી એ શ્રેષતાનું પ્રતીક છે? જો એમ હોય તે વાઘ, વરુ, સિંહ, બિલાડી વગેરે અનેક પશુઓ મૂછવાળાં હોય છે. અને જે દાઢી હેવી એ જ શ્રેષ્ઠતાનું નિશાન હોય તે બકરાંઓ બહુ સારી દાઢી ઉગાડી જાણે છે !
જે એમ કહેવામાં આવે કે પશુઓ નગ્ન હાલતમાં રખડે છે, તેથી તેઓ ઉતરતી કેટિનાં છે, તો કેટલાયે મનુષ્ય જંગલમાં વસ્ત્ર રહિત હાલતમાં જ વસે છે અને સંસ્કૃત સમાજમાં પણ બાળકે, નગ્ન મતવાદીઓ અને કેટલાક સાધુઓ વસ્ત્રથી તદ્દન રહિત હોય છે. અથવા એમ કહેવામાં આવે કે પશુઓ રાંધી શકતા નથી–રાઈ કરીને જમી શકતા નથી, તે પૃથ્વીના પટ પર આજે કેટલીયે મનુષ્ય જાતિઓ એવી વસે છે કે જેઓ રાંધવાની કળા બિલકુલ જાણતી નથી અને માત્ર ફળ, ફૂલ કે શિકાર પર જ પોતાનું ગુજરાન ચલાવે છે.
આહાર” એટલે ખાવુંપીવું, “નિદ્રા” એટલે ઊંઘી જવું, ભય” એટલે બળવાનથી બીવું અને “મૈથુન” એટલે વિષયચેષ્ટા કરવી, એ ચારે “સંજ્ઞાઓ” પશુ અને મનુષ્યમાં સમાન હોય છે, તે પછી મનુષ્યમાં એવું કયું તત્ત્વ વિશિષ્ટ છે કે જેના લીધે તે પશુ કરતાં અનેકગુણ ચડિયાત અથવા શ્રેષ્ઠ ગણાય છે ?
મનુષ્યની વિશિષ્ટતા આ પ્રશ્નનો સ્પષ્ટ ઉત્તર એ છે કે “વિચાર કરવાની શક્તિ” અથવા “બુદ્ધિ ” એ મનુષ્યની વિશિષ્ટતા છે. જેના
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું
૩ :
રણુ મહાન તકો લીધે તે સારું-ટુ જાણી શકે છે, હિત–અહિત સમજી શકે છે અને તેના આધારે સુખના ઉપાયે વેજી શકે છે. તેથી જ જે મનુષ્ય બુદ્ધિને ઉપયોગ કરવામાં બેદરકાર રહે છે અથવા તેના દ્વારા ઉત્તમ ફલેની પ્રાપ્તિ કરતા નથી, તેમને પશુઓના જેવા ગણવામાં આવે છે. આ રહ્યા એક કવિના શબ્દો –
“વેષ ન વિદ્યા ન તો ન રાખં, न चापि शीलं न गुणो न धर्मः। ते मृत्युलोके भुवि भारभूता
મનુષ્ય મૃrશ્ચત ” “જેમણે [ બુદ્ધિની સંપત્તિ અથવા વિવેકની મૂડી હાજર હોવા છતાં] વિદ્યાનું અધ્યયન કર્યું નથી, તપશ્ચરણને એક દિલથી આવ્યું નથી, ગરીબોને દાન દીધું નથી, શીલની આરાધના કરી નથી, ગુણનો સંચય કરવામાં ઉદારતાનો પરિચય આપ્યું નથી અને મહામંગલકારી એવા ધર્મનું આચરણ કર્યું નથી, તેઓ આ જગતમાં પૃથ્વીને ભારભૂત છે અને મનુષ્યના રૂપમાં પશુઓ તરીકે જ પોતાનું જીવન વ્યતીત કરી રહ્યા છે.”
બુદ્ધિનું ફલ પ્રપંચ અને દગલબાજી નથી, પણ તત્વની વિચારણા છે. તે માટે એક અનુભવી પુરુષે ઠીક જ કહ્યું છે કે
“તરવવિજાપ , देहस्य सारं व्रतधारणं च । अर्थस्य सारं किल पात्रदानं, વારઃ ૪ પ્રીતિ ના ”
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્માધ-થમાળા
“મનુષ્યને બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ છે, તેનો ખરે ઉપયોગ તત્ત્વની વિચારણા છે; ઉત્તમ દેહ પ્રાપ્ત થયું છે, તેને ખરે ઉપગ વ્રત–નિયમની ધારણા છે; વળી ધન મળ્યું છે, તેને ખરે ઉપગ સુપાત્રને દાન છે અને વ્યવસ્થિત વાણી મળી છે, તેને ખરે ઉપયોગ મનુષ્યને પ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય તે રીતને તેને વ્યવહાર છે.”
તત્વવિચારણું કઈ પણ વસ્તુ, ક્રિયા કે ઘટના પર ઊંડાણથી વિચાર કરો અને તેના પૂર્વાપર સંબંધે તપાસીને ચોક્કસ નિર્ણય પર આવવું, તે તત્ત્વવિચારણનું રહસ્ય છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે આપણી સામે જે જે વસ્તુઓ ગોઠવાયેલી છે, જે જે ક્રિયાઓ બની રહી છે કે જે જે ઘટનાઓ ઉપસ્થિત થઈ રહી છે, તેના પર બુદ્ધિ દોડાવવી અને તેમાંથી યોગ્ય સાર તારવી કાઢ એ તત્વની વિચારણા છે. જે એવી વિચારણા ન થાય તે બુદ્ધિ મળી એ બેકાર છે અને મનુષ્યને દેહ મળે એ નિરર્થક છે.
તત્વવિચારણાને મુખ્ય હેતુ હિત અને અહિતને નિર્ણય છે. અર્થાત્ મનુષ્યમાત્રે તત્વવિચારણા દ્વારા એ વાત શોધી કાઢવી આવશ્યક છે કે “કઈ વસ્તુઓ મારે માટે હિતકર છે અને કઈ વસ્તુઓ મારા માટે અહિતકર છે.” આ વિષયમાં બે જાતનાં ફલે"નું દાંત સમજવા ગ્ય છે.
બે જાતનાં ફ્લે. એક સથવારો ઘણું મુસાફરો સાથે એક જંગલમાંથી
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું :
ત્રણ મહાન તકા પસાર થઈ રહ્યો હતા. તે જંગલ ઘણું વિકટ હતું, તેથી તેને પસાર કરવામાં ધાર્યા કરતાં વધારે દિવસે નીકળી ગયા. અને પાસેનું બધું ભાતું ખૂટી પડયું. હવે તે મુસાફા ખાવાનુ મેળ વવાની ઇચ્છાથી આમતેમ ભટકવા લાગ્યા. તેઓ ઘણું ઘણુ રખડ્યા પણ કાંઇ ખાવાનું મળ્યું નહિ. એવામાં અચાનક એક લવૃક્ષ તેમની નજરે પડયું. તેનાં લેા રૂપે અને રંગે અતિ સેહામણાં હતાં, એટલે પહેલી નજરે જ આંખને ગમી જાય તેવાં હતાં. વળી ભૂખ પણ કકડીને લાગી હતી, તેથી મુસાફા તેનાં ફ્લ લેવાને દોડયા.
: 4:
આ વખતે સાવાહ એટલે સથવારાના નાયક જે ઘણા અનુભવી અને પીઢ હતા, તેણે કહ્યું: ‘ ભાઈ ! થેભે. આ લેા દેખાય છે સુંદર, પણ ખરેખર તેવાં નથી,
તમે એનું
ભક્ષણ કરશે કે તરત જ પ્રાણ નીકળી જશે. આ તે છે
કિમ્પાક ફળ ! આગળ એક વાર, આવા જ પ્રસંગે, કેટલાક માણસાએ આવાં લેા ખાધાં હતાં, જેના પરિણામે તે શીઘ્ર
"
મૃત્યુ પામ્યા હતા.
સાર્થવાહની આવી વાત સાંભળીને મુસાકાએ તે લેા ખાવાનેા વિચાર છેડી દીધેા અને બીજા ફ્લેની તપાસ કરવા લાગ્યા. જ્યારે તે ઘણું ઘણું રખડયા ત્યારે મીનુ એક લવૃક્ષ જોવામાં આવ્યું. તેના પર કેટલાંક લે લટકતાં હતાં, પણ દેખાવમાં તે જરાય સુંદર ન હતાં, પરંતુ સાથે - વાડે એ જોઇને કહ્યું કેઃ - ભાઈએ ! આપણે ખરેખરા ભાગ્યશાળી છીએ કે આવું સુંદર ફ્લાવાળું વૃક્ષ આપણુને મળી આવ્યું. એનું નામ છે અમૃતલ. જે એનુ એક જ કુલ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા ખાય છે, તેને દિવસો સુધી ભૂખ તરસ લાગતી નથી, માટે તમે એ ફલને તેડી લે અને તેનું આનંદથી ભક્ષણ કરે. એમ કરવાથી આપણું ભૂખ ભાંગી જશે અને બાકી રહેલા જંગલને સહીસલામત પસાર કરી શકીશું.'
સાર્થવાહની સલાહ મુજબ મુસાફરોએ તે ફલે તોડી લીધાં અને ખાઈ જેમાં તે અમૃત સમાન મીઠાં જણાયાં. પછી કેટલાક વખતે તેઓ એ જંગલને સહીસલામત ઓળંગી ગયા.
કિપાક ફલ દેખાવમાં સુંદર હતાં પણ પરિણામે નુકશાનકારી હતાં, તેથી અહિતકર ગણાયાં અને અમૃતફલ દેખાવમાં અસુંદર હતાં પણ પરિણામે લાભકારી હતાં, તેથી હિતકર લેખાયાં. તે મુજબ જે પ્રવૃત્તિનું છેવટ સારું હોય છે, તે હિતકર કહેવાય છે અને જે પ્રવૃત્તિનું છેવટ સારું રહેતું નથી, તે અહિતકર કહેવાય છે.
હિત અને અહિતના જ્ઞાનને અથવા હિત અને અહિત વિષેની ખાતરીભરી સમજણને અનુભવી પુરુષોએ વિવેકની સંજ્ઞા આપેલી છે. આ વિવેક પ્રકટવાથી જ મનુષ્ય પિતાની પ્રગતિ, પોતાને વિકાસ, પિતાની ઉન્નતિ કે પિતાને અભ્યદય સાધી શકે છે અને બાકીના તે ભરવાડના છોકરાની જેમ પ્રાપ્ત થયેલે મનુષ્ય દેહરૂપી અમૂલ્ય હીરે તદ્દન નજીવી કિંમતમાં જ ગુમાવી દે છે.
ભરવાડને છેક. કાના નામને ભરવાડને એક છોકરો નદીકિનારે ઘેટાં બકરાં ચરાવી રહ્યો હતો. તેવામાં તેની નજર એક ખૂબ ચક
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું:
૭ :
ત્રણ મહાન તકે ચક્તિ વસ્તુ પર પડી. “અહેકે સુંદર કાચ છે ને?” એમ માનીને તેણે એ ચકચક્તિ વસ્તુ ઉઠાવી લીધી અને તેનાથી રમત કરવા લાગ્યો ! એવામાં ત્યાં થઈને એક વેપારી પસાર થયો. તેણે પેલી ચકચકિત વસ્તુ જોઈને કહ્યું કેઃ “અલ્યા કાનિયા! તું અહીં બેઠે બેઠે કાચથી રમે છે અને તારાં ઘેટાં-બકરાં તે નદીને પેલે પાર દૂર દૂર નીકળી ગયાં છે ! જે તેમાંથી એકાદ ઘેટું-બકરું ઓછું થયું તે તારા બાપને શું જવાબ આપીશ ?”
વેપારીની આ વાત સાંભળીને કાને કાંઈક શરમીંદો પડી ગયો. તેણે રમવાનું માંડી વાળ્યું અને પેલે “કાચને કકડે ” ગજવામાં મૂકી ચાલવા માંડયું. તે વખતે પેલા ચતુર વેપારીઓ કહ્યું: “ઓ કાના ! તારે આ કાચના કકડાનું શું કામ છે ? તે મને આપી દે. હું તેને મારી ગાયના ગળે લટકાવીશ. અને તે કાચ મારે કાંઈ મફત જોઈ નથી ! તેના બદલે તું કહીશ તેટલે ગોળ જોખી આપીશ.”
ગોળનું નામ સાંભળતાં ભરવાડના છોકરાનું મેં ભરાઈ ગયું. તેણે કહ્યું કેઃ “શેઠ ! આ કાચ મને બહુ ગમે છે, પણ તમે માગે છે એટલે મારાથી ના પાડી શકાતી નથી. વારુ, આ કાચ તમે લઈ જાઓ ને તેના બદલામાં મને સવાશેર ગેળ જોખી આપજે.” એમ બેલી તેણે પેલે “કાચને કકડે” વેપારીને આપી દીધો. પછી સાંજ ટાણે તે વેપારીના ઘેર ગયે, ત્યાં વેપારીએ તેને સવાશેર ગેળ જોખી આપે અને વધારામાં પાંચ સેપારી ઉપરથી આપી.
કાને હરખાતે હરખાતે પિતાના ઘેર ગયે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા ' કહેવાની જરૂર ભાગ્યે જ છે કે પેલે કાચને ટુકડે એક મૂલ્યવાન હીરે હતું, જેને વેચવાથી તે વેપારી એકાએક શ્રીમંત બની ગયે.
આપણે જીવન-વ્યવહાર કાનાની આ મૂર્ખાઈ પર સહુ કેઈને હસવું આવશે, પરંતુ અવલોકન કરીશું તો જણાશે કે આપણે પિતાને જીવનવ્યવહાર તેના કરતાં વધારે ડહાપણભરેલ નથી. અન્ય પ્રાણીએની સરખામણીમાં અનેકગણે ઉત્તમ દેહ મળવા છતાં આપણે તેમાંથી શું લાભ ઉઠાવ્યો ? રાત્રિઓ મોટા ભાગે સૂઈને પૂરી કરી અને દિવસે મોટા ભાગે ખાઈ-પીને પસાર કર્યા. બાળપણ રમતમાં ગુમાવ્યું, જુવાની ભાગવિલાસમાં પૂરી કરી અને ઘડપણમાં સર્વ પ્રકારની પરાધીનતાના કારણે કાંઈ પણ બની શકયું નહિ. આપણા સાઠ, સિત્તેર કે એંસી વર્ષના આયુષ્યનું સરવૈયું કાઢીશું તે લાગ્યા વિના નહિ જ રહે કે આપણે જીવનને લગતા કારભાર તદ્દન દેવાળિયે છે, છેક જ નિરાશાજનક છે. જે આ વાતની પૂરી પ્રતીતિ ન થતી હોય તો નીચેની તાલિકામાં સાચા આંકડા મૂકી જુઓ.
એંસી વર્ષનું સરવૈયું એંસી વર્ષના ૨૮૮૦૦ દિવસના ૬૧ર૦૦ કલાકને હિસાબ
૧ ભણવા ગણવામાં ૨ માતાપિતાની સેવામાં
૧ ખાવાપીવામાં ૨ નાવાધવામાં
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું?
મહાન તો ૩ પરોપકારી કાર્યો કરવામાં ૩ હરવા ફરવામાં ૪ સાધુસંતના સમાગમમાં ૪ બેસી રહેવામાં પ ધર્મોપદેશ સાંભળવામાં ૫ સૂઈ રહેવામાં ૬ સ્વાધ્યાય કરવામાં
૬ ભેગવિલાસમાં ૭ પ્રભુભક્તિમાં
૭ ગપાટા સપાટામાં ૮ ધર્મધ્યાનમાં
૮ નિંદા-કુથલીમાં ૯ રમતગમતમાં ૧૦ નાટક-સિનેમામાં ૧૧ રગડા-ઝગડામાં
૧૨ માંદગીમાં આ આંકડાઓ મૂકી દેતાં, એમ લાગે છે ખરું કે આપણે કાના કરતાં વધારે ડાહ્યા અને વધારે શાણું છીએ ? આ જિંદગીમાં આપણે ખાનપાન વડે જે કાંઈ સુખ મેળવ્યું, નાટક સિનેમા વડે જે કાંઈ આનંદ પ્રાપ્ત કર્યો અને વિષયભાગ દ્વારા જે જાતની તૃપ્તિ અનુભવી તે બધાની કિંમત “સવાશેર ગેળ” કરતાં કઈ રીતે વધારે આંકી શકાય તેમ છે ? કયાં માનવદેહ દ્વારા પ્રાપ્ત થઈ શકતું અનંતાનંત સુખ અને કયાં આપણે પ્રાપ્ત કરેલા ક્ષણિક સુખના માત્ર નાના ઝબકારા !
ત્યારે કરવું શું? ત્યારે આપણે આ દેવાળિયે કારભાર અટકાવવા માટે કરવું શું? આપણા આ નાદાર વહીવટને સુધારવા માટે કઈ જાતનાં પગલાં ભરવાં ? આપણી આ મૂર્ખતાનું નિવારણ કરવા માટે કયા પ્રકારને માર્ગ ગ્રહણ કરવું ?
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: પુષ આર્ષ પુરુએ તેને જવાબ બહુ ટૂંકમાં છતાં ઘણે સ્પષ્ટ આપી દીધું છે. તેઓ જણાવે છે કે
" लभ्रूण माणुसत्तं कहंचि अइदुल्लहं भवस मुद्दे । ___सम्म निउंजियव्वं कुसलेहि सया वि धम्ममि ॥"
(મવરમુદ્દે ) ભવસમુદ્રમાં ( જિ) કઈ પણ રીતે ( ૩ ૪ä) અતિ દુર્લભ એવું (માળુરાં) મનુષ્યપણું (૪) પામીને (ફુરદ્ધિ) ડાહ્યા માણસેએ તેને (સયાત્તિ) હમેશાં (ધમૅમિ) ધર્મમાર્ગને વિષે (H) સારી રીતે (નિશિવં જોડવું.” .
આ આર્ષવાણીનું રહસ્ય બરાબર સમજવા માટે તેને વિચાર વધારે વિસ્તારથી કરીશું.
ભવ એટલે સંસાર અથવા જન્મ-મરણના ફેરા. તેની સરખામણી સમુદ્ર સાથે કરવાનું કારણ એ છે કે–સમુદ્રમાં રહેલાં જલબિંદુઓની જેમ તેની સંખ્યા પણ અનંત છે. આ ભવને ધારણ કરવાનાં રથાનની એટલે કે યોનિની જાતિ ચોરાશી લાખ છે. કહ્યું છે કે
पारावार इवापारः संसारो घोर एष भोः । प्राणिनश्चतुरशीति-योनिलक्षेषु पातयन् ।।
હે મહાનુભાવ! પ્રાણુઓને ચરાશી લાખ છવાયેનિમાં રખડાવનાર આ ઘર સંસાર સમુદ્રની માફક પાર વિનાને છે.
न याति कतमा योनि ? कतमा वा न मुञ्चति । संसारी कर्मसंबंधादवक्रयकुटीमिव ॥
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલુ :
ત્રણ મહાન્ તકા
સ'સારી પ્રાણી કર્મના સંબધથી ભાડે રાખેલી 3′પડીની જેમ કઇ ચેાનિમાં ગયા નથી અને કઈ ચેાનિ તેણે દેહધારણ કરીને છેડી નથી ? અર્થાત્ તેણે ચારાશી લાખ જીવયેનિમાં ફરી ફરીને જન્મ ધારણ કરેલા છે. ચારાશી લાખ જીવયેાનિ
૧૧:
ચારાશી લાખ જીવયેાનિની ગણતરી નિગ્રંથ અર્થાત્ જૈન મહિષ ઓએ આ રીતે કરેલી છે. અગ્નિ અને વાયુના દેહની યાનિ છ+9+૭+= વનસ્પતિની ચેનિ
મહર્ષિ આએ પૃથ્વી, પાણી,
૨૮ લાખ
૨૪ લાખ.
[ સાધારણ વનસ્પતિ ૧૪ લાખ+પ્રત્યેક વનસ્પતિ ૧૯ લાખ ] વિકલેન્દ્રિય જીવા અથવા કીડા વગેરેની ચેનિ
દેવચેાનિ
નરકચેાનિ તિય ચયેાનિ મનુષ્યાનિ
૬ લાખ
[ બે-ત્રણુ-ચાર ઈંદ્રિયવાળા જીવે પૈકી દરેકની ૨ લાખ ]
૪ લાખ
૪ લાખ
૪ લાખ
૧૪ લાખ
કુલ ૮૪ લાખ
* અહીં ભ્રમ ન થાય માટે જણાવવાનું કે જગતમાં જીવેાની સંખ્યા તેા અનતી છે પરંતુ અહીં ૮૪ લાખની જે સંખ્યા કહી છે તે જીવાની નહીં પણ જીવાયેાતિની એટલે જીવાને ઉત્પન્ન થવાના નિશ્ચિત થએલાં સ્થાનાની છે. યુરૂપ જીવે અનતા તેા સ્થાન અનંતા કેમ નહિ? તે સ્થાન પણુ અનંતા જ છે. પણ એ સ્થાનેાના સ્પર્શે તથા સંસ્થાનની સમાનતાની અપેક્ષાએ ભેદા પડતા હેાવાથી યોનિ સંખ્યા ૮૪ લાખ જ થાય છે.
વ, ગંધ, રસ અને વિચારતાં ૮૪ લાખ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
સબધ-ગ્રંથમાળા
: ૧૩:
વૈદિક ધર્મમાં પણ ચાનિની સંખ્યા
છે. તે નીચે મુજબઃ—
"
- પુષ્પ
૮૪ લાખ મનાયેલી
स्थावरं विंशतेर्लक्षं, जलजं नवलक्षकम् । જૈમિશ્ર રુદ્રક્ષ, વશક્ષૠળઃ त्रिशल्लक्षं पशूनां च चतुर्लक्षं तथा नरः ।
'
ततेा मनुष्यतां प्राप्य ततः कर्माणि साधयेत् ॥
વૃક્ષાદ્રિ સ્થાવર યાનિ ૨૦ લાખ, જલજંતુ ચેાનિ ૯ લાખ, કુમિયાનિ ૧૧ લાખ, પક્ષીયેાનિ ૧૦ લાખ, પશુયેાનિ ૩૦ લાખ અને મનુષ્યયાનિ ૪ લાખ-આ ચારાશી લક્ષ ચેાનિમાં મનુષ્ય ચેાનિને પ્રાપ્ત કરી શ્રેષ્ઠ કર્મો કરવાં.
મનુષ્ય ભવની યાગ્યતા.
