________________
વિશ્વ ઉત્પત્તિ - ષડદ્રવ્ય
સેવંતિલાલ શાંતીલાલ પટણી
આ વર્તમાનના અવસર્પિણી કાળના ચરમ - અંતિમ તીર્થકર અસ્તિત્વ, તત્ત્વ કે દ્રવ્યના અંતિમ સ્વરૂપને સમજવાનો કે ગ્રહણ કે વળી સર્વજ્ઞ ભગવાન મહાવીરને સર્વશબ્દસશિપતિ કરવાનો પ્રયાસ છે. વાસ્તવિકતા એ તત્ત્વજ્ઞાનનો કે વિજ્ઞાનનો બીજબુદ્ધિધારક, પ્રજ્ઞાસંપન્ન - “તીä પઢમં ગર” થી દેદિપ્યમાન ચાવીરૂપ પ્રત્યય છે. અને તેના જીવન અને જગતના ખ્યાલનો વિશ્વમૂર્ધન્ય એવા એમના પેલા ગણધર શ્રી ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમ સમાવેશ થાય છે. આમ પ્રત્યેક દર્શન વાસ્તવિકતા અને વિશ્વના પોતાની ઊંડી અદમ્ય જીજ્ઞાસા ભળ્યા પૃચ્છા દ્વારા પ્રશ્ન પૂછે છે - અસ્તિત્વનો સ્વીકાર કરે છે. ભગવં વુિં તત્તમૈં? અર્થાત્ આ જગતનું તત્ત્વ શું છે? આ જગતનું જૈન દર્શનમાં વાસ્તવિકતા માટે પદાર્થ, દ્રવ્ય, સત્, તત્ત્વ, રહસ્ય શું છે?
તત્ત્વાર્થ આદિ પર્યાયવાચક સમાન અર્થી શબ્દોનો ઉપયોગ કરવામાં જવાબમાં સર્વજ્ઞ કેવળી ભગવંતની દિવ્ય ધ્વનિ પ્રગટે છે અને આવ્યો છે. દસ પૂર્વધર શ્રી ઉમાસ્વાતિએ વાસ્તવિકતા માટે તત્ત્વ સ્વમુખે રત્નોરૂપી ત્રણ શબ્દો પ્રદાન કરે છે. જેને આપણે ત્રિવેણી શબ્દના સ્થાને દ્રવ્ય શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો છે. આમ વાસ્તવિકતા ત્રિપદી કહીએ છીએ. આ ચૌદ અક્ષરોવાળી ત્રિપદી જેમાં આખા અને દ્રવ્ય સમાન અર્થ છે. દ્રવ્ય, સત્, વાસ્તવિકતા સમાનઅર્થી જગતની ફીલોસોફી સમાઈ જાય છે. ૩પન્નડ્રવા, વિગડુવા, ઘુવેડૂવા છે. જૈન તત્ત્વ મિમાંસા (Antology) સત્નાં સ્વરૂપની ચર્ચા કરે છે. - અર્થાત્ આ જગતના દરેક પદાર્થો - દ્રવ્યો ઉત્પાદ (ઉત્પન્ન થવું - દસ પૂર્વધર સૂત્રકાર, વ્યાખ્યાકાર, વાચનાચાર્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિજી અસ્તિત્વ ધારણ કરવું) વ્યય (અસ્તિત્વનો ત્યાગ કરવો, નષ્ટ થવું) ત્રિપદીનું ગુઢ રહસ્ય ખોલતા સત્નો સ્વરૂપ – લક્ષણની વ્યાખ્યા ધ્રૌવ્ય (કાયમ સ્થિર રહેવું. એમ ત્રણે ધર્મોથી યુક્ત છે, ત્રયાત્મક કરતા ફરમાવે છે કે ૩ત્પાદુ વ્યય ધ્રૌવ્ય યુવતં સત - પાર્થસ્ય ત્રય છે. એવો કોઈ પદાર્થ આ પૃથ્વી પર નથી કે જે આ ત્રયાત્મક ધર્મોથી નક્ષi - અર્થાત્ ઉત્પત્તિ, લય અને સ્થિતિ એ પ્રક્રિયા જે પદાર્થોમાં પર ન હોય. જૈન દર્શનમાં ત્રિપદીના નામથી ઓળખાતા આ ઘટે છે તે સત્ પદાર્થ કહેવાય છે. આ સત્ પદાર્થો ત્રિવેણી ત્રયાત્મક મુદ્રાલેખનું સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં સામ્રાજ્ય પ્રવર્તે છે (સ્થપાય છે). છે. અર્થાત્ સત્ના આ ત્રણ લક્ષણો છે. આમાં પ્રથમ બે લક્ષણો
