________________
: ૧૩ર :
શાસ્ત્રાર્થ સભા
મહારાજાની થેડી પણ મહેરબાની જેની ઉપર ઉતરે તે ન્યાલ થઈ જાય-એની વંશપરંપરાની ગરીબાઈ ટળી જાય એમાં તો પૂછવાપણું જ શું હોય ? પરાજય પામેલા પંડિતની દુર્દશા, બીજી તરફ, એટલી જ શોચનીય બનતી. એને આ શહેરમાં રહેવું આકરૂં થઈ પડતું. એક રીતે મહારાજા કર્ણસુવર્ણની આ નગરીમાં શાસ્ત્રાર્થને નામે જુગાર જ ખેલાત. ભલભલા પંડિત ભાગ્યદેષે પરાભવ પામી, આ ભૂમિને છેલા નમસ્કાર કરી નીકળી જતા. જેમનો સીતારા એક દિવસે ચમકતો તેમને પણ પિતાનાં આસન હંમેશા ધૃજતાં લાગતાં. કયારે બહારનો કોઈ સમર્થ પંડિત આવશે અને પિતાની કમાયેલી કીર્તિને ધૂળભેળા કરશે તે કોઈ કળી શકતું નહીં. પંડિત પિતાની પ્રતિષ્ઠા જાળવવાની ચિંતામાં રાતદિવસ ભયભીત રહેતા.
જુગારી કરતાં એમની સ્થિતિ કઈ રીતે વધુ સારી ન ગણાય. ભોગમાં રેમને ભય રહ્યા જ કરે છે તેમ પાંડિત્યમાં પરાભવને સતત ભય રહે છે એ સૂત્ર અહીં શબ્દશઃ યથાર્થ થતું દેખાતું.
રાજની શાસ્ત્રાર્થસભાના કેટલાય પંડિત, પછી તે, કાશી જેવી દૂરની નગરીમાં ચાલ્યા ગયા. કેટલાકાએ બૌદ્ધ સાધુના વેશ પહેરી સંસારનો ત્યાગ કર્યો. કેટલાક વનમાં કે નદીતીરે આશ્રમ બાંધી બેસી ગયા. કર્ણસુવર્ણ નગરી પંડિતેથી લગભગ ખાલી જેવી થઈ ગઈ.
શાસ્ત્રાર્થસભામાં પણ હવે, બે-ચાર પરંપરાગત પંડિત સિવાય ભાગ્યે જ કોઈ આવે છે. મહેલના મુખ્યદ્વાર પાસે એક હાટું નગારું મૂકવામાં આવતું તેની ઉપર ભાગ્યે જ કોઈની દાંડી પડે છે. અહીં એટલું કહી દેવું જોઈએ કે શાસ્ત્રાર્થસભામાં જે કોઈ ન પંડિત શાસ્ત્રાર્થ કરવા માગતો હોય તેણે સે પહેલાં, પ્રવેશદ્વારના આ નગારા ઉપર દાંડી પીટવી જોઈએ. નગારાનો અવાજ થાય એટલે સૌ કોઈ સમજી લે કે કોઈ સમર્થ વાદી આ નગરીમાં આવ્યો છે અને થોડા જ દિવસમાં ભારે શાસ્ત્રાર્થ થવો જોઈએ. હમણાં હમણા એ નગારું વાગતું