'
"
· ચારાશી લાખના ચકકરમાં સેલા જીવને મનુષ્યના ભવ કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે? ” તે જણાવવા માટે અહીં ફાઈ પણ રીતે ( Ěિ વિ ) એવા શબ્દપ્રયોગ કરેલા છે. તેને વાસ્તવિક અથ એ છે કે-મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થયા પહેલાં આ જીવને એવી સામગ્રી પ્રાપ્ત થતી નથી કે જેના લીધે તે વ્યવસ્થિત વિકાસ ' સાધી શકે અથવા તે ‘ પદ્ધતિસરને પુરુષાર્થ ’ અજમાવી શકે. પરંતુ નદીમાં તણાઈ રહેલા અનેક ધારવાળા પત્થર જેમ ઘસડાતાં ઘસડાતાં ગાળ બની જાય છે, તેમ ભારે કર્મવાળા જીવ ઘણાં ઘણાં દુ:ખો પરાધીનપણે સહન કરીને, કાલાંતરે પોતાનાં કેટલાંક કર્મોને ખપાવી દે છે; જેથી તે કાંઈક મંદકષાય એટલે રાગ-દ્વેષની મંદતાવાળા બને છે અને
"
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું:
: ૧૦:
ત્રણ મહાન તકે તેના લીધે જ મનુષ્ય નિમાં જન્મ ધારણ કરવાને શક્તિમાન થાય છે. કહ્યું છે કે
पयईइ तणुकसाओ, दाणरओ सीलसंजमविहूणो। मज्झिमगुणेहिं जुत्तो, मणुयाउं बंधए जीवो ॥
શીલ” અને “સંયમ ”થી રહિત હોવા છતાં જે જીવ સ્વભાવથી “મંદ કષાયવાળે” એટલે ક્રોધ, માન, માયા (કપટ) અને લેભની તીવ્રતાને મંદ કરનાર બને છે, તથા દાન દેવામાં તત્પર અને મધ્યમ ગુણવાળે ” થાય છે, તે મનુષ્યનું આયુષ્ય બાંધે છે. અર્થાત્ ભવિષ્યમાં મનુષ્ય દેહ ધારણ કરવાને તેને અધિકાર નિર્ણત થાય છે.
અતિદુર્લભ. આ રીતે મનુષ્યપણું (માનુષ્ય) પામતાં જીવને જે જે દુઃખે અનુભવવાં પડે છે, જે જે સંકટનો સામનો કરવો પડે છે અને જે જે મુશીબતે બરદાસ કરવી પડે છે, તેની સંખ્યા અતિ વિપુલ હોઈને મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિને “અતિદુર્લભ” માનવામાં આવી છે. આ દુર્લભતાને યથાર્થ ખ્યાલ આપવા માટે મહર્ષિઓ દશ દષ્ટાંતની ચેજના કરેલી છે. તે આ રીતે – चोल्लंग-पासगं-धणे, जुंए रयणे य सुर्मिण-चके य । चम्म-जुंगे परमाणू , दस दिटुंता मणुअलंभे ॥
[ શ્રી આવશ્યક–નિયુક્તિ ] મનુષ્ય ભવની પ્રાપ્તિમાં દસ દૃષ્ટાંતો સમજવા યોગ્ય છે. (૧) ચેલ્લક (૨) પાસા (૩) ધાન્ય (8) જુગાર (૫) રન (૬) સ્વમ (૭) ચક (૮) ચર્મ (૯) યુગ અને (૧૦) પરમાણુ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમાલ-થમાળા
૧૪:
આ દસે દુષ્ટતેનું રહસ્ય આપણે કમવાર વિચારીશું.
દૃષ્ટાંત પહેલું.
ચેલ્લક [ભેજન] છ ખંડ ધરતીના સાધનાર ચકવતી બ્રહ્મદત્તે એક બ્રાહ્મણની પૂર્વ સેવાથી પ્રસન્ન થઈને તેને ઈચ્છિત વસ્તુની માગણી કરવાનું કહ્યું. તે પરથી બ્રાહ્મણે પિતાની સ્ત્રીની સલાહથી એવી માગણી કરી કે “તમારા રાજ્યમાં રહેલું દરેક ઘર મને વારાફરતી જમાડે.” ચક્રવતી બ્રહ્મદત્તે તે માગણીને સ્વીકાર કર્યો અને તે મુજબનું ફરમાન કરી આપ્યું. હવે તે બ્રાહ્મણે પહેલા દિવસે ચક્રવતી બ્રહ્મદત્તને ત્યાં ભેજન કર્યું, જે અતિ ઉત્તમ અને પરમ સ્વાદિષ્ટ હતું. ત્યારપછી પ્રતિદિન તે જુદા જુદા ઘરમાં ભેજન કરવા લાગે પણ ચક્રવતીની રસોઈ સ્વાદ કેઈ પણ સ્થળે આવ્યે નહિ, તેથી તે વિચાર કરવા લાગ્યું કે “ક્યારે ફરીને વારો આવે ને ચક્રવતીનું ભોજન ફરીને જમું.’ .
અહીં વિચારવાનું એ છે કે-છ ખંડ ધરતીમાં ગામ કેટલાં અને ઘર કેટલાં? તે દરેક ઘરે અકેક વાર જમતાં શું એ બ્રાહ્મણ ફરીને ચક્રવર્તીના ઘરે ભજન કરી શકે ખરા? તેનું આયુષ્ય એક હજાર વર્ષથી અધિક હોય તે પણ ફરીને ચકવતના ઘરે ભેજન પ્રાપ્ત થવું જેમ અતિદુર્લભ છે, તે જ રીતે મનુષ્યપણું પામીને તેને ગ્ય ધર્મકરણીના અભાવે ગુમાવી દીધું તે ફરી તેને પ્રાપ્ત કરવું એ અતિદુર્લભ છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
:૧૫ :
મહાન તકે દષ્ટાંત બીજું
પાસાની રમત. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય ગાદીએ આવ્યો ત્યારે તેને ખજાને ખાલી હતુંતેથી તેના મંત્રી ચાણયે એક યુક્તિ અજમાવી. તેણે યાંત્રિક એટલે કળવાળા પાસાઓ તૈયાર કર્યા કે જેને ઈચ્છા મુજબ પાડી શકાય. પછી એક હોશિયાર માણસને રેકીને તેની પાસે સમસ્ત પાટલીપુત્રમાં ઘોષણું કરાવી કે “જે કેઈ નગરજન પાસાની રમતમાં મને જીતી શકશે તેને હું સોનામહોરોથી ભરેલ સુવર્ણને થાળ અર્પણ કરીશ, અન્યથા હારી જનાર દરેકે રમતદીઠ મને એક સોનામહોર આપવી પડશે.”
આ ઘોષણમાં જાહેર કરાયેલી શરત દેખીતી રીતે ઘણી જ આકર્ષક હતી, એટલે તેની સાથે પાસાની રમત રમવા માટે ઘણું મનુષ્યો તૈયાર થયા. તેઓ એક પછી એક તેની સાથે રમવા બેઠા, પણ તેમાંનું કોઈ એક પણ દાવ જીતી શક્યું નહિ. તાત્પર્ય કે–તેઓ ગાંઠની બધી મૂડી ગુમાવી બેઠા. અહીં વિચારવાનું એ છે કે-હારી ગયેલા માણસો પાસાની રમતવડે પિતાનું ગયેલું ધન પાછું મેળવી શકે ખરા? એટલે એ કામ જેટલું અને જેવું દુર્લભ છે, તેટલું અને તેવું જ દુર્લભ એક વાર હારી ગયેલા મનુષ્યપણાને ફરીને પ્રાપ્ત કરવાનું છે.
દષ્ટાંત ત્રીજું
ધાન્યને ઢગલે. - માની લે કે એક વરસે આખા ભારતવર્ષમાં જોઈએ તે વરસાદ પડ્યો છે અને પુષ્કળ અનાજ પાકર્યું છે. પછી તે
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા ૧૬૪
પુ અનાજને એકત્ર કરીને તેને એક મેટે ઢગલે બનાવવામાં આવ્યો છે અને તે ઢગલામાં એક પાલી જેટલાં સરસવના દાણું ભેળવવામાં આવ્યા છે. હવે તે સરસવ ફરીથી પાછા મેળવવા માટે એક તદ્દન વૃદ્ધ ડેસીને તે ઢગલા આગળ બેસાડવામાં આવી છે, તે શું એ ડેસી પેલા સરસવના બધા દાણા વીણને પાછા મેળવી શકશે ખરી?
અહીં સમજવાનું એ છે કે–ભની સંખ્યા ધાન્યના ઢગલા જેવડી છે અને મનુષ્યપણું તે માત્ર સરસવના દાણા જેટલું છે. એટલે પ્રમાદ કે આળસવશાત્ જે તેને નિરર્થક ગુમાવી દીધું તે ફરીને તે પ્રાપ્ત થવું અતિ–અતિ–દુર્લભ છે.
દૃષ્ટાંત ચોથું.
જુગાર. એક રાજા ઘણે ઘરડે થવા છતાં પિતાના પુત્રને રાજગાદી સેંપતે ન હતું, તેથી કંટાળી ગયેલા રાજકુમારે તેનું ખૂન કરવાનો નિશ્ચય કર્યું હતું, પરંતુ કોઈ પણ રીતે એ વાત રાજાના જાણવામાં આવી ગઈ. તેથી ઠરેલ અને કુશલ રાજાએ જરા પણ ગુસ્સે ન લાવતાં બુદ્ધિથી કામ લેવાને વિચાર કર્યો. તે અનુસાર તેણે કુમારને બોલાવીને કહ્યું કે “હે કુમાર ! આપણુ કુળની રીતિ એવી છે કે જે યુવરાજ હેય તે રાજાની સાથે જુગાર રમે અને જે તે જીતી જાય, તે તરત જ તેને ગાદીનશીન કરવામાં આવે.” એટલે રાજકુમાર રાજા સાથે જુગાર રમવાને તૈયાર થયે.
હવે તે રાજાને એક હજાર અને આઠ સ્થભેવાળી એક
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું :
ત્રણ મહાન તકા
એક વિશાળ રાજસભા હતી અને તેના દરેક સ્થંભને એક સે ને આઠ હાંસા હતી. તે દરેક હાંસ જુદા જુદા દાવ વડે જીતવી એ આ જુગારની આવશ્યક શરત હતી. એટલે કુમાર જ્યારે એક દાવ જીતે ત્યારે તેણે એક હાંસ જીતી ગણાય. વળી ખીજી શરત એ હતી કે રમત શરૂ કર્યાં પછી જો રાજકુમાર કાઈ પણ દાવ હારી જાય, તેા જીતેલું બધું ચાલ્યું જાય અને બધી રમત ફરીને નવેસરથી શરૂ થાય.
૩૧૭:
અહીં વિચાાનું એ છે કે-તે રાજકુમાર આવી શરતે જુગાર રમતાં કોઈ પણ વખતે પેાતાના પિતાને જીતી શકે ખરા ? જેમ તે કુમાર પેાતાના પિતાને સરલતાથી જીતી શકે નહિં, તેમ આ જીવ એક વાર ગુમાવેલુ' મનુષ્યપણું ફરીને સરલતાથી પ્રાપ્ત કરી શકે નહિ.
દૃષ્ટાંત પાંચમું. રત્ન.
એક સાહસિક વેપારીએ દિરયાઇ સફરમાં ઘણું ધન પેદા કર્યું. પછી તે ધનનાં મહામૂલાં રત્ના ખરીદીને ઘર ભણી પાછા ફર્યાં. પણ દૈવયેાગે મધ્ય દરિયે વહાણુ ડૂખ્યું અને તેનાં સર્વ રત્ના ઊંડા પાણીમાં સરકી ગયાં. તે પાતે પાટિયાના આધારે તરીને કિનારે પહોંચ્યા. અહીં થોડા દિવસના આરામ અને ઉપચારથી તેનું શરીર સારું થઇ જતાં તે પેાતાનાં ગયેલાં રત્નાને પાછાં મેળવવાને તૈયાર થયા અને તે માટે ખાસ સફરની ગોઠવણ કરી.
અહીં વિચારવાનું એટલું જ છે કે તે વેપારી દરિયાના
ર
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૮ :
ધમધ-ચંથમાળા
: પુષ્પ અગાધ જળમાં ડૂબી ગયેલાં પોતાનાં રત્નોને પાછાં મેળવી શકે ખરો? એક વાર પ્રાપ્ત થયેલું મનુષ્યત્વ જે ચેષ્ય ધર્મપાલનના અભાવે ગુમાવી દીધું છે તેની પુનઃપ્રાપ્તિ આ રત્નોને મેળવવા જેટલી દુર્લભ છે.
આ દષ્ટાંત બીજી રીતે પણ કહેવાય છે. તે આ રીતે એક નગરમાં ધનદત્ત નામને ધનાઢ્ય શેઠ વસત હતું. તેને રત્નોને ઘણે શેખ હતો, એટલે પિતાનું સઘળું નાણું નવી નવી જાતનાં રત્નો ખરીદવામાં ખરચી નાખ્યું હતું. આ વાત તેના પુત્રોને બિલકુલ પસંદ ન હતી, પણ તેમનું કાંઈ ચાલતું નહિ. હવે એક વાર કેઈ કામ પ્રસંગે ધનદત્ત શેઠને બહાર ગામ જવાનું થયું, એટલે તેના પુત્રને જોઈતી તક મળી ગઈ. તેમણે એ બધાં રત્ન બહારગામથી આવેલા વેપારીઓને વેચી માર્યા અને તેનું રેકડ નાણું બનાવી લીધું, પરંતુ બહારગામથી પાછા ફરેલા ધનદત્ત શેઠને આ વાત જરા પણ રુચી નહિ, તેથી બધા પુત્રોને ભેગા કરીને કહ્યું કે-જે રત્ન મને પ્રાણથી પણ પ્યારાં હતાં, તે તમે શા માટે વેચી માર્યા ? હવે તે રત્ન જેને જેને વેચ્યાં હોય, તેની પાસેથી પાછા લઈ આવે અને પછી જ મારા ઘરમાં દાખલ થાઓ.
પિતાને આ જાતને આગ્રહ જોઈને બધા પુત્રે ઘરની બહાર નીકળ્યા અને વેચી નાખેલાં રત્નોને પાછાં મેળવવાની કોશીષ કરવા લાગ્યા.
અહીં વિચારવાનું એ છે કે–તે પુત્રે વેચી નાખેલાં રત્નને પાછાં મેળવી શકે ખરા? મનુષ્યત્વની પુનઃપ્રાપ્તિ એ રત્નને પાછા મેળવવા જેટલી અઘરી છે, દુર્લભ છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું :
ત્રણ મહાન તકે દષ્ટાંત છછું.
સ્વપ્ન. મૂળદેવ નામને એક રાજકુમાર પિતાથી રિસાઈને દેશપરદેશમાં ફરતો હતો. તે એક વાર કેઈ ધર્મશાળામાં સૂઈ રહ્યો હતો ત્યારે પ્રભાતવેળાએ એવું સ્વમ આવ્યું કે “પૂર્ણિમાને ચંદ્રમા મારા મુખમાં પેઠો. બરાબર એ જ વખતે નજીકમાં સૂઈ રહેલા એક ભિખારીને પણ તેવું જ સ્વમ આવ્યું. હવે તે બંને સમકાળે જાગી ઉઠ્યા. તેમાં ભિખારીએ પોતાના સ્વમનું ફળ કઈ બાવાજીને પૂછયું, એટલે તેણે કહ્યું કે-આ સ્વમનાં ફળ તરીકે ગેળ લાડુ તારા મુખમાં પ્રવેશ કરશે અર્થાત્ તને મોદકની પ્રાપ્તિ થશે. અને બન્યું પણ તેમજ. કોઈ માણસે તે જ દિવસે તેને ચૂરમાનો એક લાડુ આપે. અહીં રાજકુમાર મૂળદેવે તે સ્વપનો અર્થ સ્વપ્નનું ફળ જાણવામાં ભારે કુશળ એવા કેઈ સ્વ.પાઠકને પૂછ્યું. એટલે તે સ્વપ્રપાઠકે જણાવ્યું કે “ આ સ્વમ અતિ ઉત્તમ છે અને તેના ફલ તરીકે તમને સાત દિવસની અંદર જ રાજ્યની પ્રાપ્તિ થશે.” અને તે વાતમાં પૂર્ણ પ્રતીતિ રાખીને તે સ્વપાઠકે પિતાની પુત્રી મૂળદેવને પરણાવી. - હવે તે રાજકુમાર ફરતે ફરતો વાતટ નામના નગરમાં ગયે, જ્યારે રાજા અપુત્રિ મરણ પામ્યું હતું. ત્યાં હાથણીએ તેના પર કળશ ઢે, એટલે તે વેણાતટને રાજા થયે.
આ વાત પેલા ભિખારીએ જાણું એટલે તે પિતાના દુર્ભાગ્ય
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ ગ્રંથમાળા
: ૨૦
ઃ પુષ્પ ને નિંદવા લાગે અને ફરી પણ તેવું જ સ્વમ આવે તેવી ઈચ્છાથી તે જ ધર્મશાળામાં સૂવા લાગ્યું.
અહીં વિચારવાનું એ છે કે આ ભિખારીને પેલું સ્વમ આવે જ્યારે અને તેના ફલ તરીકે રાજ્યની પ્રાપ્તિ થાય ક્યારે ? ગુમાવેલા મનુષ્યત્વની પુનઃપ્રાપ્તિ તેના જેવી દુર્લભ છે.
દૃષ્ટાંત સાતમું
ચક-( રાધાવેધ). એક મેટ થંભ હોય, તેની ટેચ ઉપર એક પૂતળી કળના આધારે (યાંત્રિક પ્રયોગથી) ચકર ચકર ફરતી હોય, તેનું નામ “રાધા.” તે રાધાની નીચે આઠ ચક્ર ફરતાં હોય. ચાર જમણી બાજુથી અને ચાર ડાબી બાજુથી. નીચે તેલની કડાઈ હોય. તેમાં એ આઠે ચક્રનું અને રાધાનું પ્રતિબિંબ પડે. સ્થંભના મધ્યભાગે એક ત્રાજવું હોય. તેના બે પલ્લામાં બે પગ રાખીને ઊભા રહેવાનું. પછી નીચેનું પ્રતિબિંબ જોઈને ધનુષ્યમાંથી બાણુ એવી રીતે છોડવાનું કે જેનાથી રાધાની ડાબી આંખ વીંધાઈ જાય. તેનું નામ રાધાવેધ. - અહીં વિચારવાનું એ છે કે-પ્રથમ તે બે પલ્લામાં પગ રાખીને ધનુષ્યબાણ સાથે ઊભા રહેવું જ મુશ્કેલ છે. કદાચ કેઈ મનુષ્ય એ કામ કરી શકે તે નીચે તેલમાં જતાં ચક્કર આવ્યા વિના રહે નહિ. ઘડીભર માની લે કે તે માણસને ચક્કર આવતા નથી, તે પણ પ્રતિબિંબ જોઈને નિશાન તાકવું એ ઘણું મુશ્કેલ છે. કદાચ એ પણ બને, પરન્તુ ઉલટસુલટા ફરી રહેલા ચક્રોના આરામાંથી બાણ બરાબર પસાર થઈ જાય એ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું:
૨૧:
વણુ મહાન છે ઘણું જ દુર્લભ છે અને તેમાંયે ચકર ચકર ફરી રહેલી રાધાની ડાબી આંખ જ વીંધાય એ તે અતિ અતિ દુર્લભ છે. મનુષ્યત્વની પુનઃપ્રાપ્તિ આ રાધાવેધ જેટલી દુર્લભ છે.
દૃષ્ટાંત આઠમું.
ફર્મ-(ચંદ્રદર્શન ). એક ગીચ જંગલની અંદર પાણીને ઊંડો ધરો હતે. તેમાં અનેક જાતના જળચર પશુઓ વસતા હતા. આ ધરાનું પાણી સર્વત્ર જાડી સેવાળથી ઢંકાયેલું હતું, એટલે ભેંસના જાડા ચામડા( ચર્મ)થી મઢયું હોય તેવું જણાતું હતું. એક વખત પૂર્ણિમાની રાત્રિએ પવનના ઝપાટાથી તેમાંથી થોડી સેવાળ આમતેમ થઈ ગઈ અને તેમાં એક છિદ્ર પડયું. હવે સગવશાત તે જ સમયે એક કાચને ત્યાં આવી ચડ્યું અને એ છિદ્રમાંથી ડક બહાર કાઢીને જોવા લાગ્યું. તે વખતે આકાશમાં રહેલે ચાંદીની થાળી જે સંપૂર્ણ ગોળ ચંદ્રમા તેના જોવામાં આવ્યું. આવી વસ્તુ તેની જિંદગીમાં તેણે આ પહેલી વાર જ જોઈ હતી, તેથી પરમ હર્ષ થયે. હવે તે જ વખતે તેને વિચાર આવ્યું કે આવી અદ્ભુત વસ્તુ ફરી ફરીને જોવા મળતી નથી, માટે મારા કુટુંબ-પરિવારને પણ તે અવશ્ય બતાવું. એટલે તેમને બોલાવી લાવવા માટે પાણીમાં ડુબકી મારી. પરંતુ તે પોતાના કુટુંબ-પરિવારને તે જ સ્થળે બોલાવી લાવે તે પહેલાં પવનના એગથી સેવાળ ભેગી થઈ ગઈ અને તેમાં પડેલું છિદ્ર પૂરાઈ ગયું. હવે તે કાચબો પોતાના કુટુંબપરિવારને બોલાવીને પાણીની સપાટી ઉપર આવ્યા અને પેલું
કરી પરંતુ તેના વેગથી
કાચ પિતાના 3 થતું
પાફિક છિદ્ર ના ચાગથી સવારને તે જ સાં, હબકી
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ ૨૨ :
ધમધ-ચંથમાળા
પુષ્પ છિદ્ર શેધવા લાગે. અહીં વિચારવાનું એ છે કે–તે કાચબો પિતે કરેલું ચંદ્રદર્શન પિતાના કુટુંબીઓને કરાવી શકે ખરે? કઈ વાર પવનના ગે સેવાળમાં છિદ્ર પડે, તે રાત્રિ અજવાળી ન હોય. રાત્રિ અજવાળી હોય તે તે જ દિવસે પૂર્ણિમાને
ગ ન હોય અને કદાચ પૂર્ણિમાને વેગ હોય તો આકાશ વાદળાથી રહિત ન હોય. આ બધા સંગોનું પુનઃ મિલન થવું જેટલું દુર્લભ છે, તેટલું જ દુર્લભ પુનઃ મનુષ્યપણું છે.
દષ્ટાંત નવમું.
