Sambodhi 1990 Vol 17

Author(s): H C Bhayani
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 112

107
૨૨ શ્રીકૃષ્ણે રોષે ‘પ્રકાશ' ટીકામાં રજૂ કરેલું વિવરણ :
સુધી+રાસ્ય | એ સ્થિતિમાં દ્દો યવિ ! ૬-૬--૭૭ થી મળાવેશનું વિધાન થયા પછી, મૈંના સ્થાનમાં ચળાવેશની પ્રવૃત્તિ કરવા માટે, રામચન્દ્રાચાયેથા થમનુવેરા સમાનામ્ ।ર્ - રૂ - ૬ ૦. સૂત્રને પુરસ્કાયુ છે. એ વિષે ચર્ચા કરતાં શ્રીકૃષ્ણ શેષે પોતાની ‘પ્રક્રિયાકૌમુદીપ્રકાશ' ટીકામાં નીચે મુજબની રજૂઆત કરી છેઃ
શ ́કા (૧) : અહી’સ્થાનડન્તતમઃ । ?-૬-૬૦ એ સૂત્રથી જ (વૃના સ્થાનમાં ઈષ્ટ ચળાવેશની) સિદ્ધિ થઈ શકવાની હતી. જેમકે, સ્થાનિભૂત તાલવ્ય ૐ કારના સ્થાને સ્થાનસામ્ય ધરાવતો તાલવ્ય યુ કાર આદેશ રૂપે પ્રવૃત્ત થશે; ઔય ૩ કારના સ્થાનમાં તેવા જ એટલે કે ઔટ ટૂ કાર, મૂન્ય 5 કારના સ્થાનમાં મૂન્ય ફ્ર અને દન્ય હૈં કારના સ્થાનમાં એવા જ સ્થાનસામ્ય ધરાવતા હૂ કાર આદેશ રૂપે પ્રવૃત્ત થઈ જશે. તે પછી, એ કાય કરવા આ વધાસંરકમનુàા સમાનામ્ 11 - રૂ - ૬૦ સૂત્રને શા માટે પ્રક્રિયાકૌમુદીકારે આગળ ધર્યુ છે ?!°
સમાધાન :- આ શકા સાચી છે. પણ તરસ્થમિવ તાન્તન્તામઃ । રૂ - ૪ - ૬ ૦ જેવાં સ્થાન્યાદેશનું વિધાન કરનારાં સૂત્રામાં, (કે જેમાં ર્ આદિ પ્રત્યયના સ્થાનમાં સામ વગેરે આદેશ કહ્યા છે તેમાં) સ્થાનકૃતાદિ સામ્ય મળવા સંભવ નહીં. હાવાથી, તેવાં સ્થળાને માટે આ યથાસંશ્ચમનુવેરા સમાનામ્ । ૬ • ક્ - ૨૦ સૂત્રને પુરસ્કાયું છે. વળી, અહીં કો યવિ / ૬ • ૬ - ૭૭ સૂત્રમાં પણ આ (પરિભાષા) મૂત્રના અનવરુદ્ધ વિષય હાવાથી, અને આ સત્રથી (સ્થાન્યા દેશના નિષ્ણુય કરવા રૂપી) કાર્ય સરળ બની રહેતું હાવાથી આચાર્ય અર્થાત્ રામચન્દ્રાચાયે તે(૧ - ૩ - ૧૦)ને અહી પણ રજૂ કર્યુ
છે. ૧૧
શ′ફા (૨) : સુધી + પામ્ય_જેવા ઉદાહરણમાં તો યવિ ૫૬ - ૨ - ૭૭ ની પ્રવૃત્તિ કરવા માટે જો યથાશ્રમમુદ્દે સમારમ્ | શ્~ - હું સૂત્રની મદદ લેવાનું વિચારશે તે પણુ અહી' યથાસ`ખ્યત્વે મળવાનુ’ નથી. કારણ કે (મટિત સર્જાય ચાપ્રણ્યય: { ૬ - ૬ - ૬૦ સૂત્રોક્ત વ્યવસ્થાનુસાર) સવં વર્ણાનું પણ ગ્રહણ કરવાનુ` હોવાથી
૧. પ્રક્રિયાૌમુદ્દી (રામRદ્રાચાર્યત્રળીયા), મા-૬, શ્રીચિચિતચા ‘વાશ થયા संवलिता, सौं. श्रीमुरलीधर मिश्रः, सरस्वतीभवन ग्रन्थमाला - १११, प्रका. सम्पूर्णानन्द સંસ્કૃત વિશ્વવિદ્યાય, વારસી, 1977 A.D.
ता
ता
*
१०. नन्वत्र 'स्थानेऽन्तरतम' (१९५०) इत्येव सिद्धम् । तथा हिं स्थानसाम्यादिकारस्य यकारः । उकारस्योष्ठ्यस्य तादश एव वः ! ऋकारस्य मूर्धन्यस्य तादश एवं रः । लृकारस्य दन्तस्य तादृश एवं लः, तत्किमर्थमिदम् || ( प्रक्रियाकौमुदी प्रकाश टीका રૃ. ૭૬)
११. सत्यम् । 'तस्थस्य मियां तान्तन्तामः' (३४१०१ ) इत्यादावान्तर्यासम्भवात् तदर्थमिदमारवम् । एवञ्चेह्राप्य-प्रतिहतविषयत्वात् सौकर्यवंशाच्याचार्यै रुपन्यस्तम् || ( प्रक्रिया कौमुदी પ્રશ્નારા ટીકાકરૢ • ૭′ - ૭૬)