________________
પુદ્ગલપરાવર્તનું સ્વરૂપ છે આકાશ પ્રદેશની હોવાથી દરેક મરણ વખતે અસંખ્ય આકાશ પ્રદેશ સ્પર્શે છે તો પણ એક મરણ વખતે તેમાંના કોઈપણ એક આકાશ પ્રદેશની સ્પર્શના ગણવી.' પરંતુ મરણ સમયે અવગાયેલા સર્વ આકાશ પ્રદેશોની નહિ. અને પૂર્વે જે આકાશ પ્રદેશે મર્યો હોય તે આકાશ પ્રદેશે ફરી મરે તો તે ગણવામાં આવે નહિ. એ પ્રમાણે સર્વ આકાશ પ્રદેશને મરણ વડે ક્રમે કે ઉત્ક્રમે સ્પર્શ કરે ત્યારે બાદર ક્ષેત્ર પુદ્ગલપરાવર્ત થાય છે.
૪. સૂક્ષ્મ ક્ષેત્ર પુગલ પરાવર્તિ - ચૌદ રાજલોકમાં રહેલા સર્વ આકાશ પ્રદેશને એક જીવ અનુક્રમે મરણવડે સ્પર્શ કરે તેમાં જેટલો કાળ થાય તે સૂક્ષ્મક્ષેત્ર પુલ પરાવર્ત કહેવાય છે.
મેરૂપર્વતના મધ્ય ૮ રૂચક પ્રદેશ છે તેમાંથી પ્રથમના એક પ્રદેશ પ્રથમ મરણ પામે ત્યાર પછી વળી કાલાંતરે તે પ્રદેશની પાસેના બીજા પ્રદેશે મરે તે ગણત્રીમાં લેવા વચ્ચેના કાળમાં અન્ય આકાશ પ્રદેશોમાં મરે તે ગણત્રીમાં લેવા નહિ, વળી કાલાંતરે તેની નજીકના ત્રીજા પ્રદેશે મરે તે જ ગણત્રીમાં લેવા. એમ અંતરકાળમાં અનેક મરણો બીજા સ્થાને થયા હોય તો પણ તેમાનો એક પણ આકાશ પ્રદેશ ગણત્રીમાં લેવાય નહિ. એ પ્રમાણે આકાશ પ્રદેશોની પંક્તિને અનુસારે અનુક્રમે મરણવડે એક જીવ લોકાકાશના સર્વ પ્રદેશોને સ્પર્શ કરતાં જેટલો કાળ થાય તેને સૂક્ષ્મ ક્ષેત્ર પુદ્ગલ પરાવર્ત કહેવાય છે.
સમક્તિ પામ્યા પછી જીવ સંસારમાં અર્ધ પુદ્ગલ પરાવર્ત સુધી ઉત્કૃષ્ટથી રહે તે આ સૂક્ષ્મ ક્ષેત્ર પુગલ પરાવર્ત જાણવું.
આ પુદ્ગલ પરાવર્તથી સમ્યકત્વ પામ્યા પછી ઉત્કૃષ્ટથી સંસારમાં જીવ કેટલો સમય રહે તે જણાવેલ છે.
૧. જો કે આ હકીકત પંચસંગ્રહના અભિપ્રાય પ્રમાણે છે પાંચમા કર્મગ્રંથની વૃત્તિમાં તો જેટલા આકાશ પ્રદેશમાં મરણ થાય તેટલા સર્વ આકાશ પ્રદેશ સ્પર્શનામાં લેવાનું છે. એ અભિપ્રાયથી કાળ ઓછો થાય છે. અને પંચસંગ્રહના અભિપ્રાય પ્રમાણે કાળ ઘણો થાય છે.
172