યુગ (અને સમેલ.) ગાડું જોડતી વખતે બળદના ખાંધે જે ધસરી મૂકવામાં આવે છે, તેને સંસ્કૃતમાં “યુગ” અને માગધી ભાષામાં “જુગ” કહે છે. આ યુગમાં-ધોંસરીમાં એક છિદ્ર હોય છે અને બળદ આઘે પાછો ન થાય, તે માટે તેમાં લાકડાને એક નાને દંડૂકો ભેરવવામાં આવે છે, જેને સંસ્કૃતમાં “સમિલ અને દેશી ભાષામાં “સમલ” કહેવામાં આવે છે. હવે માને કે ધુંસરીને સમુદ્રના એક છેડેથી પાણીમાં નાખવામાં આવી છે ને સમલને સમુદ્રના બીજા છેડેથી પાણીમાં નાખવામાં આવી છે, તે સમુદ્રના ઉછળતાં મેજાએથી તે ધસરી અને સામેલ ભેગાં થશે ખરાં? અને ભેગાં થશે તે સમેલ આપ આપ ધંસરીનાં છિદ્રમાં પ્રવેશ પામશે ખરી? મનુષ્યત્વની પુનઃપ્રાપ્તિ આ કાર્ય જેટલી દુર્લભ છે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલ :
ત્રણ મહાન તકે
દૃષ્ટાંત દશમું.
પરમાણુ
ધારે કે એક થાંભલાના ખંડ ખંડ ટુકડા કરીને તેનું એવું ચૂર્ણ બનાવવામાં આવે છે કે જેથી તેના પરમાણુએ પરમાણુ છૂટા પડી જાય. પછી તે ચૂર્ણને એક નળીમાં ભરવામાં આવે છે અને તે નળીને હિમાલયના શિખર પર લઈ જઈને તેમાંનું બધું ચૂર્ણ કુંક વડે ઉડાડી દેવામાં આવે છે. આ ચૂર્ણ અતિ સૂક્ષ્મ હોવાથી દશે દિશામાં ઝપાટાબંધ ચાલ્યું જાય છે. હવે જે એવો વિચાર કરવામાં આવે કે તે પરમાણુઓને એકત્ર કરીને તેમાંથી પેલા સ્થંભનું નિર્માણ કરવું તે તે બની શકશે ખરું? એ કામ પાર પાડવામાં જેવી મુશ્કેલી રહેલી છે, તેવી મુશ્કેલી મનુષ્યપણને ફરી પામવામાં રહેલી છે.
| દુર્લભતાનાં કારણે. મનુષ્યભવ કેટલે દુર્લભ છે, તે જાણ્યા પછી તે કેમ દુર્લભ છે ? તે પણ જાણવું જોઈએ.
જીવ અનાદિ છે. તેની સાથે જોડાયેલી જડ પુદ્ગલની વર્ગણાઓ કે જે “કર્મ ના નામથી ઓળખાય છે, તે પણ અનાદિ છે. જીવ અને કર્મના આ સંબંધને ખ્યાલ ખાણુમાં રહેલી સોનાની કાચી ધાતુના દષ્ટાંતથી આવી શકે છે. જેમ ખાણમાં રહેલી સેનાની કાચી ધાતુ અધિક માટીના મિશ્રણવાળી હોય છે, તેમ પ્રથમાવસ્થામાં આ જીવને અનંત કમેં વળગેલાં હોય છે. એ અનંત કર્મોને લીધે તેમજ પુરુષાર્થની નબળાઈને લીધે
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ આધ-ગ્રંથમાળા
: પુષ્પ
તે ‘નિંગા' નામની અવસ્થામાં અનંત કાલ સુધી પરિભ્રમણ કર્યાં કરે છે કે જ્યાં જન્મ, મરણુ ખૂબ જ ઝડપી એટલે એક શ્વાસોચ્છ્વાસ જેટલા સમયમાં ૧૭ થી ૧૮ જેટલાં હોય છે,
:૨૪:
આ સ્થિતિમાં પસાર થયેલા જીવ વ્યવહાર રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે અને કર્મ અનુસાર પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ કે વાયુની ચેોનિમાં રેંટની ઘટમાળ માફ્ક ફ્રી ફ્રીને જન્મ ધારણ કર્યાં કરે છે. એમાં અસંખ્યાતા કાલ વ્યતીત થઈ જાય છે.
આ પરિભ્રમણમાં અશુભ કર્મનું જોર કાંઈક અંશે હળવુ થતાં તે મેઇંદ્રિયવાળા, ત્રણ ઇંદ્રિયવાળા કે ચાર ઇંદ્રિયવાળા દેહાને ધારણ કરવાની ચાગ્યતા પ્રાપ્ત કરે છે કે જેમાં સંખ્યાત કાલ વ્યતીત થાય છે, અને અશુભ કના હળવાપણાને લીધે, જો પંચે દ્રિયપણામાં પશુ, પક્ષી કે મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત કરે તે વધુમાં વધુ સાત કે આઠ ભવ સુધી તેમ કરી શકે છે. જ્યારે દેવ કે નરક ચેાનિમાં આ જીવ સળંગ રીતે એક
કરતાં વધારે ભવા ધારણ કરી શકતા નથી.
ટૂંકમાં અનંતકાળ સુધી વિવિધ પછી કર્મના ભાર સારી રીતે એછે
યાતનાઓ સહન કર્યાં કરનાર જીવા જ મનુષ્ય
* નિગેાદ–એટલે જેએ આપણી આંગળીની પહેાળાઇના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલા દેહમાનવાળા જવા અનતા હ્રાય પણ તે સર્વ વા વચ્ચે શરીર એક જ હોય. તેને નિગેાદ શબ્દથી ઓળખવામાં આવે છે. આ જીવે વનસ્પતિની જાતિના છે અને તે સર્વત્ર વ્યાપ્ત છે. અને તેઓ જ્યાં જન્મ્યા હોય ત્યાં જ સ્થિરરૂપે રહે છે, ગમનાગમન કરવાને અશક્ત હૈાય છે અને તે એકેન્દ્રિય હોય છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું
ત્રણ મહાન તકે ભવને પામે છે, માટે જ દરેક ધર્મ-દર્શનકારે અને ધર્મશાસ્ત્રકારોએ આ માનવ અવતારને “અતિદુર્લભ” જન્મ તરીકે ઓળખાવ્યું છે.
ડાહ્યા માણસે ભવસમુદ્રમાં કઈ પણ રીતે મનુષ્યપણું પામ્યા પછી શું કરવું? ” એ પ્રશ્નને ઉત્તર ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં આપવામાં આ છે. તેમાં જણાવ્યું છે કે “ડાહ્યા માણસોએ તેને હમેશાં ધર્મમાર્ગમાં સારી રીતે જોડી રાખવું.” આ સૂચન મનુષ્ય માત્રને માટે એક સરખું ઉપયોગી છે. ડાહ્યા માણસો તે જ કહેવાય કે-જેઓ હિત અને અહિતને વિવેક એગ્ય રીતે કરી શકે છે અને તેમાં જે હિતકર જણાય તે અનુસાર પોતાની પ્રવૃત્તિને ઘાટ ઘડી શકે છે. એક કવિએ ઠીક જ કહ્યું છે કે – " शक्यो वारयितुं जलेन दहनश्छत्रेण सूर्याऽऽतपा, नागेन्द्रो निशिताङ्कुशेन समदो, दण्डेन गोगर्दभौ । व्याधिर्मेषजसंग्रहेण विविधै-मन्त्रप्रयोगैर्विषं, सर्वस्यौषधमस्ति शास्त्रविहितं, मूर्खस्य नास्त्यौषधम् ॥"
ભાવાર્થ—અગ્નિ જળવ, સૂર્યને તડકો છત્રવડે, મોન્મત્ત ગજરાજ તીર્ણ અંકુશવડે, ગાય અને ગધેડાં લાકડી વડે, વ્યાધિ અનેકવિધ ઔષધોવડે અને ઝેર વિવિધ મંત્રપ્રાગેવડે વારી શકાય છે. એ રીતે દરેકનું ઔષધ શાસ્ત્રોએ બતાવેલું છે પણ મૂર્ખની મૂર્ખતા દૂર કરવા માટે કેઈ ઔષધ બતાવેલું નથી. તે તેનું કારણ સ્પષ્ટ છે. જેનામાં સારું બેટું સમજવા જેટલું
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા
* પુષ્પ ડહાપણ નથી, તેને શાસ્ત્રો શું મદદ કરી શકે? માર્ગદર્શન આપી શકે? શાસ્ત્રો તો દર્પણ સમાન છે, એટલે જોવાની આંખે હોય તે પિતાનું પ્રતિબિંબ તેમાં સ્પષ્ટ રીતે જોઈ શકાય છે. અને જોવાની આંખે ન હોય તો તેમાં કાંઈ પણ દેખાતું નથી. એક નીતિકારે સાચું જ કહ્યું છે કે.
ચા નાત રહે જ્ઞા, શારં ત ોતિ लोचनाभ्यां विहीनस्य, प्रदीपः किं करिष्यति ?
ભાવાર્થ–બંને નેત્રથી હીન એવા માણસને જેમ તેજસ્વી દીપક કશે ઉપકાર કરી શકતો નથી, તેમ જેને સ્વયં બુદ્ધિ નથી તેને શાસ્ત્રો કશે લાભ આપી શકતા નથી.
તાત્પર્ય કે–શામાં અનેક જાતનું ગૂઢ રહસ્ય ભરેલું છે, પણ મૂર્ખ માણસે તેને પામી શકતા નથી; જ્યારે ડાહ્યા માણસે તેને લાભ બરાબર ઉઠાવી શકે છે.
* સદા ધર્મકરણી. ધર્મકરણ કરવાની અવસ્થા કઈ?” એ પ્રશ્નના જવાબમાં “તથા વિ' પદ મૂકાયેલું છે. એટલે બાલ્યાવસ્થા, યુવાવસ્થા અને વૃદ્ધાવસ્થા એ ત્રણે અવસ્થાએ ધર્મકરણ માટે યોગ્ય છે. કહ્યું છે કે –
" बाल एव चरेद्धर्ममनित्यं खलु जीवितम् ।
फलानामिव पक्कानां शश्वत् पतनतो भयम् ॥" બાલ્યાવસ્થા હોય તે પણ ધર્મ કરતાં રહેવું, કારણ કે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલુ'
ત્રણ મહાન્ તકા
જીવિત અનિત્ય છે; તેથી પાકી ગયેલાં ક્ળાની માફક તેને હંમેશાં પડવાના ભય રહેલા છે.
: 20:
ધર્મના આચરણને ભાવી માટે મુલતવી રાખનાર માટે કહેવાયું છે કે
44
पुनः प्रभातं पुनरेव शर्वरी,
પુનઃ રાષ્ટ્રઃ પુનરુથિતો રવિઃ । कालस्य किं गच्छति १ याति जीवितं,
तथापि मूढः स्वहितं न बोध्यते ॥
97
પ્રભાત ફરીને ઊગે છે, રાત્રિ ક્રીને આવે છે, ચંદ્ર ફ્રીને દેખાય છે અને સૂર્ય પણ ફરીને ઉદય પામે છે. એટલે કાલ વ્યતીત થતા નથી પણ આપણુ જીવન જ વ્યતીત થાય છે. આમ છતાં મૂઢ મનુષ્ય પેાતાનું હિત શેમાં છે તેના વિચાર કરતા નથી. ”
પ્રથમ બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, પછી ગૃહસ્થાશ્રમ, પછી વાનપ્રસ્થાશ્રમ અને છેવટે સંન્યસ્તાશ્રમ એ વ્યવસ્થા વ્યાવહારિક દૃષ્ટિએ ઠીક જણાવા છતાં તાત્ત્વિક દૃષ્ટિએ ઉપયુકત નથી; કારણ કે મનુષ્ય અમુક વર્ષ સુધી જીવશે જ તેવી કઈ ખાતરી નથી. વળી ધર્મના સંસ્કારા-ધર્મનું શિક્ષણ માલ્યાવસ્થાથી જ આપવામાં આવ્યું હોય અને સઘળા વ્યવહાર તે જ રીતે ગોઠવાયે હાય, તેા જ જીવનમાં ‘ ધર્મના સંગ્રહ ' થઇ શકે છે, ધર્મનું યથાર્થ આચરણ થઈ શકે છે; એટલે તેને માટે સમયમર્યાદા આંધવી એ કાઈ પણ રીતે ઇષ્ટ નથી.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ મેધ-ગ્રંથમાળા
: RE:
- પુષ્પ
>
કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે ‘ બાળકે ધર્મની ખાખતમાં શું સમજી શકે ? તેમનું કાર્ય તા ખાઇ–પીને શરીર સુધારવાનું છે અને મને તેટલેા વિદ્યાભ્યાસ કરવાનું છે. ' તે આ કથન ધર્મા મમ સમજ્યા વિનાનું છે. ધર્મના સંસ્કાર માલ્યા વસ્થાથી નહિ પણ ગર્ભાવસ્થામાંથી આપી શકાય છે અને તેને ક્રમ ઉત્તરાત્તર જીવનપર્યંત લખાવી શકાય છે.
ગર્ભાધાન થયા પછી જે માતાપિતા બ્રહ્મચર્ય નું પાલન કરે છે, ઘરનું વાતાવરણ કલેશ અને કંકાસથી રહિત બનાવે છે અને ઉત્તમ વિચારે તથા ઉત્તમ આચારામાં પેાતાના સમય વ્યતીત કરે છે, તે ગર્ભમાં રહેલા બાળક પર ઉત્તમ સૌંસ્કારે પાડી શકે છે. ગર્ભવતી માતાઓએ ધર્મનાં વ્યાખ્યાન શ્રવણુ કરવાં, ઉત્તમ પુરુષોનાં ચરિત્ર વાંચવા અને સદાચારથી રહેવુ, એ ગર્ભાવસ્થામાં જ બાળકને ઉત્તમ સૌંસ્કારા પાડવાના સુયેાગ્ય મા છે.
બાળકે પ્રાયઃ અનુકરણ કરનારાં હાય છે એટલે જે પ્રકારે માતાપિતા પેાતાનું જીવન વ્યતીત કરતાં હાય છે, તે પ્રકારના સંસ્કારો તેમનાં પર પડે છે, તેથી ઘરનું વાતાવરણ પવિત્ર રાખવું અને માતાપિતાએ સદાચારી તથા સંયમી બનવું એ બાળકોને સંસ્કારી અનાવવા માટે આવશ્યક છે. જે ઘરમાં પતિ-પત્ની સદા લડતા હોય છે, નાના મેાટા વચ્ચે કોઇ ને કોઇ પ્રકારના વિખવાદ ચાલતા હાય છે અને એકબીજાનુ માન સચવાતું નથી કે જોઇતા વિનયના અભાવ હાય છે, ત્યાં બાળકના મન પર કુદરતી રીતે જ ઇર્ષ્યા, દ્વેષ, ક્રોધ ને હિંસાના સંસ્કારે। પડવા માંડે છે. એટલે માલ્યાવસ્થાથી
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલુ :
:::
ત્રણ મહાન તી બાળકના મનમાં ધર્મના સંસ્કારા રેડવા હાય તા માતાપિતા અને વડીલા દ્વારા જ તે કાર્ય થઈ શકે છે કે જેને તેમણે પેાતાનું મહત્ કર્તવ્ય સમજીને મજાવવું જોઇએ.
સામાન્ય રીતે દરેક માબાપ પોતાના બાળકાના હિતસ્વી કેવી રીતે કરી શકાય તેની ખાટા લાડ લડાવે છે, અને બહુ મીઠાઇ ખવડાવવી,
હોય છે, પણ તેમનું ખરું હિત યેાગ્ય સમજણના અભાવે, તે કુસ’સ્કારાનું આરેાપણુ કરે છે. ગાળા ખેલતાં શીખવવી કે તેને ગમે તે પ્રકારની મસ્તી કરવામાં ઉત્તેજન આપવું, એમાં બાળકનું હિત કેવી રીતે રહેલું છે, તે સમજાતું નથી. એને બદલે જો માબાપે! પેાતાના બાળકને નાનપણથી જ વિનય શિખવે, પદ્ધતિસરના સાદો અને નિયમિત ખારાક આપે તથા તેની નાની માટી વા સુધારવાના પ્રયત્ન કરે તે તેઓ તેનું કેટલું બધુ વધારે હિત કરી શકે ? માળક નીરેાગી રહે અને તેના શરીરનું ખંધારણ સુદૃઢ થાય તેવા ઉપાયે લેવામાં કોઈ પણ જાતના વાંધા નથી પણ તેની તમામ કેળવણી તેને સદાચારી અથવા ધાર્મિક બનાવવાની દૃષ્ટિએ જ ચેાજાવી જોઈએ. આ રીતે કેળવણી પામેલાં બાળકા માલ્યાવસ્થાથી જ ‘ધર્મનું આચરણુ' એક યા ખીજા પ્રકારે કરતાં થઈ જાય છે. આ અવસ્થામાં પ્રથમ આળકાને દેવદને જવાની અને સદ્ગુરુને વંદન કરવાની ટેવ અવશ્ય પાડવી જોઇએ. વિનયના વિકાસ, વડીલા પ્રત્યે પૂજ્યભાવ, સંસ્કારી ભાષા અને પેાતાનાં કર્ત્તબ્યાનું દૃઢતાથી પાલન કરવાની ટેવ એ બાલ્યાવસ્થાનું ધાર્મિક આચરણ છે. અને
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-રંથમાળા
: ૨૦ :
ઃ પુષ્પ
ભજન-કીર્તન, સ્તવન-સ્વાધ્યાય તથા સામાયિક-પ્રતિક્રમણ આદિ ક્રિયાઓમાં રસ લેતાં કરવાં જોઈએ.
બાળકે ધર્મનું આચરણ ન કરી શકે, એ વાત ઇતિહાસને મંજૂર નથી. ધ્રુવે પિતાની ભક્તિ કેટલામાં વર્ષે શરૂ કરી હતી? પ્રહલાદે પ્રભુ નામમાં રહેલે પિતાને અટલ વિશ્વાસ કેટલામાં વર્ષે પ્રકટ કર્યો હતો? શ્રીમછંકરાચાર્યો પિતાની વૈરાગ્ય વૃત્તિને પરિચય કઈ અવસ્થામાં આપ્યો હતો? શ્રીમદ્ વાસ્વામીજી અને શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રાચાર્યજીએ સંયમનું શિક્ષણ કેટલામાં વર્ષે લીધું હતું ? એટલે બાળકોએ ધર્મની આરાધના સુંદર રીતે કર્યાના દાખલાઓ સેંકડોની સંખ્યામાં મોજુદ છે.
ભારતની પ્રાચીન પ્રણાલિકા મુક્તિ માટે જ વિદ્યા આપવાની હતી અને તેથી જ એ સૂત્ર પ્રચલિત થયેલું છે?
જ્ઞાનસ્થ વિત” અર્થાત તે જ જ્ઞાન સાચું કે જે વિરતિ કહેતાં ત્યાગરૂપ ફળને આપે. એવું જ બીજું સૂત્ર પણ પ્રચલિત છે કે “સા વિઘા યા વિમુક્ત” તે જ વિદ્યા છે કે જે સંસારના બંધનમાંથી મુક્તિ આપે છે. એ પ્રણાલિકા અનુસાર વિદ્યાને પ્રારંભ
ૐ નમઃ સિદ્ધા” એ પવિત્ર વાક્યથી થતો હતો. પછી પણ બાળકને ભાષા, વ્યાકરણ આદિનું જે જ્ઞાન આપવામાં આવતું હતું તેમાં ધાર્મિક દૃષ્ટાંતે અને ધાર્મિક દૃષ્ટાંતપૂર્વકજાયેલી વાક્યરચનાએને પ્રચુર પ્રવેગ થતો હતો. એની સરખામણીમાં આજની શિક્ષણ પ્રણાલિકા અને તેમાં વપરાતાં પાઠ્યપુસ્તકે એક જ નિર્માલ્ય અને દયેયવિહૂણ જણાય છે. એની શરૂઆત “મા ચા પા” અને “મા ભૂ પા” એવાં એવાં વિચિત્ર વાક્યપ્રયોગથી થાય છે કે જેનું પરિણામ બાળકને વ્યસની અને પરાવલંબી
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
યહેલુ :
: ૩૧ :
ત્રણ મહાન્ તકા
બનાવવામાં આવે છે. વૈજ્ઞાનિક ઢબની કેળવણી આપવાના નામે કે ધર્મથી નિરપેક્ષ રાજ્યના નાગરિકા બનાવવાના નામે આજે શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં જે છબરડાએ વળી રહ્યા છે અને જે વિકૃતિઓ દાખલ થઈ રહી છે, તે આપણી ધાર્મિક ભાવનાના સંતર સંહાર કરનારી છે અને આપણા નૈતિક ધારણને જડમૂળથી ઉખેડી નાખનારી છે.
આપણા દેશમાં સને ૧૮૫૦ પછી કહેવાતી વજ્ઞાનિક કેળવણી દાખલ થવા માંડી અને તેના ખરા પ્રચાર છેલ્લા પચાશ વર્ષમાં થયા. તેનું પરિણામ એકદર શું આવ્યું ? તે શિક્ષણ લેનારે આજના અધિકારી વર્ગ લાંચ-રૂશ્વત અને બેવફાઇના બેનમૂન પ્રદર્શના ભરી રહ્યો છે; તે શિક્ષણ લેનારા આજના વ્યાપારી વર્ગ કાળા બજારો કરીને નિષ્ઠુર સ્વાર્થ-સાધના કરી રહ્યો છે તથા રાજ્ય અને પ્રજાના હિતમાં થયેલા કાયદાઓ પગલે પગલે તેાડીને પેાતાની ધનલાલસાને સંતાષી રહ્યો છે. અને તે શિક્ષણ લેનારા આજના કારકુન કે કારીગર માલિકને વફાદાર રહીને ચેાગ્ય પરિશ્રમ કરવાને બદલે માત્ર પેાતાના સ્વાર્થના જ વિચાર કરી રહ્યો છે અને તેની સાધના માટે હડતાળ ’ ધાકધમકી • બેઠા મળવા ? અને તેવા કઈં કઈં ઉપાયેા કામમાં લાવી રહ્યો છે. આ શિક્ષિતાના પ્રમાણમાં અભણુ ગણાતી ગામડાની પ્રજા તથા ખીજા પણુ અશિક્ષિત લાકે વધારે પ્રમાણિક, વધારે વફાદાર અને વધારે નીતિવાળા જણાય છે, કારણ કે તેઓ ભારતની ધાર્મિક સંસ્કૃતિના અનેક અંશેને પોતાના રીતરિવાજમાં અને ચાલુ જીવનમાં જાળવી રહ્યા છે. તાત્પર્ય કે ધમ સંસ્કારાને ઇચ્છનાર મનુષ્યાએ
6
"
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ એધગ્રંથમાળા
: પુષ્પ
આજની શિક્ષણ પ્રણાલિકા અને ખાળ પર થઇ રહેલી માડી અસરના વિચાર ખૂબ ગંભીરતાથી કરવાની જરૂર છે.
:૩૧:
જેએ બાલ્યાવસ્થામાં ધર્મના સંસ્કારાવડે સુવાસિત થયેલા છે અને ચેાગ્ય શિક્ષણના પ્રતાપે ઉચ્ચ આદશેĒ, ભવ્ય ભાવનાએ કે ધર્મના વાસ્તવિક આચરણા જીવનમાં ઉતારવાની તાલાવેલી અનુભવી રહ્યા છે, તેમને માટે યુવાવસ્થા એક મહાન આશીર્વાદ છે; કારણ કે એ અવસ્થામાં જે જોમ અને જુસ્સો સ્વાભાવિક હાય છે, તેને લાભ તેને પેાતાના આદર્શોંની સિદ્ધિ કરવા માટે મળી જાય છે. ખીજી રીતે કહીએ તેા સુસંસ્કારી બાળકધાર્મિક સ`સ્કારવાળા બાળકે યુવાવસ્થાને સંયમ અને સદાચાર વડે શાભાવે છે તથા તેને પેાતાના અભ્યુદયનું ઉત્તમ સાધન બનાવે છે. આ રીતે તૈયાર થયેલા યુવકેા એવું માનવા કદી પણ તૈયાર નહિ થાય કેઃ—
પૈસા મારા · પરમેશ્વર ’, ખાયડી મારે ‘ ગુરુ ’; હેકરાં મારાં શાલિગ્રામ, બીજા કાની સેવા કરું ?
અર્થાત્ ધનપ્રાપ્તિને તે પેાતાનું જીવનધ્યેય બનાવશે નહિ, લગ્ન જીવનને તે પેાતાના અંતિમ આદશ માનશે નહિ અને પેાતાનું દૃષ્ટિબિંદુ માત્ર પેાતાનાં કુટુંબ-પરિવાર જેટલુ જ મર્યાદિત રાખશે નહિ. તે જીવનના વિચાર સૂક્ષ્મ રીતે કરશે, વધારે વ્યાપક દૃષ્ટિથી કરશે અને સંપૂર્ણ મધ્યસ્થતાપૂર્વક કરશે. યુવાનીના ઉત્તમ કાળ તુચ્છ વિષયભાગમાં પૂરા કરવામાં કઇ બુદ્ધિમતા રહેલી છે ? કઈ જાતનું ડહાપણુ દેખાય છે ? જેઓ એમ કહે છે કે-પહેલા અમને ખૂબ પૈસા પેદા કરી લેવા
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું ?
યણ મહાન તો છે, જીવનની મજ પેટ ભરીને માણી લેવા દે, પછી અમે ધમનું શરણ સ્વીકારીશું, પછી અમે પરમાત્માના ગુણ ગાશું અને પછી અમે આત્માને ઉદ્ધાર કરવાને તત્પર થઈશું.' તેમને શું કહેવું? શું તેમને કાળ મહારાજની સદા ગડગડતી
બતે સંભળાતી નહિ હોય? શું તેમને રેગ અને વ્યાધિથી જર્જરિત થવાને ભય જરાયે જણાતો નહિ હોય? શું તેમને બધા સગો અનુકૂળ રહેવાની ખાતરી કેઈએ કરી આપી હશે? શું પ્રતિક્ષણે પરિવર્તન પામતા આ જગતના અબાધિત કાયદાઓ તેમને લાગુ નહિ પડે, એમ તેઓ માનતા હશે?
દુનિયાદારીમાં ડાહ્યા અને શાણા ગણતા માણસો એ વિચાર કેમ કરતા નથી કે કાળરૂપી બાજ (પક્ષી) ગમે ત્યારે આપણું પર તૂટી પડશે, રેગ અને વ્યાધિરૂપી વરૂઓ આપણને ગમે ત્યારે ફાડી ખાશે, અનુકૂળ સંગ સંધ્યાના રંગની માફક ગમે ત્યારે પલટાઈ જશે અને કુદરતના અચૂક કાયદાઓ પિતાને અમલ પળવારને માટે પણ મુલતવી રાખશે નહિ ? અને ખૂબ પૈસે પેદા કરવાથી મનુષ્ય ખરેખર સુખી થાય છે ખરે? પૈસે એ સુખનું સાધન છે–જે યોગ્ય રીતે ઉપયોગમાં લેવાય તે; પણ તે ખરેખર સુખ નથી. સુખને આધાર તે પિતાની સમજ ઉપર જ રહે છે અને તેથી જ પૈસાદાર દુઃખી હોય અને ગરીબ સુખી હોય, અથવા માલેતુજારે આફતમાં સપડાયેલા હોય અને નિષ્કચન ફકીરે તથા મહાત્માઓ પૂરી મોજ માણી રહ્યા હોય એવાં દૃશ્યો નજરે પડે છે. એટલે જે હેતથી પ્રેરાઈને તેઓ ધનપ્રાપ્તિ માટે પાગલ બને છે અને ન
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ નંથમાળા : ૩૪ : કરવાનાં અનેક કાર્યો કરે છે, તે હેતુ જ ભૂલભરેલો છે અથવા તે માત્ર કાલ્પનિક છે. વળી જીવનની મોજ માત્ર ખાવાપીવામાં, માત્ર વિષયભેગમાં કે તદ્દન અનિયંત્રિત સ્વચ્છેદી જીવનમાં રહેલી છે, એવું માનવું તે પણ સરાસર ભૂલ છે. એ તો અનાદિ કાલના કુસંસ્કારોને લીધે ઉત્પન્ન થતો અધ્યાસ માત્ર છે અને તેમાં વાસ્તવિક તત્ત્વ કાંઈ નથી. ખાવાપીવાને આનંદ કેટલે સમય પહેચે છે અને જેઓ બેકાબૂ બનીને તેમાં રચ્યાપચ્યા રહે છે, તેનું પરિણામ શું આવે છે ? તે જ સ્થિતિ વિષયભેગની છે, તે જ સ્થિતિ સ્વચ્છેદાચારની છે અને તે જ સ્થિતિ માની લીધેલાં સઘળાં કાલ્પનિક સુખની છે. એટલે તેને માટે જીવનને કિંમતી સમય બરબાદ કર અને મૂળ લક્ષ્યને ચૂકી જવું એ કોઈ પણ રીતે ડહાપણભરેલ વ્યવહાર નથી, કે ઉન્નતિ યા વિકાસ તરફ લઈ જનારી પ્રવૃત્તિ નથી. ઘડપણમાં ભગવાનનું ભજન કરવાની કે ઈશ્વરના ગુણ ગાવાની ઈચ્છા રાખનારાઓ ભરજુવાનીમાં મૃત્યુના મુખમાં સપડાઈ ગયા છે; વૃદ્ધાવસ્થામાં ધર્મનું આચરણ કરવાની આશા રાખનારાઓ યુવાનીની અધવચ્ચે જ કાળના કરાલ દંડથી મરણને શરણ થયા છે. એ વખતે તેઓએ પેટ ભરીને પસ્તાવો કર્યો છે કે “અરેરે! અમારી સર્વ આશાઓ અધૂરી રહી! અરેરે અમને પ્રાપ્ત થયેલો અમૂલ્ય મનુષ્ય ભવ અમે હારી ગયા!! પરંતુ આગ લાગી ગયા પછી કૂવે છેદવાનું પરિણામ શું આવે? તેઓ હાથ ઘસતા જ ચાલ્યા ગયા અને ફરીને લખચોરાશીના ચક્કરમાં આબાદ અટવાઈ ગયા. તેથી યુવાવસ્થામાં બને તેટલું ધમાચરણ કરી લેવું એ હિતાવહ છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું ?
ત્રણ મહાન તકે જુવાની જોતજોતામાં વહી જાય છે અને ઘડપણના ઘંટાનાદ સંભળાવા લાગે છે. જે માણસને સાંભળવા માટે કાન હોય તો એ ઘંટનાદ જોર જોરથી કહે છે કે મનુષ્ય ચેત! ચેત!! ચેત!!! મૃત્યુની સવારી પ્રતિપળ નજીક આવી રહી છે, તેના દૂતે સમા અનેકવિધ વ્યાધિઓ તારા પર હુમલો કરવાની તૈયારી કરી ચૂક્યા છે અને તારું પોતાનું શરીર પણ પ્રતિદિન ઘસાતું ચાલ્યું છે. હવે તારી આંખો જોઈએ તેવું કામ આપતી નથી, હવે તારા કાને મહામહેનતે સાંભળી શકે છે અને હવે તારાં અવય જતાં ધ્રૂજતાં માંડ માંડ તારી કાયાને ટેકવી રાખે છે, પરંતુ સુંદરી, સુવર્ણ અને સત્તાને શેખીન મનુષ્ય જાણે સાવ બહેરે છે! તે એમાંની કઈ પણું ચેતવણી ધ્યાનમાં લેતું નથી અને પિતાના પુરાણું ઢંગે જ જીવનનું ગાડું ગબડાવ્યે જાય છે. આટલી ઉમરમાં તેણે ધન, યૌવન અને અધિકારની ચપળતા પૂરેપૂરી જોઈ લીધી છે, આટલી વયમાં તેણે શરીરની ક્ષણભંગુરતાને પૂરેપૂરો પરિચય કરી લીધો છે, છતાં તેની ધનલાલસા છૂટતી નથી, યૌવનની ઊર્મિ ફરી પ્રગટે તેવી આશા રાખી રહ્યો છે અને અધિકાર તથા પ્રતિષ્ઠાના કેફમાં ચકચૂર થઈને જાણે હવે પછી કાંઈ જ બનવાનું ન હોય તેમ છેક જ બેફીકરાઈ બતાવી રહ્યો છે ! આવા મનુબે પશ્ચાત્તાપ સિવાય બીજી કઈ વસ્તુઓના અધિકારી હોઈ શકે? અને બેવકુફાઈ તે જુઓ કે તેઓ મૃત્યુને ટાળવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે ! તે માટે તેઓ અનેક જાતનાં ઔષધે અને રસાયણેનું સેવન કરે છે, અતિ ભારે કિંમતની ભસ્મ અને માત્રાઓનો આશ્રય લે છે, અથવા કાયાકલ્પ જેવા
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મધ-ચંથમાળા પ્રયોગ કરીને મૃત્યુને હડસેલે મારવાનો પ્રયત્ન કરે છે !! પણ કાળ તે બરાબર સમયસર આવીને ઊભું રહે છે. તેમાં એક વિપળને વિલંબ પણ ચાલી શકતો નથી. તેથી જ એક કવિ આખી જિંદગી ધન કમાવામાં પૂરી કરનાર મનુષ્યને મૃત્યુ સમયે પૂછે છે કે -
भव सघलु कमाइउं, केसउ आविउं भागि ? । गाडं भरिउ लकुडा, खोखरि हंडि आगिं ।।
હે ભાઈ ! તું આખી જિંદગી સુધી કમાયે, તેમાંથી તારા ભાગમાં શું આવ્યું? ગાડું ભરીને લાકડાં અને આગળ એક ખરું હાંડલું કે બીજું કાંઈ?
એક કવિ મનુષ્ય સ્વભાવની વિચિત્રતા પર કટાક્ષ કરતાં જણાવે છે કે
જ્યાં બે પહેર જવાપણું, ત્યાં જીવ સંબલ લેહ,
જ્યાં ચોરાશી લાખનું ભ્રમણ, કેમ વિલંબ કરેહ - મનુષ્યને બે પહેરનું ગામતરું કરવું હોય તે પણ સાથે ભાતું લઈ જાય છે. જ્યારે ચોરાશી લાખ નિમાં પ્રવાસ કરવાના પ્રસંગે ભાતું લેવામાં કેમ વિલંબ કરતા હશે? અર્થાત્ સુજ્ઞ મનુષ્ય પરલોકના પ્રવાસ માટે આવશ્યક ભાતું અગાઉથી જ તૈયાર કરી લેવું જોઈએ કે જેનું નામ ધર્માચરણ છે.
વૃદ્ધાવસ્થા એ ધર્માચરણ કરી લેવા માટેની છેલ્લી તક છે. ને એમાં પણ મનુષ્ય નિષ્ફળ ગયે તે સમજવું કે તેના માટે અનંત કાળ સુધી ભવભ્રમણ નિમાયેલું છે. આવું અધઃપતન અટકાવવા માટે જ જ્ઞાની પુરુષોએ કહ્યું છે કે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું :
૧૭ ?
શશુ મહાન તો "महता पुण्यपण्येन, क्रीतेयं कायनोस्त्वया।
पारं भवोदधेर्गन्तुं, त्वर यावत्र भिद्यते ॥" પુણ્યરૂપી ઘણું મૂલ્ય ચૂકવીને તે આ શરીરરૂપી નૈકાને ખરીદેલી છે, માટે તેને નાશ થાય તે પહેલાં જ તેના વડે ભવસાગરને તરી જવાની ઉતાવળ કર. અને– "संपदो जलतरङ्गविलोला, यौवनं त्रिचतुराणि दिनानि । शारदाभ्रमिव चश्चलमायुः, किं धनैः ? कुरुत धर्ममनिंद्यम् ॥"
સંપત્તિ જલના તરંગ જેવી અસ્થિર છે, દૈવન ત્રણ ચાર દિનની ચાંદની જેવું છે, આયુષ્ય શરદ ઋતુના વાદળ જેવું ક્ષણિક છે, તેથી ધન કમાયે શું થશે? તે માટે પવિત્ર ધર્મનું જ આચરણ કર.
ધર્મ, ડાહ્યા માણસોએ પ્રાપ્ત થયેલા મનુષ્યત્વને જીવનની સર્વ અવસ્થામાં ધર્મમાં (ધમૅમિ) સારી રીતે જોડી રાખવાનું છે. એટલે ધર્મ સંબંધી વિશેષ વિચારણા કરવી આવશ્યક છે. સઘળા આર્ય મહર્ષિએ એ બાબતમાં એકમત છે કે –
gવો પૂર્વવૃક્ષા, વડત મૂછાળા विवेकादीनि पुष्पाणि, सुपत्राणि शमादयः ॥"
આ શરીરરૂપી અલૈકિક વૃક્ષનું મૂળ કારણ ધર્મ છે. વિવેકાદિ તેનાં પુછે છે અને સમાદિ ગુણે તેનાં સુંદર પત્રે છે. અને તેમણે એ વાત દઢતાપૂર્વક જણાવી છે કે
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા
: ૩૮ :
પુષ્પ
"धर्मो धन मनुष्याणां, धर्मो रक्षति सर्वदा । नास्ति धर्मसमो बन्धुः, सेवनीयः सदैव हि ॥"
મનુષ્યનું પરમ ધન ધર્મ છે, ધર્મ સદા રક્ષણ કરે છે, ધર્મ સમાન અન્ય કોઈ મિત્ર નથી, માટે સદૈવ ધર્મનું સેવન કરવું જોઈએ.
મેળ પૂરું, ઘમ્મા ચ વિધવસંપત્તી धम्मेण धणसमिद्धी, धम्मेण सवित्थरा कित्ती ।"
ધર્મ વડે ઉચ્ચ કુલમાં જન્મ થાય છે, ધર્મવડે દિવ્ય રૂપ અને સંપત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે, ધર્મવડે ધન અને સમૃદ્ધિ મળે છે તથા ધર્મવડે જ કીર્તિને વિસ્તાર થાય છે.
ધર્મની વ્યાખ્યા જુદા જુદા મહર્ષિઓએ જુદી જુદી રીતે કરેલી છે. જેમ કે –
અ. જે ક્રિયા કે અનુષ્ઠાન કરવાથી ઐહિક તથા પારલૌકિક સ્વર્ગાદિ સુખની તથા આત્મ-કલ્યાણની પ્રાપ્તિ થાય તે ધર્મ.
આ. જેને ધારણ કરવાથી ઈષ્ટાર્થની પ્રાપ્તિ થાય તે ધર્મ.
૬. જેનું ફળ અનિષ્ટકારક ન હોય અને જે સુખ માત્રને ઉત્પન્ન કરે તે ધર્મ. વગેરે વગેરે.
પરંતુ એ બધામાં નીચેની વ્યાખ્યા વધારે વિશદ અને વધારે વ્યાપક જણાય છે.
હુતિ પત્તાધારદ્ધર્મ સવ્ય ” [ગશાસ્ત્ર] | દુર્ગતિમાં પડતા પ્રાણીઓને ધારણ કરનાર-બચાવનાર હોવાથી તે ધર્મ કહેવાય છે. એટલે જેનું અનુસરણ કરવાથી પ્રાણ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેe :
૧ ૩૦૬
ત્રણ મહાન તકે ઓની દુર્ગતિ ન થાય પણ સગતિ થાય તેને ધર્મ સમજવાને છે. આ વ્યાખ્યાને ફલિતાર્થ એ છે કે–જે સાધનાથી અધ:પતન અટકતું હોય અને આત્મવિકાસને માર્ગ ખુલે થતું હોય તે સઘળાં સાધનેને સમાવેશ ધર્મમાં થાય છે, પછી તે “ભકિત હોય, “જ્ઞાન” હાય, કર્મ હોય, “ ત્યાગ' હોય, ‘વિરાગ્ય ” હોય “જપ” હોય, “તપ” હોય કે “ ગ” વગેરે કઈ પણ પ્રક્રિયા હેય.
એક નિગ્રંથ જૈન મહર્ષિને કઈ જિજ્ઞાસુએ પૂછ્યું કે હું પૂજ્ય ! ધર્મની વ્યાખ્યા જુદા જુદા મહર્ષિએ જુદી જુદી રીતે કરે છે અને તેના સ્વરૂપ સંબંધી પણ તેઓ એકમત નથી; તો ધર્મ' શબ્દથી મારે શું સમજવું?” નિગ્રંથ મહર્ષિએ તેને ઉત્તર આપે કે –
"जं अप्पह न सुहायई, तं पुण परह न वंछिअई। धंमह एहज मूलु, काई वलि वलि पुच्छिअई १॥"
હે મહાનુભાવ! વારંવાર શા માટે પૂછે છે? ટૂંકમાં તને જણાવું છું કે-જે કાર્ય પિતાને સુખકર ન લાગતું હોય, તે બીજા પ્રત્યે ઈચ્છવું નહિ, એ ધર્મનું મૂળ છે. એટલે કે જે જે ક્રિયાઓ આત્મપમ્ય અથવા સમભાવના સિદ્ધાંત પર રચાયેલી છે તે સઘળી ધર્મ છે અને તેનાથી ભિન્ન સર્વ ક્રિયાઓ અધર્મ છે.
એક અન્ય નિગ્રંથ મહર્ષિએ શિવસુખના ઉપાયરૂપ ધર્મનું જે સ્વરૂપ બતાવ્યું છે, તે પણ તેટલું જ વિશદ અને તેટલું જ વ્યાપક છે. તેઓ કહે છે કે –
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ શોધ-થમાળા
પુષ્પ "जत्थ य विसयविराओ, कसायश्चाओ गुणेसु अणुराओ । किरिआसु अप्पमाओ, सो धम्मो सिवसुहोवाओ ॥"
જેમાં કે જેના વડે ઇદ્રિના સ્પર્શ, રસ, ગંધ, રૂપ અને શબ્દના વિષયો વિરામ પામેજેના વડે કોધ, માન, માયા (કપટ) અને લેભ એ ચાર કલુષિત મને વૃત્તિઓને ત્યાગ થાય, જેનાવડે સગુણ પ્રત્યે અનુરાગ થાય અને જેનાવડે આવશ્યક ક્રિયાઓમાં અપ્રમત્ત બનાય તે ધર્મ શિવસુખનેમોક્ષસુખને ઉપાય છે.
બીજા પણ એક નિગ્રંથ મહર્ષિએ સંસારનું પરિભ્રમણ અટકાવનારા ધર્મનું જ સ્વરૂપ બતાવ્યું છે તે પુનઃ પુનઃ વિચારણીય છે. તેઓ કહે છે કે –
"पच्चक्खाणं पूआ पडिक्कमणं, पोसहो परुवयारो । पंच पयारा जस्स उ, न पयारो तस्स संसारो ॥".
પ્રત્યાખ્યાન-પાપકર્મોને ત્યાગ, પૂજા એટલે આત્મવિકાસની અંતિમ ટેચે પહોંચેલા મહાપુરુષોની ભક્તિનું પ્રતિકમણ એટલે જીવનનું સૂક્ષ્મ સંશોધન અને તેમાં પ્રવેશેલા અસત્ અંશોના ત્યાગપૂર્વક મૂળ સ્વરૂપની પુનઃપ્રાપ્તિ, પિાષધ એટલે ધર્મભાવના પુર્ણ થાય તેવી રીતે પર્વતિથિ વગેરે દિવસમાં કરવામાં આવતી ઉપવાસ અને બ્રહ્મચર્ય વગેરે પૂર્વકની ક્રિયા કે જેમાં સાધુજીવનને અનુભવ થાય છે. તથા પરોપકાર એટલે અન્ય પ્રાણીઓનું ભલું કરવાની ઈચ્છા તથા પ્રવૃત્તિ. એ પાંચ પ્રકારે ત્યાં હાજર હોય છે ત્યાં સંસારને પ્રચાર-ભવભ્રમણ હેતું નથી. નિગ્રંથ મહર્ષિઓએ ધર્મનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ સમજાવવા
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૧ :
ત્રણ મહાન તો માટે તેનું વર્ણન વિવિધ દષ્ટિબિંદુએથી વિવિધ પ્રકારે કરેલું છે. એ બધાને સાર એ છે કે-ધર્મ એક પ્રકારે, બે પ્રકારે, ત્રણ પ્રકારે, ચાર પ્રકારે, પાંચ પ્રકારે, છ પ્રકારે યાવત્ અનેક પ્રકારે થઈ શકે છે. જેમ કે –
૧. આત્મવિશુદ્ધિને કરનારી કોઈ પણ કિયા તે ધર્મને એક પ્રકાર.
૨. જ્ઞાન અને કિયા તે ઘમના બે પ્રકાર.
૩. સમ્યગદર્શન, સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્મચારિત્ર, તે ધર્મના ત્રણ પ્રકાર.
૪. દાન, શીલ, તપ અને ભાવના તે ધર્મના ચાર પ્રકાર.
૫. અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને મમત્વત્યાગ તે ધર્મના પાંચ પ્રકાર.
૬. સમભાવ, ભક્તિ, વિનય, આત્મનિરીક્ષણ, ધ્યાન અને ત્યાગ તે ધર્મના છ પ્રકાર.
તે જ રીતે સાત પ્રકારના ભનું જેનાથી નિવારણ થાય તે ધર્મના સાત પ્રકાર, જેના વડે આઠ કર્મોને ક્ષય થાય તે ધર્મના આઠ પ્રકાર, જેના વડે નવ પ્રકારની બ્રહ્મચર્ય ગુપ્તિને ધારણ કરી શકાય તે ધર્મના નવ પ્રકાર અને જેનાવડે ક્ષમા આદિ દશવિધ યતિધર્મનું પાલન થાય તે ધર્મના દશ પ્રકાર. વગેરે વગેરે.
એટલે મનુષ્યપણું પામીને જે ધર્મની આરાધના કરવાની છે તે નિર્ગથ મહર્ષિઓએ બતાવેલ વિવિધ પ્રકારને છતાં
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ આધથમાળા * કર : એક જ આત્મધર્મ છે અને તેનું પાલન જાતિ, વર્ણ, લિંગ કે રાષ્ટ્રના ભેદ સિવાય હરકોઈ મનુષ્ય કરી શકે છે. '
' પ્રશસ્ત પ્રયાસ. અતિ દુર્લભ મનુષ્યત્વને ધર્મમાર્ગમાં કેવી રીતે જોડવું તેના પ્રત્યુત્તરમાં સમાં પદ મૂકાયેલું છે. તેને અર્થ એ છે કેઆપણા જીવનને ધર્મમાર્ગમાં “સારી રીતે જોડવું, “સમ્યફ પ્રકારે” જોડવું કે “પ્રશસ્ત પદ્ધતિથી” જોડવું. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે આપણું તરફથી ધર્મને જીવનમાં ઉતારવા માટે જે પ્રયાસ થાય તે “મિચ્યા,” “મામુલી” કે “મુડદાલ હવે જોઈએ નહિ.
જે પ્રયાસની દિશા જ બેટી છે તે “મિથ્યા” છે. રેતીને વારંવાર પીસવા છતાં તેમાંથી તેલનું ટીપું નીકળતું નથી; ખારાપાટમાં ગમે તેવા ઉત્સાહથી ખેતી કરવામાં આવે પણ તેમાંથી કાંઈ ધાન્ય નિપજતું નથી; કારણ કે તે પ્રયાસની દિશા બેટી છે.
જે પ્રયાસ જોઈએ તે કરતાં ઘણો જ ઓછો હોય અથવા નામમાત્રને હેય તે “મામુલી” છે. લાખ જનની મુસાફરી પગપાળા કે રગશિયા ગાડાવડે થઈ શકતી નથી; ખેતીનું વિરાટ કાર્ય જમીનને નખ વડે ખેતરવા માત્રથી સિદ્ધ થઈ શકતું નથી; કારણ કે તે પ્રયાસ મામુલી છે.
જે પ્રયાસમાં દિલની ઊંડી તમન્ના નથી કે મન, વચન અને કાયાનું સાચું સમર્પણ નથી તે “મુડદાલ ” છે. તે ગયેલ મૂઆના સમાચાર લાવે છે; પરાણે પ્રીત કરનારો પશ્ચાતાપને ભાગી થાય છે, કારણ કે તેમને પ્રયાસ મુડદાલ છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું
એટલે જે પ્રયાસ કરવામાં આવે તે “મિચ્યા નહિ પણ “સાચે” હા જોઈએ; જે પ્રયાસ કરવામાં આવે તે “મામુલી’ નહિ પણ “મહાન” હોવું જોઈએ; અને જે પ્રયાસ કરવામાં આવે તે “મુડદાલ” નહિ પણ “પ્રાણવાન હોવો જોઈએ.
તાત્પર્ય. આર્ષ પુરુએ આપેલા જવાબનું વિવેચન અહીં પૂરું થાય છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે–મનુષ્યભવ વારંવાર મળતા નથી કે તે સહેલાઈથી પ્રાપ્ત થતું નથી. એટલે તેની પ્રાપ્તિને ધર્મનું આરાધન કરવા માટેની પહેલી અને મહાન તક લખવી જોઈએ. જ્યાં સુધી મનુષ્યને એ ભાન થયું નથી કે તેમને પ્રાપ્ત થયેલું મનુષ્યત્વ એ શાશ્વત સુખને પ્રાપ્ત કરવા માટેની એક અણમેલ તક છે, ત્યાં સુધી તેને વિકાસ કે અસ્પૃદય શકય નથી.
મનુષ્યભવ જ એક એ ભવ છે કે જેમાં સમ્યગ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપની સંપૂર્ણ આરાધના થઈ શકે છે, આત્માની ઉત્તરેત્તર ઉન્નતિ કરી શકાય છે અને સલ કર્મના ક્ષયવડે મંગલમય મુક્તિ પણ માનવ દેહથી જ મેળવી શકાય છે. મુક્તિ મેળવવા માટે મનુષ્યભવ સિવાય અન્ય કોઈ સાધન નથી, તેથી દેવ ભવ કરતાં પણ મનુષ્યને ભવ ઉત્તમ મનાય છે. એની આ ઉત્તમતાને સંપૂર્ણ લાભ લેવો એ સુજ્ઞજનેનું પ્રથમ કર્તવ્ય છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
तक बीजी
આર્ય દેશ.
મનુષ્ય જુદી જુદી ભૂમિમાં, જુદા જુદા ક્ષેત્રમાં કે જુદા દેશમાં જન્મે છે. આ ભૂમિ, ક્ષેત્રો કે દેશેને માટે ભાગ એ હોય છે કે જ્યાં ધર્મમાર્ગને વ્યવસ્થિત વિકાસ થયેલ હોતો નથી, ધર્મનું આરાધન કરવા માટેનાં વિવિધ સાધને હાજર હતાં નથી અને ધર્માભિમુખ થઈને ધાર્મિક જીવન ગાળી શકાય તેવા કેઈ સગોની હસ્તી હોતી નથી. વળી અહીં આયત્વ એટલે “હેય વસ્તુઓને છોડીને ગુણપ્રાપ્તિ માટે મથવાપણું” કે “નિષ્કર્મયતાને ત્યાગ કરીને કર્તવ્ય
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ મણ મહાન તમે માર્ગે આગળ વધવાપણું ” હેતું નથી.* તેથી મનુષ્યત્વને સફલ કરવાની તક ઘણું જ ઓછી હોય છે.
આ “અનાર્ય ભૂમિઓ” “અનાર્ય ક્ષેત્ર” કે “અનાર્ય દેશની સરખામણીમાં “આર્ય ભૂમિઓ” “આર્ય ક્ષેત્રો કે “આર્ય દેશની સંખ્યા બહુ ઓછી છે કે જ્યાં અંતે-પરમાત્મપુરુષે ઉત્પન્ન થઈને ધર્મમાર્ગનું વ્યવસ્થિત પ્રવર્તન કરે છે, જ્યાં મુનિઓ અને મહર્ષિઓ ભેગા મળીને ધર્મની આરાધના કરવા માટેના વિવિધ સાધને ઊભાં કરે છે અને જ્યાં સાધુઓ અને સંતો એકઠા થઈને લેકેને ધર્માભિમુખ બનાવવા માટે રાત્રિદિવસ પ્રયાસ કરે છે. આ દેશનું વાતાવરણ અને આ દેશની સમાજરચના એવા પ્રકારની હોય છે કે જેમાં આર્યત્વ ઓતપ્રોત થયેલું હોય છે, તેથી ગર્ભાધાનથી માંડીને મૃત્યુ પર્યત કઈ પણ મનુષ્ય ધર્મના સંસ્કાર પામી શકે છે અને પોતાને પ્રાપ્ત થયેલા મનુષ્યત્વની સફલતા ઘણી સરલતાથી કરી શકે છે. એટલે આર્ય દેશમાં જન્મ થ એ માનવ જીવનને સફળ કરવાની બીજી મહાન તક છે કે જેને લાભ પ્રત્યેક સુજ્ઞ મનુષ્ય લે ઘટે છે.
આર્ય ” અને “આર્યવ” ને વિચાર પૂર્વ મહર્ષિઓએ કેવી રીતે કરે છે, તે જાણી લેવાની જરૂર છે, કારણ કે * ' आरात् सर्वहेयधर्मेभ्यो यातः प्राप्तो गुणैरित्यार्यः ।
[પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર પ્રથમ પદની ટીકા) कर्त्तव्यमाचरन् कार्य-मकर्त्तव्यमनाचरन् ॥ तिष्ठति प्रकृताचारे, स वा आर्य इति स्मृतः॥
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબંધગ્રંથમાળા ૧ ૬ ૧ તેનાથી આપણી આર્યવિષયક કલ્પના વધારે વિશદ અને વધારે સ્પષ્ટ થશે.
તેમણે કરેલા વગીકરણ મુજબ આર્યો મુખ્યત્વે બે પ્રકારના છે. એક તે “ઋદ્ધિપ્રાપ્ત” અને બીજા “અદ્ધિ પ્રાપ્ત. તેમાં “સદ્ધિ પ્રાપ્ત” તેમને કહેવાય છે કે જેઓએ મહાન પુણ્ય અદ્ધિ પ્રાપ્ત કરેલી હોય છે અને તેના વેગથી (૧) તીર્થકરપણું એટલે ધર્મરૂપી તીર્થનું પ્રવર્તન કરવાની યોગ્યતા (૨) ચકવતી પણું એટલે છ ખંડ ધરતી સાધીને તેને એક છત્ર નીચે લાવવાની તાકાત, (૩) વાસુદેવપણું એટલે ત્રણ ખંડને સાધવાની તાકાત, (૪) બળદેવપણું એટલે વાસુદેવનું જેડિયાપણું. (૫) વિદ્યાધરપણું એટલે વિવિધ વિદ્યાઓને સિદ્ધ કરવાની તાકાત અને (૬) ચારણપણું એટલે ચારણુવિદ્યાને (જંઘાચારણ વિદ્યાચારણની) સિદ્ધ કરવાની તાકાત સાંપડે છે. અને અદ્ધિપ્રાપ્ત” તેને કહેવાય છે કે જેઓ ઉપરના પુરુષની સરખામણીમાં ઓછી પુણ્ય ઋદ્ધિવાળા છે. આ અદ્ધિપ્રાપ્ત આના (૧) ક્ષેત્ર આર્ય (૨) જાતિ આર્ય (૩) કુલ આર્ય (૪) કર્મ આર્ય (૫) શિલ્પ આર્ય અને (૬) ભાષા આર્ય એવા છ વિભાગે પડી શકે છે.
ક્ષેત્ર આર્ય. ૧ નીચેના દેશમાં જન્મ ધારણ કરનારા મનુષ્ય ક્ષેત્ર આર્યન ગણાય છે. " रायगिह मगह चंपा, अंगा तह तामलित्ति बंगा य । कंचणपुरं कलिंगा, वाणारसी चेव कासी य ॥१॥
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું
વણ મહાન તકો साकेत कोसला, गयपुरं च कुरु सोरियं कुसट्टा य । વિ પંડ્યા, અછિત્તા કંકા વ પ ર છે चारवई य सुरट्ठा, विदेह मिहिला य वच्छ कोसंबी। नंदिपुरं संडिब्भा, भदिलपुरमेव मलया च ॥ ३ ॥
વછ વરબT, છ તા ૨ મરિયાવરું / सुत्तीवइ य चेदी, वीयभयं सीधुसोवीरा ॥ ४ ॥ महुरा य सूरसेणा पावा भंगी य मासपुरी वट्टा । सावत्थी य कुणाला, कोडिवरिसं च लाढा य ॥ ५॥ सेयविया विय नगरी केगइ-अद्धं च आरियं भणियं । વરઘુપત્તિ વિના, વ ામવઠ્ઠા દ.”
[બૃહતકલ્પસૂત્ર, ઉદ્દેશ ૧] “જેમાં જિનેશ્વર, ચક્રવર્તીએ, રામ અને કૃષ્ણ (વાસુદેવ અને બળદે) ઉત્પન્ન થાય છે, તે આર્યદેશની ગણતરી આ પ્રમાણે છે. .
દેશ. મુખ્ય નગરી. આજને પ્રદેશ. * ૧ મગધ રાજગૃહી(રાજગીર) "બિહાર પ્રાંતનો એક ભાગ ૨ અંગ ચંપા(ચંપાનાલા) : ભાગલપુર જીલ્લો વગેરે ૩ બંગ તામ્રલિસિ(તાલુક) બંગાળ ૪ કલિંગ કંચનપુર
ઓરિસા ૫ કાશી વારાણસી(બનારસ) યુક્ત પ્રાંત ૬ કેશલ સાકેત(અધ્યા) યુક્ત પ્રાંત
ગજપુર(હસ્તિનાપુર) કુરુક્ષેત્ર વગેરે
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ઉમાશ્વ
: ૮ ૮ કુશા એરિય મથુરાની ઉત્તર પ્રદેશ ૯ પાંચાલ કાંપિલ્યપુર ફરક્કાબાદ જીલ્લો વગેરે
યુક્ત પ્રાંત ૧૦ જંગલ અહિરછત્રા બરેલી પ્રાંત વગેરે યુક્ત પ્રાંત ૧૧ સૌરાષ્ટ્ર બારામતી(દ્વારકા) સૌરાષ્ટ્ર ૧૨ વિદેહ મિથિલા જનકપુર જીલ્લો વગેરે (બિહાર) ૧૩ વત્સ કેશાબીકાસલ) અલ્હાબાદ છેલ્લે વગેરે ૧૪ સંદર્ભ નંદીપુર યુક્ત પ્રાંત
કે શાંડિયા ૧૫ મલય ભદ્ધિવપુર હઝારીબાગ જીલ્લે વગેરે
. બિહાર ૧૬ મસ્ય
જયપુર અને અવર રાજ્ય ૧૭ વરુણ અચ્છા યુક્ત પ્રાંત ૧૮ દશાર્ણ મૃત્તિાવતી માળવાને ઉત્તર ભાગ ૧૯ ચેદી શક્તિમતી મધ્ય પ્રાંત ૨૦ સિંધુ-સવીર, વીતભયનગર સિંધુ કિનારાને પ્રદેશ ૨૧ શરસેન મથુરા મથુરાની આસપાસને પ્રદેશ ૨૨ ભંગી પાપા
માનભ્રમ જીલ્લો વગેરે બિહાર ૨૩ વત્તા માસપુરી ૨૪ કુણાલક શ્રાવસ્તી અયોધ્યા જલે વગેરે
સંયુક્ત પ્રાંતને ઉત્તર ભાગ ૨૫ કેટિવર્ષ લાટ
ગુજરાતને દક્ષિણ ભાગ ૨૫ કેતક શ્વેતાંબી બિહાર પ્રાંત
વિરાટ
આ ગણના ભરતક્ષેત્રને અનુલક્ષીને સમજવાની છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું :
૧ ૪૯ :
ત્રણ મહાન તને જાતિ આર્ય. ૨ જેઓ જાતિથી શ્રેષ્ઠ હોય છે, તે જાતિ આર્ય કહેવાય છે. તેનાં નામે બૃહકલ્પસૂત્ર નામના પ્રાચીન જૈન ગ્રંથમાં નીચે મુજબ મળે છે.
“સંકટ્ટા ૨ વા, વિદ્યા વિરતિ ચ | हारिया तुंतुणा चेव छ एता इन्भजातिओ ॥"
અંબષ્ટ, કલિંદ, વૈદેહ, વિદકાતિ, હારિત અને તુંતુ એ છ ઇભ્ય જાતિઓ છે, અર્થાત્ જાતિવડે આર્ય ગણાય છે.
કુલ આર્ય. ૩ જેઓનું કુલ શ્રેષ્ઠ હોય છે, તે કુલ આર્ય કહેવાય છે. તેનાં નામે નીચે મુજબ હોવાનું સૂચન બૃહતકલ્પસૂત્રમાં મળે છે.
" उग्गा भोगा राइन्न-खत्तिया तह य णात कोरवा ।
इक्खागा विय छट्ठा, आरिया होइ नायबा ॥" ઉગ્ર, ભગ, રાજન્ય, ક્ષત્રિય, જ્ઞાન, કૌરવ અને ઈક્વાકુ એ છ કુલેને આર્ય જાણવા અર્થાત્ આ છ વંશના પુરુષો કુલની શ્રેષ્ઠતાને લીધે કુલ–આર્ય કહેવાય છે.
કર્મ આર્ય. ૪ જે માણસનું કર્મ એટલે આજીવિકા અંગેને ધંધે અલ્પ પાપવાળા હોય છે, તેઓ કર્મ આર્ય ગણાય છે. જેમકે વસ્ત્ર બનાવનારાઓ, સુતર કાંતનારાઓ, માટીનાં વાસણે બનાવનારાઓ, વેપાર કરનારાઓ, ખેતીવાડી કરનારાઓ, ગોપાલન કરનારાઓ વગેરે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પુ૫
ઇમબોધ-ચંથમાળા ૫૦ :
શિલ૫ આર્ય. ૫ જે માણસો નિર્દોષ શિલ્પ એટલે કારીગરીવડે પિતાને નિર્વાહ કરે છે તે શિલ્પ આર્ય કહેવાય છે. સઈ, સુથાર, સાદડી બનાવનાર, તથા એવી જ અન્ય કલાઓ વડે નિર્વાહ કરનારા કારીગરે આ વર્ગમાં આવે છે.
ભાષા આર્ય. ૬ કે જેઓ અઢાર દેશમાં સારી રીતે સમજાતી એવી અર્ધ– માગધી ભાષા બેલે છે, તે ભાષા-આર્ય કહેવાય છે.
આ ઉપરાંત બીજા પણ ત્રણ પ્રકારના આ માનવામાં આવ્યા છે. (૧) દર્શન-આર્ય (૨) જ્ઞાન-આર્ય (૩) ચારિત્ર-આર્ય.
. દર્શન આર્ય. ૧ જે મનુષ્યની જીવન અને જગતને જોવાની “દૃષ્ટિ” “સમ્યફ થયેલી છે, અને તેથી શમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકંપા અને આસ્તિક્ય એ પાંચ ગુણે વિકાશ પામેલા છે, તે દર્શન–આય.
શામ ગુણને” વિકાસ થવો એટલે ગુસ્સો ગળી જ, અભિમાન ઓગળી જવું, માયા મરી જવી અને આસક્તિ ઊડી જવી.
સંવેગ ગુણને” વિકાસ થવે એટલે વિષયને ભોગ
* અર્ધમાગધી ભાષા એ ૧૮ મહાદેશના અને ૭૦૦થી અધિક લઘુદેશના શબ્દોથી સમૃદ્ધ ગણાતી હતી. એથી જ અપર શબ્દમાં તેને “પ્રકૃત” શબ્દથી પણ ઓળખાવાય છે. સંપા.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિત કરતાં
દિલ થી કરવાની અને
પહેલું:
: ૫૧ : - રણુ મહાન તકે કરવાની વૃત્તિ વિરામ પામવી અને સ્પર્શ, રસ, ગંધ, રૂપ અને શબ્દવડે અનુભવાતાં સુખ કાપનિક કે મિથ્યા જણાવાં.
“નિર્વેદ ગુણનો” વિકાસ થવે એટલે લખચોરાશીના ફેરા ફરી ફરવા ન પડે તેવી મનેભાવના મજબૂત થવી.
“અનુકંપા ગુણનો” વિકાસ થવો એટલે કેઈનું પણ અહિત કરતાં કે કેઈને પણ નુકશાન કરતાં હૃદયમાં અરેરાટી થવી, દુઃખીને જોઈ દિલ દ્રવી જવું અને મુશ્કેલીમાં મૂકાએલાઓને બને તેટલી મદદ કરવાની મનવૃત્તિ ઉત્પન્ન થવી.
આસ્તિય ગુણને વિકાસ થશે એટલે આત્માની અમરતામાં આસ્થા થવી, જડની જુદાઈની પ્રતીતિ થવી પુણ્ય, પાપ અને પરલેકમાં વિશ્વાસ થ તથા દેવ, ગુરુ અને ધર્મને તારક ત માનવાની અણડેલ–અફર મતેવૃત્તિ ઘડાવી.
જ્ઞાન આર્ય. ૨ જે મનુષ્ય જાણવા જેવા ઓછા કે વધુ પદાર્થોને બરાબર જાણે છે અને તેમાંના હેય એટલે છોડવા ગ્ય તથા ઉપાદેય એટલે આદરવા ચોગ્ય અંશને પ્રમાણે, હેતુ તથા દષ્ટાંતવડે યથાર્થ વિવેક કરી શકે છે તે જ્ઞાન–આર્ય. બીજી રીતે કહીએ તે જે મનુષ્ય જ્ઞાન પ્રત્યે અભિરુચિ ધરાવે છે, જ્ઞાન પ્રત્યે અંતરંગ પ્રેમ ધરાવે છે અને જ્ઞાન પ્રત્યે નિસીમ ભક્તિ ધરાવે છે તથા તેની ઉપાસના અનન્ય મનથી કરે છે તે જ્ઞાન આર્ય છે.
ચારિત્ર આર્ય. ૩ જે મનુષ્ય દેહને ધર્મનું સાધન માનીને તેને સંપૂર્ણ સદુપયોગ કરવાની પ્રવૃત્તિ કરે છે એટલે કે તેને સંયમ અને
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ આધ-ગ્રંથમાળા
• પર ઃ
ઃ પુષ્પ
સદાચારમાં પ્રવર્તાવે છે તથા પ્રભુસ્મરણ, પ્રભુભક્તિ, જપ, તપ અને ધ્યાનમાં જોડલુ રાખે છે, તે ચારિત્ર-આય છે.
દેહના સદુપયોગ કરવાની આયભાવનાનું પ્રતિષિ’ખ નીચેના શ્લાકમાં સુંદર રીતે રજૂ થયેલું છે.
" हस्तौ दानविवर्जितौ श्रुतिपुटौ, सम्यग्वचोद्रोहिणी, नेत्रे साधुविलोकनेन रहिते पादौ न तीर्थं गतौ । अन्यायार्जित - वित्तपूर्णमुदरं गर्वेण तुङ्गं शिरो, रे रे जम्बुक ! मुश्च मुञ्च सहसा नीचस्य निन्द्यं वपुः ॥
,,
ત્રણ દિવસનુ ભૂખ્યું શિયાળ ખારાક શેાધવાને માટે અહીંતહીં રખડી રહ્યું હતું. એવામાં તે એક નદીના કિનારે પહેાંચી ગયું કે જેના જળમાં કોઇ મનુષ્યનું મડદું તણાતુ હતુ. એને સુ ંદર ભક્ષ્ય સમજીને તે શિયાળે એને મહામહેનતે પાણીમાંથી બહાર કાઢયું. પછી જ્યાં તે, એ મડદાનુ’ ભક્ષણ કરવા જાય છે ત્યાં નટ્ટીના કિનારે ઊભેલા એક મહાભાએ તે મડદાને ઓળખી લીધું અને તે કહેવા લાગ્યું કે‘હું શિયાળ ! તું જો કે ભૂખ્યું જણાય છે અને દેહને ટકાવવા માટે તારે કાંઇ પણ ખાધા વિના ચાલે તેમ નથી, છતાં મારું કહ્યું માનીને આ મડદાના હાથ ખાઈશ નહિ, કારણ કે તેણે જીવનપર્યંત કાઈને દાન આપેલું નથી. વળી તેના કાન પશુ ખાઈશ નહિ, કારણ કે તેણે મરતાં સુધી સચને અને સદુપદેશ સાંભળેલા નથી. વળી તેની આંખા પણુ ખાઇશ મા, કારણ કે તેનાવડે તેણે કાઇ વાર દિલભરીને સાધુ–સંતના દર્શન કરેલાં નથી અને શાણા શિયાળ ! હું સાચું કહું છું
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું
= ૫૩ :
ઘણુ મહાન તકે કે તેના પગે પણ ખાવાને હરગીઝ લાયક નથી, કારણ કે તેના વડે તેણે કદી પણ તીથટન કરેલું નથી. અને તું જે એનું ઉદર ખાવાનો વિચાર કરતું હોય તો તે પણ છેડી દે, કારણ કે જિંદગીભર એમાં જે અન્ન પડયું છે, જે ખેરાક પડ્યો છે, તે અન્યાયની કમાણીથી ઉત્પન્ન કરેલા પૈસાને જ પડ્યો છે. વળી તેના માથાને ખાવાને વિચાર પણ તું મૂકી દે કારણ કે એ સદા ગર્વથી ભરેલું રહેતું હતું અને તેથી કંઈ પણ વાર દેવને, ગુરુને, પૂજ્યને, વડીલને, મુરબ્બીને કે ગુણી પુરુષોને નમેલું નથી. હું સમજુ શિયાળ ! આ રીતે તેનું આખું શરીર નિંદ્ય છે, માટે તેને ખાવું રહેવા દે અને તું કોઈ બીજા જ ભક્ષ્યને શોધી લે.”
શિયાળ પણ એટલું સમજતું હતું કે માનવ દેહને આ દુરુપયેગ કરનારનું મડદુ ખાઈને જીવવું તેના કરતાં ભૂખ્યું મરી જવું બહેતર છે, એટલે તેણે એ મડદાને છોડી દીધું અને બીજા કેઈ ભક્ષ્યને શોધીને તેનાથી પિતાની સુધાને શાંત કરી.
તાત્પર્ય કે-જે મનુષ્ય પોતાને મળેલા અતિ ઉત્તમ દેહને ઉપયોગ દાન કરવામાં, સશાસ્ત્રો અને સદુપદેશ સાંભળવામાં, સાધુસંતનાં દર્શન અને સમાગમ કરવામાં, દેવદર્શન અને તીર્થાટન કરવામાં, ન્યાયથી આજીવિકા ચલાવવામાં અને અભિમાન તથા અહંકારથી રહિત બનીને જ્યાં જ્યાં સારું કે સુંદર જણાય ત્યાં ત્યાંથી એને નમ્રતાપૂર્વક ગ્રહણ કરવામાં કરે છે તે સાચે મનુષ્ય છે, તે સાચે આર્ય છે અને તે જ ખરેખર સત્યુષ છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મમધ-ગ્રંથમાળા
કષ્ટ ક
નિગ્રંથ મહર્ષિઓએ સ્પષ્ટ રીતે જણાવ્યું છે કે
46
तह तथा दुल्लहलंभ, विज्जुलयाचंचलं माणुसत्तं । लधूण जो पमायइ, सो कापुरिसो न सप्पुरियो ||
,,
“ તથા તે જ રીતે ઘણી મહેનતે મેળવાય તેવું અને વિદ્યુત્તા ચમકારા જેવું ચપળ મનુષ્યપણું પામીને જે મનુષ્ય તેના સદુપયોગ કરવામાં બેદરકાર રહે છે, તે કાયર છે પણ સત્પુરુષ નથી. ”
અને તે કાયરપણું—એદીપણું ટાળવા માટે જ તેમણે સૂચના કરી છે કે—
“ ઉત્થાચોથાય મોન્દ્વયં, મિદ્ય મુદ્યુત નૃતમ્ ? આયુષઃ વહમાતાય, રવિસ્તમય વત: || ''
- પુષ્પ
"6
ઊંઘમાંથી ઊઠી ઊઠીને, મૂઢતામાંથી જાગીને વિચાર કરા કે આયુષ્યના એક ટૂકડા લઈને સૂર્ય તે અસ્તાચળ સમીપે ગયે, પણ તે દરમિયાન મેં શું સુકૃત કર્યું ? ''
અને તેમણે સદાચારમાં પ્રમાદી ન રહેવા માટે તથા ધર્મપ્રવૃત્તિમાં રા આણવા માટે જણાવ્યુ છે કે—
''
" मा सुअह जग्गिअव्वे पलाइ अहंमि कीस वीसमह ? तिन्नि जणा अणुलग्गा, रोगो अ जरा य मच्चू अ ॥ જાગતા રહેવાના સમયે સૂઇશ નહિ અને પલાયન થવાના
સમયે થેાભીશ નહિ, કારણ કે અને મૃત્યુ એ ત્રણ જણાં પડેલાં
એટલે જેઓ મૂઢતાને છેડતા નથી, આત્મનિરીક્ષણ કરતા
66
તારી પાછળ રાગ, જરા
છે.
,,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું :
૩ ૫ણ ૪
ત્રણ મહાન તી
નથી, જાગરુકતાને સેવતા નથી અને સંયમ તથા સદાચારનુ સેવન કરતી વખતે ગળિયા અળદની જેમ બેસી જાય છે, તે ચારિત્ર આય અની શકતા નથી.
તાત્પર્ય કે દેશ, જાતિ, કુલ, કર્મ, શિલ્પ અને ભાષા આય એ જ્ઞાન-આય આદિનાં સાધના છે.
અનાયોનાં લક્ષણ.
પૂર્વમર્ષિઓએ અનાનાં જે લક્ષણેા બતાવ્યાં છે અને તેને પરિચય જે રીતે કરાવ્યો છે તે પણ જાણવા જેવા છે. તેઓ કહે છે કે
" पावा य चंडकम्मा अणारिया णिग्विणा णिरनुतावी । "
“ અનાર્યાં પાપી પ્રકૃતિવાળા, ઘાર કર્માને કરનારા, પાપની ઘણા વિનાના અને ગમે તેવું અકાર્ય કરવા છતાં તેને પશ્ચાત્તાપ નહિ કરનારા હાય છે.” એટલે અનાર્યાંની પ્રકૃત્તિ, અનાkના સ્વભાવ કે અનાર્યાંના મનનું વલણ એવી રીતે ઘડાયેલુ છે કે તેને પાપમય પ્રવૃત્તિ કરવાનું જ સૂઝે છે અને તે પ્રવૃત્તિ એટલા માટા પ્રમાણમાં કરે છે અને એવી ધાર કરે છે કે જેમાં પાપના શુમાર હાતા નથી. તેએ પાપમાં સદા રચ્યાપચ્યા રહે છે, તેથી તેમને પાપ પ્રત્યે ધૃણા પણ થતી નથી અને કરેલા અતિ દુષ્ટ કર્માંના જરા જેટલાય પશ્ચાત્તાપ કે દિલગીરી પણ થતી નથી, આ વાતને હજી વધારે સ્પષ્ટ કરીએ તે અનાગ મોટા પ્રમાણમાં જીવહિંસા કરનારા હોય છે; જરા જેટલા લાભ થવાના પ્રસંગ જગ્ણાય કે જૂહુ મલે છે, ચારીઓ કરે છે, ખાતર પાડે છે, લૂંટ ચલાવે છે અને ગામનાં ગામે ભાંગે છે
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાય નાથમાળા
કર્ક :
: પુષ્પ
કે દેશ આખાને ઉજાડી મૂકે છે, પરદ્વારાનું સેવન કરે છે, વેશ્યાગમન કરે છે, રખાતા રાખે છે અને ગમે તે કોટીના વ્યભિચાર કરતા જરાયે અચકાતા નથી; પેાતાનાં ઘરબાર, માલ મિલ્કત અને વૈભવનાં સાધના પર અત્યંત મૂર્છા રાખે છે અને તેને પ્રાપ્ત કરવા માટે તથા સાચવવા માટે ગમે તેવા ઘેઘર કૃત્યા કરે છે. વાત વાતમાં તેઓ તપી જાય છે, ભારે ગુસ્સ કરે છે અને લાકડી કે હથિયાર ઉંચકે છે. એટલે ઝઘડા કરવા, મારામારી કરવી, ખૂન કરવા ને અણુછાજતી લડાઈ કરવી એ તેમની પ્રકૃતિમાં જ હાય છે. આર્ય પુરુષ જ્યારે ન્યાયની ખાતર જ લડાઈમાં ઉતરે છે અને માનવતાના મુખ્ય સિદ્ધાંતાને આગળ કરે છે, ત્યારે અનાય પુરુષા ન્યાય-અન્યાયને જોતા જ નથી, તે તેા માત્ર પેાતાની નિષ્ઠુર સ્વાર્થસાધના કરવા માટે જ લડાઇને નાતરે છે. આ પુરુષ જેની સાથે લડાઇ કરવી હોય તેને પ્રથમ ચેતવે છે, તેની આગળ દૂત માકલીને લડાઇના કારણનું નિવારણ કરવાની તક આપે છે અને તેમ છતાં જો સામે પક્ષ ન માને તે તેની સાથે લડાઈ કરે છે. અને તે લડાઈ પણુ કેવી ? ઊંઘતાને મારવા નહિ, ગાફેલ પર ઘા કરવા નહિં, શસ્રહીન પર શસ્ર ચલાવવું નહિ અને અને ત્યાં સુધી ઢોષિતની સાથે જ લડી લેવું. જ્યારે અનાર્ય પુરુષો ઊંઘતાને મારે છે, ગફલતના લાભ ખાસ કરીને ઉઠાવે છે, શત્રુપક્ષ શસ્રહીન હોય તેા પણ તેના પર શસ્ત્ર ચલાવે છે અને તેની છાયામાં ઊભા રહેનારા સની નિર્દય કતલ કરે છે. એ રાજત્ર પક્ષે વચ્ચે મતભેદ્ન જાગે કે સ્વાર્થ સાધનાની સાઠમારી થાય તેમાં નિર્દેષ પ્રજાજનાની ભયંકર કત્લ કર્યાંના દાખલાઓ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું :
: ૫૭ :
વણ મહાન તકે ઈતિહાસના પાને ચડી ચૂક્યા છે, જે અનાર્યતાનાં સ્પષ્ટ એંધાણે છે. આજના વિમાની હુમલાઓ, આજના જીવલેણ
બમારીઓ અને આજની ગામડાઓ તથા શહેરેને આખા ને આખા સળગાવી ધીકતીધરા કરવાની નીતિને અનાર્યતાના ઉદ્રક સિવાય બીજું શું કહી શકાય ? જાપાનનું યુદ્ધ જીતવા માટે અમેરિકન લશ્કરે બે અણુબેબનો ઉપયોગ કર્યો અને નાગાસાકી અને હિરોશિમા જેવા બે મેટા શહેરનાં નિર્દોષ સ્ત્રી-પુરુષ, વૃદ્ધો, બાળકો અને તમામ પશુ-પક્ષી સુદ્ધાંત સર્વેને જાલીમ સંહાર કર્યો ! આ કાર્ય આર્યનીતિ અને આર્ય સંસ્કારોને અનુસરનાર કદી પણ કરે નહી. અરે ! તેમ કરવાની કલ્પના પણ તેમને આવે નહિ.
વળી અનાર્યોમાં અહંકાર અને અભિમાન પણ અતિ હોય છે. કપટ કરવાનું કાવત્રાં રચવાં અને દગલબાજી કરવી એ તેમના લેહીમાં જડાએલી વસ્તુઓ હોય છે. સાત સાત વાર જે શાહબુદ્દીન ઘોરીને માફી આપી છોડી દેવાયું હતું તે શાહબુદ્દીન ઘેરીએ છેવટે પૃથ્વીરાજની શી હાલત કરી ? જે અંગ્રેજોને વેપાર કરવાની છૂટ આપવામાં આપી હતી–વસવાટ કરવાની ઉદારતા બતાવવામાં આવી હતી તે અંગ્રેજોએ ભારતની શી હાલત કરી? જેમણે પૈસાની મદદ કરી, માણસની મદદ કરી અને સલાહ આપી તેમના હાલ પણ તેઓએ કેવા કર્યા? પણ એ વાતમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું કંઈ નથી, કારણ કે અનાર્ય પ્રજાની એ સ્વભાવગત ખાસિયત છે. - અનાને ઘરબાર અને માલમિલ્કતની આસક્તિ પણ અનહદ હોય છે. તે માટે તેઓ ગમે તેવા ઝઘડાઓ કરે છે,
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-માળા ૯૫૮ ૪
ઃ પુષ્પ ગમે તેવી લડાઈઓ કરે છે અને ગમે તેવા હલકા ઉપાયોને કામે લગાડવામાં અચકાતા નથી. કંચન અને કામિની, સુંદરી અને સુરા કે સુવર્ણ અને સત્તા એ તેમના જીવનને મુદ્રાલેખ હોય છે, એટલે તેમના જીવનની સઘળી પ્રવૃત્તિઓ તે મુજબ જ ગોઠવાય છે.
જે મનુષ્યને પાપ અને પુણ્યને વિવેક હોય તે જ પાપને પરિહાર કરીને પુણ્યની વૃદ્ધિ કરી શકે, પણ અનાર્યોમાં તે જાતને વિવેક હેતે નથી. તેથી ગમે તેવાં પાપી કૃત્ય કરવામાં તેમને ઘણું આવતી નથી. અને જે માણસ આત્મામાં માનતા હોય, કર્મમાં માનતા હોય, પરલોક અને પરભવમાં માનતા હોય, તે પિતાને આત્મા પાપપકથી મલિન ન થાય તેની દરકાર રાખે અને કદાચ કે પાપ થઈ ગયું હોય તે તે માટે અત્યંત દિલગીર થાય કે પશ્ચાત્તાપ કરે. પણ જ્યાં આત્મા જેવી કે વસ્તુને ખ્યાલ જ નથી કે ખ્યાલ છે તે તેમાં શ્રદ્ધા નથી, જ્યાં કર્મના કાયદાનું બિલકુલ ભાન નથી અને પરલોક તથા પરર્ભવની વાતને માનવામાં આવતી નથી, ત્યાં આત્મનિરીક્ષણ કેવું? અને પાપને પત્તાપ પણ કેવો? એટલે ઉજળી ચામડી સુંદર ઘરમાં વસવાટ, વ્યાવહારિક શિક્ષણ, સુઘડ પિશાક, ધીક્ત છે અને કાર્ય કરવાની ચતુ રાઈ એ આર્યત્વનાં વિશિષ્ટ લક્ષણે નથી, પણ સંયમ અને સદાચાર, દયા અને પરોપકાર, આત્મનિરીક્ષણ અને જીવનની શુદ્ધિ એ જ આર્યત્વનાં વિશિષ્ટ લક્ષણ છે. કેઈ મહર્ષિએ ઠીક જ કહ્યું છે કે “વૃત્તર દિ મવઘા = ધનેર 7 વિદ્યા' ધન અને વિદ્યા માત્રથી આર્ય બની શકાતું નથી પણ જીવનની વિશિષ્ટ પ્રણાલિકાને લીધે જ આર્ય બની શકાય છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું :
: ૫૯ :
ષણ મહાન ત કેટલીક અનાર્ય જાતિઓ. પૂર્વ મહર્ષિઓએ કેટલીક અનાર્ય જાતિઓની ગણના નીચે મુજબ કરાવી છે. ૧ શક ૧૪ પારસ ૨૩ ભાષ ૪૦ ખસ ૨ યવન ૧૫ કચ ૨૮ બકુશ ૪૧ ખાર્મિક ૩ શબર ૧૬ ઔધ
૪૨ નષ્ટર ૪ બર્બર ૧૭ દ્રવિડ ૩૦ ચુંચુક
૪૩ મૌષ્ટિક ૫ કાયા ૧૮. ચિવલ ૩૧ ચૂલિક ૪૪ આરબ દ મુઝુંડડ ૧૯ પુલિન્દ ૩૨ કેકણક ૪૫ ડાંગલિક ૭ ઉડડ ૨૦ આરેષ ૩૩ મેદ ૮ ભંડ ૨૧ ડેવ ૩૪ પલવ ૪૭ કેય ૯ ભિત્તિક ૨૨ પણ ૩પ માલવ ૪૮ હૃણ ૧૦ પકવણિક ૨૩ ગંધહારક ૩૬ મહુર ૪૯ રામક ૧૧ મુલાક્ષ ૨૪ બહલિક ૩૭ આભાષિક ૫૦ કૃરવ ૧૨ ગૌડ ૨૫ જલ ૩૮ અલાર્ક ૫૧ મક ૧૩ સિંહલિક ૨૬ રોષ ૩૯ લાસિક પર મરહä
વગેરે અનાર્યમાંથી આર્ય આર્ય દેશ, આર્ય સંસ્કાર અને આર્યાવર્તની ધર્મસામગ્રીના સંસર્ગથી અનેક (ક્ષેત્ર) અનાર્યો આર્ય બન્યાના દાખલાઓ ઈતિહાસમાં સેંધાયેલા છે. તેમાં અગકુમારને દાખલ જાણવા યોગ્ય છે.
અગકુમાર વિક્રમ સંવત પૂર્વે છઠ્ઠા સૈકાની વાત છે, જ્યારે આર્યા
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબંધગ્રંથમાળા
|ઃ પુષ્પ વર્તમાં પ્રભુ મહાવીર અહિંસા અને સ્યાદ્વાદની ઘોષણા કરતા અનેક જીને પ્રતિબંધ પમાડી રહ્યા હતા અને મગધદેશ પર મહારાજા શ્રેણિકની આણ વર્તતી હતી. તે વખતે આર્યા વર્તના વહાણવટીઓ જુદી જુદી જાતનાં કરિયાણું, વ અને શાલદુશાલા લઈને અનાથી વસેલા આદન (હાલ-એડન) નામના દેશમાં ગયા. ત્યાંના લોકોને મુખ્ય વ્યવસાય દરિયામાંથી માછલાં પકડવાનો તથા મેતી કાઢવાનો હતે. એટલે મેતી મેળવવા માટેનું તે મોટું મથક હતું અને તેના લીધે જ દેશ-પરદેશના અનેક વેપારીઓ ત્યાં વેપાર કરવાને અર્થે જતા હતા. એ વખતે ત્યાં આદન નામને રાજા રાજ્ય કરતા હતા જેને અદંગ કે આર્દક નામને એક કુમાર હતે.
ભારતના વહાણવટીઓએ આદન રાજાને મૂલ્યવાન ભેટે ધરી અને વેપાર કરવાની રજા માગી. તે વખતે આદન રાજાએ પૂછ્યું કે તમે ક્યાંથી આવે છે અને તમારા રાજાનું નામ શું?
વહાણવટીઓએ જવાબ આપે કે-અમે મૂળ મગધદેશના વતની છીએ કે જ્યાં મહારાજા શ્રેણિકનું આધિપત્ય છે, આદન રાજાએ કહ્યું “ઓહો ! શ્રેણિક રાજા તે અમારી પિછાણવાળા છે. તેઓ બહુ ભલા અને માયાળુ છે. તમે અહીં સુખેથી વેપાર કરી શકો છો.”
તે વખતે અગકુમાર સભામાં બેઠો હતો. તેણે વહાણવટીઓને પૂછયું કે “એ રાજાને કુમાર છે? હોય તે તેનું નામ શું ?”
વહાણવટીઓએ કહ્યું “હા, એ રાજને અનેક કુમારે છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
રણ મહાન તકે પણ તે બધામાં અભયકુમાર શ્રેષ્ઠ છે કે જે પિતાના બુદ્ધિબળવડે રાજ્યના પાંચસે મંત્રીઓને વડે બનેલું છે.”
અગકુમારે કહ્યું એ તે બહુ સુંદર વાત. હું તેની સાથે સ્તી બાંધીશ, માટે તમે પાછા ફરે ત્યારે મને મળીને જજે.”
વહાણવટીઓ વેપાર કરીને જ્યારે આર્યાવર્તમાં પાછા ફરવાને તૈયાર થયા ત્યારે અગકુમારે તેમને મેતી અને પરવાળાથી ભરેલો એક સુંદર દાબડે આવે અને તે પિતાની વતી અભયકુમારને આપવાને જણાવ્યું.
આર્યાવર્તમાં પાછા ફરેલા વહાણવટીઓએ જઈને પેલે દાબડે અદૃગકુમારના નામથી અભયકુમારને ભેટ કર્યો. આ જેઈને અભયકુમારે વિચાર કર્યો કે “આ કેઈ હળુકમી જીવ લાગે છે અને મારા પ્રત્યે પૂર્વજન્મને સ્નેહ ધરાવે છે, માટે મારે પણ એવી વસ્તુ મોકલવી કે જેથી તેને માનવ જન્મ સાર્થક થાય.” એટલે અભયકુમારે પિતાને મળેલી ભેટના બદલામાં સુંદર કોતરણુવાળી સુખડની એક પેટી તૈયાર કરી અને તેમાં શ્રી કષભદેવ પરમાત્માની મૂર્તિ મૂકી. પછી એ પેટીમાં ઘંટ, ધૂપદાન, એરસિ, સુખડ, કેશર અને પૂજાની બીજી સામગ્રી પણ બેઠવી. આ પેટી તેણે પિતાના વિશ્વાસુ માણસને ભળાવતાં કહ્યું કે “આ ભેટ અગકુમારને હાથોહાથ પહોંચાડજે અને તે એને એકાંતમાં ખેલીને જ જુએ એવી ભલામણ કરજે.”
માણસે સઘળું તે પ્રમાણે કર્યું. અગકુમારે પેટીને એકાંતમાં લઈ જઈને ખેલી તે બધી જ વસ્તુ નવીન માલુમ પડી. તેણે મૂર્તિ, ઓસરીયે, સુખડ કે ઘંટ વગેરે કદી જોયાં ન
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્માએધ-ગ્રંથમાળા
* R :
: પુષ્પ
હતાં, એટલે વિચાર કરવા લાગ્યું કે આ તે શું હશે ? તેનો શું તે કાંઇ ઘરેણાં હશે કે કોઇ
શે ઉપયોગ થતા હશે ? જાદુમંતરની વસ્તુએ હશે ? ’
કરવા
આમ તે બહુ બહુ વિચાર લાગ્યા ત્યારે તેને એકાએક સ્મરણ થયું કે-આવી વસ્તુ મે' કાઇક સ્થળે નિહાળી છે. અને અતિ ઊંડા વિચારમાં ગરકાવ થતાં તરત જ તે મૂચ્છિત થઈ ગયા.
જેવી રીતે આપણને આ જીવનના બનાવાનુ સ્મરણ થાય છે, તેવી જ રીતે કેટલાક મનુષ્યાને કેટલીક વાર પૂર્વ ભવમાં બનેલા મનાવાનુ સ્મરણ થાય છે. એ જાતના સ્મરણને “ જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન’ કહેવામાં આવે છે અને જ્યારે તે થવાનુ હાય છે ત્યારે એકાએક મૂર્છા આવી જાય છે.
અદૃગકુમારને આવુ જ જાતિ સ્મરણુજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તેમાં તેણે જોયું કે ‘ પૂર્વભવમાં હું આર્યાંવના એક દેશમાં સામાયિક નામના કણબી હતા અને બધુમતી નામે સ્રીને પરણ્યા હતા. સમય જતાં અમને બન્નેને વૈરાગ્ય થયા અને અમે બંનેએ સાધુજીવનની દીક્ષા લીધી. પછી અમે અલગ અલગ ચાલ્યા ગયા. એવામાં એક વાર મેં સાધ્વી બનેલી અધુમતીને જોઇ અને મારું મન સાધનાથી ભ્રષ્ટ થયું. તેની સાથે વિષયભોગ કરવા માટે હું તૈયાર થયે. આ વાત કોઇ પશુ ઉપાયે મેં તેને પહોંચાડી, તેથી તેને ખૂબ જ આઘાત થયા. એને રખે શિયળભગનો પ્રસંગ આવે એમ વિચારીને તેણે અણુસણ( અનશન–ઉપવાસ) કર્યું. મને આ વાતની ખબર પડી
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
રણ મહાન તો એટલે મારી મૂર્ખાઈનું-મારી દુષ્ટતાનું મને ભાન થયું અને મેં પણ અણસણનું શરણ લીધું. એ રીતે અમે બંને કાળધર્મ પામ્યા. હું વ્રતભંગ–વિચારના પરિણામે અનાય દેશમાં ઉત્પન્ન થયા. અહો! મેં એ મુનિપણું ભાંગ્યું ન હોત તો આ અનાર્ય દેશમાં ઉત્પન્ન થાત નહિ. પણ હવે શું કરું? જેણે મારી પૂર્વમૃતિને જાગૃત કરી તે અભયકુમાર મારા ખરા ઉપકારી છે. પણ ક્યાં છે અને કયાં હું તેમને હું કેવી રીતે મળી શકું? જે પિતા રજા આપે તે હું આવર્તમાં જાઉં અને અભયકુમારને જરૂર મળું.
અગકુમારની મૂછી ઉતરી ગઈ પણ તેના મનમાં આયવર્તમાં જવાની અને અભયકુમારને મળવાની તીવ્ર તાલાવેલી જગાડતી ગઈ. તેને ઊઠતાં બેસતાં, હરતાં ફરતાં, ખાતાંપીતાં, આર્યાવર્તના વિચારો જ આવવા લાગ્યા. તે પિતાને પ્રાપ્ત થયેલી પ્રભુમૂર્તિની ગુપ્ત પૂજા કરવા લાગ્યું.
એક વાર સમય જોઈને તેણે પિતા આગળ આવર્તમાં જવાની રજા માગી. ત્યારે પિતાએ કહ્યું, “હે કુમાર ! કયાં આર્યાવર્ત અને જ્યાં આપણે આદન દેશ ! એટલે દર તમને શી રીતે મોકલાય? માટે અહીં જ રહો ને ખાઈ પીઇને મજા કરે.”
અગકુમારે ફરી ફરીને પિતાને વિનંતિ કરી પણ પિતાએ તેને માન્ય ન જ કરી.
આખરે એક દિવસ ગુપ્ત વહાણમાં તેણે પેલી પેટી સાથે આદન છેડયું અને કેટલાક દિવસની સફર બાદ આર્યાવર્તની ભૂમિ પર પગ મૂકે. એ વખતે તેના મુખમાંથી નીચેના શબ્દ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા : ૬૪?
* પુષ્પ સરી પડ્યા. “ઓ ભૂમિ! તને વારંવાર વંદન હેએ દેશ! તને મારા સેંકડે પ્રણામ હ! તારી ગોદમાં અનેક મહાપુરુષોએ પિતાનું બાળપણ વીતાવ્યું છે, તારી છત્રછાયામાં અનેક ઋષિમહર્ષિઓએ ધર્મની દવજા ફરકાવી છે. તારો પ્રત્યેક પ્રદેશ પવિત્ર છે, તારે દરેક અણુ સંસ્કારિતાથી સુવાસિત છે. તને મારા પુનઃ પુનઃ વંદન છે. તને મારા પુનઃ પ્રણામ છે.”
આર્યાવર્તની ભૂમિમાં બે દિવસને પ્રવાસ કરતાં જ અદ્દગકુમારનું મન વૈરાગ્યથી વાસિત થયું એટલે તેણે બધું ધન ધર્મકાર્યમાં ખરચી નાંખ્યું અને પેલી પવિત્ર પેટી એક સથવારા જોડે અભયકુમાર પર મોકલાવી આપી. પિતે જાતે દીક્ષા લઈને મુનિ બન્યું. - આદ્રક મુનિ વિહાર કરતાં અનુક્રમે મગધ દેશમાં પહોંચ્યા અને ત્યાં વસંતપુર નગરની બહાર આવેલા એક ઉદ્યાનમાં દયાન ધરીને ઊભા રહ્યા. આ વખતે શ્રીમતી નામની તે નગરની શ્રેષ્ઠ પુત્રી તેમના પર મોહિત થઈ કે જે તેની પૂર્વ ભવની સ્ત્રી હતી. તેઓ જેમ તેમ કરીને તેમાંથી ભાગી છૂટ્યા, પરંતુ ભવિતવ્યતા બળવાન છે એટલે કેટલાક વરસ પછી તેઓ વિહાર કરતાં કરતાં તે જ નગરમાં પાછા આવ્યા.
ત્યારે શ્રીમતીએ તેમને પારખી લીધા અને પિતાની સ્નેહજાળમાં જકડી લીધા. કાળક્રમે તેમને એક પુત્ર થયે.
હવે આર્દકકુમાર ફરીને સાધુજીવન ગાળવા માટે તૈયાર થયા પણ તે વખતે નાનકડા બાળે તેમને કાચા સુતરથી વીંટી લીધા અને પિતાની મમતાળુ માતાને જણાવ્યું કે “માતા!
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું :
ત્રણ મહાન તકે માતા ! મારા પિતા હવે કેમ કરીને જઈ શકશે ? મેં તેમને કાચા સુતરના તાંતણે બરાબર વીંટી લીધા છે.” આ શબ્દ સાંભળીને આદ્રકુમારનું મન પુત્રપ્રેમથી દ્રવિત થયું અને સંસાર છોડવાની હિમ્મત ચાલી નહિ. તેમણે સુતરના આંટા ગયા તો તેની સંખ્યા બારની થઈ. એ પરથી નિશ્ચય કર્યો કેબાર વર્ષ સુધી સંસારમાં રહીને પછી તેને ત્યાગ કરીશ. એ બાર વરસે પસાર થઈ જતાં આદ્રકકુમારે શ્રીમતીની રજા લઈને ફરી દીક્ષા ધારણ કરી અને સંયમનું પાલન સુંદર રીતે કરવા માંડ્યું. તેમણે તપશ્ચર્યા પણ ઘણું કરી અને એ રીતે દર્શન-આર્ય, જ્ઞાન–આર્ય તથા ચારિત્ર-આર્ય બની ગયા. પછી તેમણે રાજગૃહીમાં પ્રભુ મહાવીરનાં દર્શન કર્યા અને પિતાની જાતને કૃતકૃત્ય કરી. પ્રભુ મહાવીરે તેમના શુદ્ધ સંયમનાં વખાણ કર્યા. અહીં તેમને અભયકુમારને ભેટે પણ થઈ ગયે.
આદ્રકમુનિએ ગોશાલક તથા અન્ય ધર્મપ્રચારકો સાથે કરેલી વિશદ તત્ત્વચર્ચાની નેંધ શાસ્ત્રકારોએ સંઘરેલી છે, પરંતુ તેમની ખરી મહત્તા તે તેમણે સંયમમાર્ગમાં કરેલો પુરુષાર્થ હતો કે જેનાવડે તેઓ અનંત સુખના સાધનરૂપ નિર્વાણને તે જ ભવમાં પામી શક્યા.
ઉપસંહાર મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ થવી જેમ અત્યંત દુષ્કર છે, તેમ આય દેશમાં જન્મ થ એ પણ અત્યંત દુષ્કર છે. તેથી પ્રત્યેક સુજ્ઞ મનુષ્ય આર્ય પામીને આત્મકલ્યાણ કરવાની મહાન તકને ઝડપી લેવી ઘટે છે,
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩ઃ तक त्रीजी
સત સાધન
- એક વસ્તુનું સાચું મહત્વ સમજવા માટે તેની વિરુદ્ધ બાજુનું જ્ઞાન જરૂરી છે. અજવાળાની કિંમત ત્યારે જ સમજાય છે કે જ્યારે અંધારાને અનુભવ થાય છે. સુખનું મૂલ્ય ત્યારે જ સમજાય છે કે જ્યારે દુઃખના દિવસે પસાર કર્યા હોય છે. સજજનતાની શ્રેષ્ઠતા ત્યારે જ સમજાય છે કે જ્યારે કેઈ દુષ્ટ જોડે પાનાં પડી ચૂક્યાં હોય છે. તે જ રીતે અનુકૂળતાને સાચે ખ્યાલ પ્રતિકૂળતાની તુલના કર્યાવિના આવી શકતો નથી. એક આ વાત જ મનુષ્ય બરાબર સમજી લે તે કેવું સારું ? આ બાબતમાં કિંકરદાસ વણિકનું ઉદાહરણ વિચારવા યોગ્ય છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું:
ક ૧૭:
ત્રણ મહાન તકે કિંકરદાસને કાયાપલટ એક વખત કિંકરદાસ નામના કોઈ ગરીબ વણિકે એક નિગ્રંથ મહર્ષિને વંદન કરીને કહ્યું કે “પ્રભે! બહુ દુઃખી છું, તેમાંથી છૂટવાને કઈ ઉપાય બતાવે.' ત્યારે નિગ્રંથ મહર્ષિએ જણાવ્યું કે “કિંકરદાસ ! ધર્મનું આરાધન કરે એટલે બધાં દુઃખે દૂર થશે.” | કિંકરદાસે આવા જવાબની અપેક્ષા રાખી ન હતી. તેની ધારણું તે એવી હતી કે “નિગ્રંથ મહર્ષિ કૃપા કરીને મારા મસ્તક પર હાથ મૂકશે કે કઈ જંતર કરી આપશે યા તો કઈ એવી સાધના બતાવશે કે જેથી મારું તમામ દળદર ફીટી જશે.” એટલે તેણે મહર્ષિને કહ્યું “પ્રભે! હાલ મારા સંયોગો અનુકૂળ નથી. હું સવારથી સાંજ સુધી અને કેટલીક વાર તે મોડી રાત સુધી કાળી મજૂરી કરું છું, ત્યારે માંડ પેટ ભરાય છે. આ હાલતમાં હું ધર્મનું આરાધન કેવી રીતે કરી શકું?”
નિર્ગથ મહર્ષિએ કહ્યું “મહાનુભાવ! તમારા સંગ તે ઘણું જ સારા છે. પણ ખામી એટલી જ છે કે તેનું તમને પિતાને ભાન નથી. મારું આ કહેવું કદાચ તમારા ગળે એકદમ ઉતરશે નહિ, પણ તમારી આસપાસ જે વિરાટ સજીવ સૃષ્ટિ ફેલાયેલી છે, તેનું યથાર્થ નિરીક્ષણ કરે એટલે તે વાત બરાબર સમજાઈ જશે. પેલું પતંગિયું, પેલે કીડે, પેલી માખી, પેલો મચ્છર, પેલે કાગડે, પેલે મેર, પેલે ગીધ, પેલો કૂતરો, પેલી બકરી, પિલું ઘેટું, પેલે ઘોડે અને પિલે બળદ કેવું જીવન ગાળી રહ્યાં છે ? અને તમે ? એ પ્રાણીઓ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબંધ-ગ્રંથમાળા : ૧૮ :
પુષ્પ ની સરખામણીમાં તમારા સંગે કેટલા બધા અનુકૂળ છે? તમને મનુષ્યને અમૂલ્ય ભવ પ્રાપ્ત થયું છે, એ જ તમારા અનુકૂળ સંયેગોને ખૂબ મજબૂત પુરાવો છે.
“અને જુઓ કે મનુષ્ય તરીકે તે ઘણાયે જી જન્મ છે પણ તે એવી ભૂમિમાં જન્મે છે કે જ્યાં ઉન્નતિ, વિકાસ, પ્રગતિ કે અસ્પૃદય માટેનું કેઈ સાધન હસ્તી ધરાવતું નથી.
જ્યારે તમે કર્મભૂમિમાં જનમ્યા છે કે જ્યાં અસિકર્મ, મસિકર્મ અને કૃષિકર્મ આદિ કર્મો વિદ્યમાન છે અને ધર્મનું આરાધન કરવા માટેનાં અનેક સાધને મજૂદ છે. એમાં પણ તમારો જન્મ સાડીપચીશ આર્ય દેશની અંદર થયે છે કે
જ્યાં સસાધનની વિશેષ તક રહેલી છે. જરા અનાર્ય દેશે પર નજર કરો અને ત્યાં વસતા લેકેના જીવનને ખ્યાલ કરે એટલે તમને જણાઈ આવશે કે તમારા સંગો ધર્મારાધન કરવા માટે કેટલા બધા વધારે અનુકૂળ છે.
જુઓ, પેલે ઉત્તર કટિબંધના અતિ શીતળ પ્રદેશમાં જન્મેલે એસ્કિમે. તે સવારમાં ઊઠીને શિકારની શોધમાં નીકળે છે અને જાન સટેટના સાહસ કરે છે ત્યારે એકાદ વરસ કે એકાદ સીલને ( એક જાતનું પ્રાણી) પકડી લાવે છે. તે બરફના ઘરમાં રહે છે અને ચામડાનાં કપડાં તથા ચામડાની પથારી વાપરે છે. નથી તે કઈ વાર સ્નાન કરતો કે નથી તેની પાસે એટલા પાણીની સગવડ. શરીર મેલું જણાય તે પોતાની જીભ વતી ચાટીને સાફ કરે છે.
“જુઓ, પેલે આફ્રિકાના જંગલમાં જન્મેલે હબસી. તે પણ સવારથી સાંજ સુધી જંગલી પ્રાણીઓની સાથે લડે છે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું :
ત્રણ મહાન તકો
અને ઘાસની એક ઝુંપડીમાં જેમતેમ પડ્યો રહે છે. રાત્રે પણ તેને ચેન પડતું નથી. રખે કાઈ હિંસક પ્રાણી આવીને હુમલા કરે નહિ, તેની તેને પૂરી તકેદારી રાખવી પડે છે. એ જ જંગલ, એ જ નદી અને એ જ જંગલી પશુઓની વચ્ચે તેનું જીવન પૂરું થાય છે.
: 16:
• જુએ, પેલા સરહદમાં જન્મેàા પઠાણુ. તે નાનપણથી જ બંદુકની મિત્રતા કરે છે અને તેના જોર પર જ જીવે છે. લૂંટફાટ કરવી, ગામે ભાંગવા અને વિરોધીઓના ખૂન કરવા તેને એ મહાદુરીનું કામ ગણે છે અને તેવા કામેામાં જ પેાતાની જિંદુગી હાડમાં મૂકે છે.
‘ એ રીતે બીજી પણ અનેક અનાર્ય જાતિઓનાં જીવન જુએ અને પછી કહેા કે તમારા સંયેગે પ્રતિકૂળ છે કે અનુકૂળ ? ”
કિંકરદાસે કહ્યું: ‘પ્રભા! આ બધા કરતાં તે મારા સર્ચગે જરૂર વધારે અનુકૂળ છે, પણ આ વાત આજ સુધી મારા સમજવામાં આવી ન હતી; કારણ કે હું મારી સરખામણી આ દેશના અન્ય લેાકેા સાથે કરતા હતા.
નિગ્રંથ મહર્ષિએ કહ્યું: ‘મહાનુભાવ ! પણ તમારા સંચાગા ખરાબ નથી. તમે ઉત્તમ પિતાના સંતાન છે. વળી પાંચ એટલે કે તમારા શરીરમાં કાઈ જાતની માણસો આંધળા છે, મૂંગા છે, મહેરા છે, લૂલા છે, લંગડા છે, જેમનાં હાથ પગનાં આંગળા ઠરડાઇ ગયા છે કે કપાઈ
એ સરખામણીમાં ઉત્તમ માતા અને ઇંદ્રિયાથી પૂર્ણુ છે. ખેાડખાંપણુ નથી. જે
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ ભેધ-ગ્રંથમાળા
: પુષ્પ
ગયા છે તે બધા કરતાં તમારા સંચાગે કોઇ રીતે ખરાબ નથી; અલ્કે સારા છે. વળી તમે શરીરે પણ નીરાગી છે. જ્યારે તમારી જાતિના, તમારી ઉમરના કે તમારા સંબંધીએ પૈકી અનેક મનુષ્ય દમ, ખાંસી, ઝાડા, સંગ્રહણી, મરડો, અજીણ, પાંડુ, શાથ, જવર, મસ્તકશુળ, કણું શૂળ, પાર્શ્વશુળ, અશ્મરી, પ્રમેહ, મધુપ્રમેહ, રક્તચાપ, નિદ્રાનાશ, રક્તક્ષય, માંસક્ષય, રાજ્યમા વગેરે અનેક રાગેાથી પીડાતા હશે. એટલે તેમના કરતાં તમારા સયેગા ધર્મકરણી કરવા માટે વધારે અનુકૂળ છે. કેમ આ વાત બરાબર છે કે નહિ ? ’
× ૩૦ ક
'
કિંકરદાસે હાથ જોડીને કહ્યુંઃ પૂજ્ય ! વાત સાચી છે. હવે હું કદાપિ પણ એવું નહિ કહું કે મારા સચાગો અનુકૂળ નથી.’ તે સાંભળીને નિગ્રંથ મહર્ષિ મેલ્યા કે કિ’કરદાસ! તમારા સચેાગે અનુકૂળ નથી એ વાત તમારા મનમાંથી હું ભૂંસી નાખવા માગું છું. એટલે જ નહિ પણ તમને એ વાત ઠસાવવા માગું છું કે તમારા હાલના સયેગા ધકરણી કરવા માટે ઘણા અનુકૂળ છે, કારણ કે આ જાતની પ્રતીતિ થયા વિના તમારા ઉત્સાહ ધર્માચરણમાં વધે તેમ નથી. ’
કિ’કરદાસે નમ્રતાથી કહ્યુંઃ ‘ભગવંત! આ બધી વાત સાચી પણ સમયના અભાવે હું ધર્મકરણી કરી શકું તેમ નથી. એના ઉપાય શું ? '
નિગ્રંથ મહર્ષિએ તેને પ્રત્યુત્તર આપતાં જણાવ્યું કે:“ સવારઃ પ્રદરાઃ ચાન્તિ, યુગ્મા યુતિઃ । तेषां पादे तदर्धे वा, कर्तव्या धर्मसंग्रहः ||
''
-
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું
૭૧ ઃ
ત્રણ મહાન તમે તમારા ચાર પહેાર ઘરકામમાં વ્યતીત થાય છે, તેમાંથી ) પહોર કે તેને પણ અરધે ભાગ ધર્મ કરવામાં ગાળ. એટલે તમારા સમયને વ્યવસ્થિત કરે અને તેમાંને અમુક સમય ધર્મકરણ માટે બાજુએ કાઢે તે સરળતાપૂર્વક તે થઈ શકે તેમ છે. વધારે સ્પષ્ટ કર્યું તે તમારી પાસે સમયને સંકેચ નથી પણ તેને ઉપગ કેમ કરે એ દૃષ્ટિની ખામી છે. તમારા જેવી ફરિયાદ બીજા પણ અનેક મનુષ્ય કરે છે, પરંતુ તમે બધા સમયની ખરી કિંમત સમજે છે ખરા? તમે ઊઠીને સૂઓ છે ત્યાં સુધી તમારે સમય કેવાં કાર્યોમાં કેવી રીતે ગાળે છે તેને તાળું મેળવી જુઓ તે જ ખબર પડે કે તમને સમયની કિમત કેટલી છે, પણ મહાનુભાવ! ખરી વાત તે એ જ છે કે જે બાબતમાં રસ હોય તેમાં જઈને સમય મળી રહે છે અને જેમાં રસ નથી તેમાં સમયનું બહાનું આગળ ધરવામાં આવે છે. જ્ઞાની પુરુષોએ આ રીતની આત્મકલ્યાણ પ્રત્યેની બેદરકારીને “પ્રમાદ” નું નામ આપ્યું છે અને તેનું સેવન સમય માત્ર એટલે ક્ષણને સેંકડેમે ભાગ પણ કરવું નહિ તેવી સ્પષ્ટ ચેતવણી આપી છે. આ રહ્યા તે પવિત્ર શબ્દઃ
x“પીળું જીણું પાંદડું જેમ રાત્રિના સમૂહો પસાર થયે (કાળે કરીને) પડી જાય છે, તેમ મનુષ્યનું જીવન પણ આયુષ્ય પૂર્ણ થયે પડી જાય છે, માટે હે ગતમ! સમય માત્રને પ્રમાદ કરીશ મા.
૪ શ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, અધ્યયન નવમું, શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પિતાના પટ્ટશિષ્ય શ્રી ગૌતમસ્વામીજીને ઉદ્દેશીને કહેલાં આ વચનામૃત છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પુષ્પ
ધ આધ થમાળા
દાભડાના અગ્ર ભાગ પર અવલખીને રહેલ ઝાકળનું બિંદુ જેમ થાડી વાર જ રહી શકે છે, તે જ પ્રકારે મનુષ્યાના જીવનનુ જાણીને હે ગૈતમ ! સમય માત્રને પ્રમાદ કરીશ મા.
• પર :
વળી બહુ બહુ વિદ્મોથી ભરપૂર અને ઝડપથી ચાલ્યા જતા આયુષ્યવાળા જીવતરમાં પૂર્વે કરેલાં દુષ્કર્મ ને જલ્દી દૂર કર. હું ગતમ! તેમાં સમય માત્રને પ્રમાદ કરીશ મા.
તારું શરીર જીણું થવા લાગ્યું છે, તારા કેશ શ્વેત થવા લાગ્યા છે, તારા કાનાની શક્તિ ક્ષીણ થવા લાગી છે; માટે હું ગાતમ ! સમય માત્રના પ્રમાદ કરીશ મા.
પદાર્થો પ્રત્યે અરુચિ, ગડગુમડનાં દ, વિશુચિકા વગેરે જુદી જુદી જાતના રાગો તને સ્પર્શ કરે અને તેનાથી તારું શરીર કષ્ટ પામે કે નાશ પણુ પામે; માટે હે ગૈતમ ! સમય માત્રના પ્રમાદ કરીશ મા.
શરદઋતુનુ' ખીલેલું કમળ, જેમ પાણીથી ઉત્પન્ન થવા છતાં નિરાળું રહે છે તેમ તું આસક્તિથી નિરાળા રહે અને સર્વ વસ્તુના મેહથી રહિત થા. હે ગૈાતમ ! તું સમય માત્રને પ્રમાદ કરીશ . મા.
કાંટાવાળા માથી દૂર થઇને તું મહાધારી માર્ગ ( જિનમાર્ગ )માં આવ્યે છે, માટે તે માર્ગ પર નજર રાખી હૈ ગાતમ! સમય માત્રને પ્રમાદ કરીશ મા.
ઊલટા માર્ગે ચડી જઈને નિમલ ભારવાહક (જો ઉપાડનાર–મજૂર ) પછી ખૂબખૂબ પીડાય છે; માટે હે ગૌતમ ! તું માને ભૂલીને સમયમાત્રના પ્રમાદ કરીશ મા.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલ.
• E8:
ત્રણ મહાન્ તકા
હે ગૌતમ ! તું માટા સમુદ્રને તરી જઇને લગભગ કાંઠે આવી પહોંચ્યા છે, તે તેને પૂર્ણ પાર પામવા માટે શીવ્રતા કર. હવે તું સમયમાત્રના પણ પ્રમાદ કરીશ. મા.
હે ગૌતમ! તુ ગામ અને નગરમાં સયમી, જ્ઞાની અને નિરાસક્ત થઈને વિચર તથા શાંતિમાર્ગની વૃદ્ધિ કર, તેમાં સમયમાત્રને પ્રમાદ કરીશ મા.
ܕܕ
.
કિંકરદાસે કહ્યું ‘ પ્રભા ! આ શબ્દો સાંભળીને મારે આપની પાસે એકરાર કરવા જોઇએ કે હું મહાપ્રમાદી છું અને મેં આજ સુધીનું જીવન ધાર પ્રમાદમાં જ વ્યતીત કર્યું છે. ખરેખર ! હું મહામૃદ્ધ છું અને મૂર્ખાના શિરોમણુિ છું, નહિ. તે આજ સુધી મને સાચી રીતે વિચાર કરવાનું સુઝે કેમ નહિ?
"
નિગ્રંથ મહર્ષિએ કહ્યું: કંકરદાસ ! તમે મનુષ્ય છે, મતિવાળા છે, હિતાહિતને સમજી શકેા તેમ છે અને હિતમાર્ગમાં પુરુષાર્થ કરી શકા તેમ છે એટલે વાસ્તવિક રીતે મૂઢ કે મૂખ નથી; પરંતુ તમારી બુદ્ધિ, વિવેકશક્તિ અને કુશલતાને તમે ધર્મના ક્ષેત્રમાં વાપરી નથી, એટલે તમને એ જાતની ખામી લાગે છે અને તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ હવે પછી તમારી એ શકિતને ધર્માચરણના માર્ગે વાળા અને તમને ખાતરી થશે કે તમે સુજ્ઞ, શાણા અને કાખેલ છે. ’
કિંકરદાસે પેાતાનું મસ્તક નિગ્રંથ મહર્ષિના ચરણમાં મૂકયું અને તે ગદ્ગદ્ કૐ ખેલ્યા કે ' ભગવંત ! આજ મારી આંખો પરથી અજ્ઞાનનાં પડા ઉખડી ગયાં ! આજ મારાં
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મધજંથમાળા
પુષ ચક્ષુઓએ મારી સાચી જાતનાં દર્શન કર્યા. ખરેખર ! હું ધન્ય છું, હું કૃતપુણ્ય છું કે તમારા જેવા ગુરુરાજને મને સંગ થયે. એ મારા તારણહાર ! હવે મને માર્ગ દેખાડે કે મારે ધર્માચરણ કેવી રીતે કરવું?” - નિગ્રંથ મહર્ષિએ કહ્યું: “મહાનુભાવ! તમારા જેવા મુમુક્ષુએને માર્ગ બતાવો એ અમારું પરમ કર્તવ્ય છે, એટલું જ નહિ પણ તે કાર્ય બજાવતાં અમને ખૂબ ખૂબ આનંદ આવે છે. અને ખરું પૂછે તે આ કાર્ય અમે ઉપકાર બુદ્ધિથી કરતા નથી પણ અમારા પિતાના આત્મસંતેષ ખાતર જ કરીએ છીએ. હવે આપણે મૂળ મુદ્દા પર આવીએ. શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે –
" पूज्यपूजा दया दानं, तीर्थयात्रा जपस्तपः ।
શ્રુત પરાઠ, મર્યનમસ્કાર ? મનુષ્ય જન્મનું ફલ આઠ બાબતેથી મળે છે.
(૧) પૂજ્યપૂજા એટલે મુખ્યતયા પૂજનીય રાગ-દ્વેષરહિત શ્રી વીતરાગ પ્રભુની પૂજા, કંચન કામિનીના ત્યાગી ચારિત્રપાત્ર ગુરુની પૂજા તથા વડીલો પ્રત્યે પરમ આદરભાવ. એ બાબતમાં તમારે આજથી પ્રવૃત્તિ કરવી. આ નગરમાં સુંદર આલિશાન મંદિર છે અને તેમાં દેવાધિદેવની પરમ મંગલમય મૂર્તિઓ બિરાજે છે, એનાં તમારે નિત્ય દર્શન કરવાં અને સેવાપૂજા કરવી અને વીતરાગ ભાવના કેળવવી. આ નગરમાં સુંદર પિષધશાળાઓ અને ઉપાશ્રયે છે. ત્યાં અવારનવાર ઉત્તમ સાધુસંતો આવે છે. તેમની પાસે જતાં રહેવું અને તેમને યોગ્ય વંદન કરીને તથા તેમને ઉચિત વિનય જાળવીને
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું :
* ૭૫ - રણુ મહાન તકે તેમની હરેક પ્રકારે સેવા-સુશ્રુષા કરવી. તેમને કલ્યાણકર ઉપદેશ સાંભળ મનના જે સંશય હોય તે ટાળવા, અને ત્યાગભાવના કેળવવા પ્રયત્નશીલ રહેવું. વળી તમારા માતા-પિતા કે મુરબ્બી જે કઈ હયાત હોય તેમના પ્રત્યે પરમ આદર રાખો.
(૨) દયા એટલે કરુણા કે અનુકંપા. તમારે કઈ પણ પ્રાણુનો વધ કરે નહિ. ખાસ કરીને કેઈ હાલતા-ચાલતા પ્રાણીપશુઓને વધ કદી ન કરે, પોતાના સુખને ખાતર અન્ય પ્રાણુંએને મારવાની બુદ્ધિ રહેલી છે ત્યાં સુધી સાચી દયા ઉત્પન્ન થતી નથી, માટે અંતરથી તે કેઈનું ય જરા પણ અહિત કરવાની કે નુકશાન કરવાની ભાવના રાખવી નહિ. કારણ પ્રસંગે સૂક્ષમ હિંસાને પ્રસંગ આવે ત્યાં પણ બને તેટલી યતના–જયણ કરવી. | (૩) દાન એટલે પિતાની વસ્તુ હિતબુદ્ધિથી, બીજાને આપવી. તમે શ્રીમંત નથી અને તમારી પાસે દાન આપવા માટે પુષ્કળ ધન નથી માટે દાન કેમ આપી શકે? એ વાત મનમાંથી કાઢી નાખો. તમારી પાસે જે કાંઈ હેય તેમાંથી થોડું પણ બીજાને હિતબુદ્ધિથી આપ એટલે તમે દાનના માર્ગો છો એમ સમજવાનું છે. વધારે નહિ તે બટકું રટલે પણ ગરીબ ગરબાને આપે. વિશેષ નહિ તે આફતમાં સપડાયેલાએને જાતમહેનતથી મદદ કરે અને ઘેર કેઈ સાધુ-સંત આવે તેમને સુપાત્ર બુદ્ધિથી ખૂબ ઉલ્લસિત ભાવવડે ભિક્ષા આપવાની ભાવના રાખે.
(૪) તીર્થયાત્રા એટલે તીર્થની યાત્રા. જેના વડે તરાય તે તીર્થ કહેવાય. આવાં સ્થાનેએ વધારે ન બને તે વરસમાં
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા ૪૭૬
* પુષ્પ એક વખત પણ જાઓ અને બે ચાર દિવસ રોકાઈને ત્યાંના પવિત્ર વાતાવરણને લાભ . આ પવિત્ર ભૂમિમાં કઈ પણ ભાગ એ નથી કે જ્યાં એકાદું તીર્થ પાંચ પચીશ ગાઉના ગાળામાં આવેલું ન હોય. કદાચ એ તીર્થ બહું મેટું નહિ હોય તો પણ ત્યાંના સ્થાનિક સગો મુજબ તે હજારે અને લાખે મનુષ્યને પુષ્યજીવનની પ્રેરણા કરતું હશે. | (૫) જપ એટલે રટણ. તમારે હંમેશા પ્રાતઃકાળમાં ઊઠીને પંચ પરમેષ્ટિને નમસ્કારરૂપ પરમ પવિત્ર નમસ્કાર ૪મંત્રને ૧૦૮ વાર જાપ કરે. એટલે ન બની શકે તે પછી યથાશક્તિ કરે, પણ કરે અવશ્ય. એ મહામંગલકારી મંત્રના જાપથી અષ્ટસિદ્ધિ અને નવનિધિની પ્રાપ્તિ થાય છે અને જીવનના સકળ મનોરથો સરળતાથી પૂરા થાય છે. આધ્યાત્મિક વિકાસક્રમમાં પણ તેનું સ્થાન અનેરું છે. એટલે તેના નિરંતર જાપથી ધર્માચરણમાં તમારી પ્રગતિ શીધ્ર થશે.
(૬) તપ એટલે નાને માટે કોઈ પણ જાતનો ત્યાગ. પર્વતિથિ હોય ત્યારે અવશ્ય ઉપવાસ કરે. તે ન બને તો એકાસણ કે આયંબિલ કરવું અને તે પણ ન બને તે છેવટે બેઆસણું કે રસત્યાગ પણ કરે. વળી હમેશાં ભૂખ કરતાં કાંઈક ઓછું જમવું, બહુ સ્વાદિયા થવું નહિ અને વિકાર ઉત્પન્ન થાય તેવા તામસિક પદાર્થો વાપરવા નહિ. રેજ સવારx नमो अरिहंताणं । नमो सिद्धाणं । नमो आयरियाणं । नमो उवज्झायाणं । नमो लोए सव्यसाहूणं ॥
एसो पंचनमुक्कारो, सव्वपावप्पणासणो । मंगलाणं च सव्वेसि, पढमं हवइ मंगलं ॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું :
ઘણુ મહાન તકે માં ઉઠીને પેરિસી કે નવકારસી+ ધારવી અને ગુરુને વંદન કરવા જતી વખતે તેનું પ્રત્યાખ્યાન કરવું એટલે કે તે અંગેની પ્રતિજ્ઞા ધારણ કરવી. રાત્રે ન જમવું એવી પ્રતિજ્ઞા પણ એક જાતનું તપ જ છે, કારણ કે તેનાથી ચોવીસ કલાક પૈકીના બાર કલાક સુધીમાં આહારનો ત્યાગ થાય છે.
(૭) શ્રત એટલે શાસ્ત્ર. હમેશાં થોડો વખત શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરો. તેનાથી ઘણું નવું જાણી શકાય છે અને મનની વૃત્તિઓ સુધરતી રહે છે. કહ્યું છે કે જ્ઞાન એ ત્રીજું લોચન છે, બીજે સૂર્ય છે, ન હરી શકાય તેવું ધન છે, સુવર્ણ વિનાનું આભૂષણ છે. ટીપે ટીપે સરોવર ભરાય અને કાંકરે કાંકરે પાળ બંધાય તેમ છેડે થોડે અભ્યાસ કરતાં છેવટે જ્ઞાની બની શકાય છે. આ અવસ્થામાં કેમ અભ્યાસ કરી શકાય તેવો ખ્યાલ કદી પણ કરે નહિ, કારણ કે ધર્માચરણ કરવા માટે અને જ્ઞાન મેળવવા માટે કઈ પણ અવસ્થા કે ઉંમર બાધક નથી. “ઊડ્યા ત્યાંથી સવાર ના ન્યાયે એ દિશામાં પ્રયત્ન શરૂ કરી દે. માટી ઉંમરે જ્ઞાનાભ્યાસ શરૂ કરીને પણ મનુષ્યો મહાવિદ્વાન થયેલા છે. મહાન તાર્કિક શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરના ગુરુ “શ્રી વૃદ્ધવાદી” એ જ રીતે મહાવિદ્વાન થયા હતા.
(૮) પોપકાર નાનું મોટું કઈ પણ પરોપકારનું કાર્ય
* પહેર દિવસ ચડે ત્યાંસુધી કોઈ પણ પ્રકારનું ખાનપાન ન વાપરવાને નિયમ.
+ સૂર્યોદયથી બે ઘડી સુધી કોઈ પણ પ્રકારનું ખાનપાન ન વાપરવાનો નિયમ. એ નિયમ પૂરું થયે નમસ્કાર મંત્રની ગણના કર્યા પછી દાતણપાણી કરી શકાય.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ આધ-ગ્રંથમાળા
: પુષ્પ
કરવું. હાથી હાથીના જેવુ' કરે અને કીડી કીડીના જેવુ' કરે, પણ જે મનુષ્યા નિરંતર કોઈ ને કોઈ જાતના પરીપકાર કરતા રહે છે તેમનું જીવન ધન્ય છે. આ પાપકારના પ્રકારો અનેક છે પણ તે બધાના સાર એક જ છે કે-બીજાને ઉપચાગી થવાની વૃત્તિ રાખવી પણ માત્ર એકલપેટા કે હીનસ્વાર્થી થવું નહિ.
sue:
ધાર્મિક જીવનની ઉચ્ચ કક્ષાએ પહોંચવાની આ સામાન્ય ભૂમિકા છે અને તેને અનુસરવાથી તમે ક્રમશઃ ધર્માચરણમાં આગળ વધી શકશે.
""
નિગ્રંથ મહર્ષિના આ માર્ગદર્શનથી કિંકરદાસના મનનું સમાધાન થયું. તેને હવે લાગવા માંડયું કે પાતે ધર્માચરણુ જરૂર કરી શકે તેમ છે અને તે સરલતાથી કરી શકે તેમ છે. એટલે તેણે નિગ્રંથ મહર્ષિ આગળ એ આઠે બાબતાને જીવનમાં યથાશક્તિ ઉતારવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી.
6
નિગ્રંથ મહર્ષિએ કહ્યુંઃ · કઇંકરદાસ ! હજી એક ખામતના ખુલાસા કરવેા રહી જાય છે. તમે મને દુઃખમાંથી છૂટવાને ઉપાય પૂછ્યા ત્યારે તમારા મનમાં આર્થિક દુઃખમાંથી છૂટવાની કલ્પના હતી અને તે મારા ધ્યાનમાં જ હતી; પણુ સંસારનાં અન્ય દુ:ખાના પ્રમાણમાં આર્થિક દુઃખ એ બહુ માટુ' દુ:ખ નથી. તમે જન્મ દુઃખના વિચાર કરેા, જરા દુઃખના વિચાર કરી અને મરણુ દુઃખના વિચાર કરેા તે એ ખ્યાલ ખરાખર આવી જશે. એટલે મેં પાંડાંને ન પકડતાં થડને પકડયું અને તે જ સાચી રીતિ છે અને એ વાત તમે
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું :
= ૭૯ ઃ
ત્રણ મહાન તકે લક્ષમાં લેજે કે લક્ષમી આવે છે તે પુણ્યના સંગથી જ આવે છે. એટલે ધર્મ કરનારને તેને લાભ સ્વાભાવિક રીતે જ થાય છે. જેમ રાજાનું આગમન થતાં તેના હજુરિયાઓ તે કુદરતી રીતે જ આવી પહોંચે છે તેમ ધર્માચરણની શરૂઆત થતાં લક્ષ્મી એની મેળે આવવા માંડે છે. તેથી જ શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે –
"धनदो धनमिच्छूना, कामदः काममिच्छताम् ।
વર્ષ જુવાજવલ્ય, પારા સાધક .” ધર્મ એ જ ધનના અથીને ધન આપનારે છે, કામના ઈચ્છકને કામ આપનારો છે અને પરંપરાથી મેલને પણ સાધક છે.
માટે આજથી તમે ધર્માચરણની શરૂઆત કરી દે અને તમારાં સઘળાં દુઃખે દૂર થઈ જશે.
નિગ્રંથ મહર્ષિના સત્રાંગથી કિંકરદાસને કાયાપલટ થઈ ગયે. કહેવાની જરૂર ભાગ્યેજ છે કે થોડા વખતમાં તે સંતેષી, સુખી અને ધાર્મિક બનીને મનુષ્ય જીવનની સાર્થકતા કરવા માટે શક્તિમાન થશે.
સહદય પાઠક એ વાતને સ્વીકાર જરૂર કરશે કે આપણી હાલત, આપણી મનોદશા પણ કિંકરદાસ જેવી જ છે અને તેથી જે સાધન વડે તેણે પિતાની કાયાને પલટ કર્યો, પિતાના જીવનને સુધારી લીધું તે જ સાધન વડે આપણી કાયાને પલટ કરવાની જરૂર છે, આપણું જીવનને સુધારી લેવાની આવશ્યકતા છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા ૧ ૮૦ :
સત્સાધનની પ્રાપ્તિ એ માનવજીવનને સાર્થક કરવાની ત્રીજી મહાન તક છે, તેથી તેને બને તેટલે સદુપયોગ કરી લેનારાઓ સુફી અને શાણું છે, કુશલ અને કાબેલ છે તથા અનુભવીઓમાં અગ્રેસર છે. બીજી રીતે કહીએ તે જે મનુષ્ય ઉત્તમ કુળમાં જન્મવા છતાં, પાંચ ઇન્દ્રિયેનું સંપૂર્ણપણે પામવા છતાં, નિરગી છતાં, દીર્ધાયુષી છતાં, સદ્ગુણને વેગ મળવા છતાં, સશાને સાંભળવાની તક સાંપડ્યા છતાં અને તેમાં જણાવેલા સિદ્ધાંતો બરાબર છે એમ સમજ્યા છતાં ધર્મનું આચરણ કરતા નથી, તે ખરેખર મૂઢ અને મૂર્ખ છે કે જે હાથમાં આવેલી બાજી હાથે કરીને હારી જાય છે.
મનુષ્યભવ, આર્યદેશમાં જન્મ અને સત્સાધનોની પ્રાપ્તિ એ ત્રણ મહાન તને યથાર્થ ઉપયોગ કરનાર સાચો મનુષ્ય છે, સાચે આર્ય છે અને ખરેખર પુરુષ છે.
મંગલમય ધર્મ સહુનું કલ્યાણ કરો.
ઈતિશ.
A
S
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ K એક અણમેલ તક માનવજીવનના મહાપ્રશ્નોને આબાદ ઉકેલ કરતી, જગત અને જીવનને જોવાની સાચી દષ્ટિ રજૂ કરતી, સુખ, શાંતિ અને સામર્થ્ય પ્રાપ્તિને સાચા શહ બતાવતી, જૈનધર્મની પરમપવિત્ર વિચારધારાઓને ( " ધમધ-ગ્રંથમાળા' નવીન ઢગે, નૂતન રૂપે, સુંદર રીલીમાં, રેચક ભાષામાં તમારી સમક્ષ રજૂ થાય છે. 1 આ ગ્રંથમાળા સિદ્ધહસ્ત લેખકોના હાથે, પરમપૂજ્ય ઉપાધ્યાય શ્રી ધર્મવિજયજી મહારાજ " તથા “મુનિશ્રી યશોવિજ્યજી મહારાજ " વગેરેની સીધી રાહબરી નીચે તૈયાર થાય છે. આ ક્રાઉન સોળ પેજી 80 પાનાં. સુદર ટાઈપ, સારા કાગળ અને સુઘડ પુંઠાઓમાં તેનું દરેક પુસ્તક તૈયાર થશે. આ ગ્રંથમાળામાં હાલ નીચેના 20 પુસ્તકો પ્રગટ થશે ને સવાથી દોઢ વર્ષના ગાળામાં પાંચ પાંચના ચાર ગુચ્છમાં બહાર પડશે. દરેક પુસ્તકની ટક કિંમત દસ આના રહેશે, જ્યારે પૂરા સેટની કિંમત અગિયાર રૂપિયા રહેશે. પુસ્તકોનાં નામ 1 ત્રણ મહાન તકે 8 જ્ઞાનોપાસના 15 ઘડી યોગ 2 સફળતાની સીડી 9 ચારિત્ર વિચાર [સામાયિક ] 10 દેતાં શીખ [ દાન ] 16 મનનું મારણ 3 સાચું અને ખાટું 11 શીલ અને સૌભાગ્ય [ ધ્યાન] [ સ્યાદ્વાદ ] [શીલ ] 17 પ્રાર્થના અને પૂજા 4 આદર્શ દેવ [સુદેવ] 12 તપનાં તેજ (તપ ] [ આવશ્યક ક્રિયા ] 5 ગુરુદર્શન [સુગુરુ) 13 ભાવનામૃષ્ટિ ભિાવો 18 લક્ષ્યાભર્ચ 6 ધર્મામૃત [ સુધર્મ ] 14 પાપને પ્રવાહ 19 જીવનવ્યવહાર 7 શ્રદ્ધા અને શક્તિ [18 પાપસ્થાનકી 20 દિનચર્યા આ ગ્રંથમાળાનું લવાજમ નીચેનાં ઠેકાણે ભરી શકાશે, (1) શા. લાલચંદ નંદલાલ, ઠે. રાવપુરા, ધી કાંટા, વડફલીઆ-વડોદરા. (2) મેઘરાજ જેના પુસ્તક ભંડાર, ઠે. ગુલાલવાડી, કીકા સ્ટ્રીટ, ગોડીજીની ચાલ નં. 1 અબઈ. (3) સરવતી પુસ્તક ભંડાર, ઠે. તનપાળ, હાથીખાના-અમદાવાદ, - તા. કડ-દરેક જૈન કુટુંબમાં આ પુસ્તકે હાવાં જ જોઇએ. અન્ય ધમી એને જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતથી વાકેફ થવા માટે પણ આ પુસતકે અતિ ઉપયોગી હશે. (O 900 +