ગણધર ભગવંતોએ ભગવાન મહાવીરના મુદ્રાલેખ ત્રિપદીના (ઉત્પાદ અને વ્યય) એ વાસ્તવિકતાના ગતિશીલ પાસા છે. જ્યારે ૧૪ અક્ષરોનો બિંદુમાંથી સિંધુરૂપી વિશાલ શ્રુતજ્ઞાનની નિર્મિતી ત્રીજું લક્ષણ ધ્રૌવ્ય તેનું સ્થિર - સ્થાયિક પાસુ છે. આ ત્રણે ત્રિવેણી કરે છે. જેને આપણે આગમો કહીએ છીએ. જે આ જૈન જગત માટે પરસ્પર અવિનાભાવ સંબંધ ધરાવે છે અર્થાત્ તે એકબીજા વગર મોટી દેન છે કે જેના દ્વારા શાસનની સ્થાપના થાય છે. એક વાત રહી શકતા નથી. પરસ્પરોપ જીવાનામ એ ન્યાયે પરસ્પરાવલંબી સમજવા જેવી છે કે પ્રભુના તીર્થની સ્થાપના શ્રુતજ્ઞાનની રચનાથી છે. કારણ કે કોઈપણ વસ્તુની ઉત્પત્તિ નાશ વિના ના હોય અને થાય છે અને પ્રભુનું શાસન શ્રુતજ્ઞાન દ્વારા ચાલે છે. એટલે પ્રભુનું નાશ ઉત્પત્તિ વિના ના હોય અને ઉત્પત્તિ અને નાશ કોઈ સ્થાયી શાસન ૨૧૦૦૦ વર્ષ સુધી અર્થાતુ પાંચમા આરાના અંત સુધી આધાર દ્રવ્ય વિના ના હોય. ઉત્પત્તિ અને વ્યયને પર્યાયના નામથી ચાલવાનું છે.
અને ધ્રૌવ્યને દ્રવ્યના નામથી જૈન દર્શનમાં સંબોધવામાં આવ્યા છે ભગવાન મહાવીરે તત્ત્વનું બે ભાગમાં વર્ગીકરણ કર્યું. (૧) એટલે વસ્તુ કે પદાર્થને દ્રવ્ય - પર્યાયાત્મક કહેવામાં આવે છે. વસ્તુ-પદાર્થ મિમાંસા (૨) દ્રવ્ય મિમાંસા. આમ બન્ને રીતે તત્ત્વનું દ્રવ્યનું સ્વરૂપ સદા નિત્ય અને પર્યાયનું સ્વરૂપ સદા અનિત્ય છે. વર્ગીકરણ કરીને પ્રરૂપણ કર્યું. (નવતત્ત્વ અને ષડદ્રવ્ય) આ જણાવેલા આકાર એ પર્યાય હોવાથી એ અનિત્ય કહેવાય છે. આથી દ્રવ્યરૂપે તત્ત્વ એટલે શું? તે જાણી લઈએ. જૈન આગમોમાં તત્ત્વજ્ઞાન વિશે પદાર્થની નિત્યતા અને આકારૂપે અનિત્યતા સિદ્ધ થાય છે. સાંગોપાંગ ચર્ચા કરવામાં આવી છે. તત્ત્વ શબ્દ બે શબ્દોના ઉત્પાદ - જ્યારે દ્રવ્ય તેના નિજી સ્વરૂપને (મૂળ સ્વરૂપને) સમાસથી બનેલો છે. તત્ + = તત્ત્વ. “તત્' એટલે તે તે જગતના છોડ્યા વિના ઉત્પન્ન થાય છે તેને ઉત્પાદ કહેવાય છે. ઉદાહરણ પદાર્થો (જેને નામ આપી શકાય તે સર્વે પદાર્થો) અને ‘વ’ એટલે તરીકે ઘડો માટીમાંથી માટીનું સ્વરૂપ છોડ્યા વિના ઉત્પન્ન થાય છે તેના સ્વરૂપને જાણવું. અર્થાત્ આ જગતમાં જે પદાર્થ ખરેખર અથવા સોનામાંથી આભૂષણ બનાવતા અલંકારની ઉત્પત્તિ થાય જેવો છે તેવું તેનું સ્વરૂપ છે. તે પદાર્થનું યથાર્થ જ્ઞાન તેને તત્ત્વ છે. અર્થાત્ (માટી કે સોનાનું) મૂળ સ્વરૂપને છોડ્યા વગર કહેવાય છે. અને તે તત્ત્વનું યથાર્થ જ્ઞાન તેને તત્ત્વજ્ઞાન કહેવાય પરિવર્તન, રૂપાંતર કે નવુ સ્વરૂપ ધારણ કરવાની વિકાસ પ્રક્રિયાનો છે. જગપ્રસિદ્ધ તત્ત્વચિંતક શ્રી બ્રેડલ જણાવે છે કે માત્ર આભાસની તબક્કો છે. વિરૂદ્ધ વાસ્તવિકતાને જાણવાનો પ્રયાસ છે. તે વાસ્તવિકતા વ્યય :- વ્યય એ પૂરોગામી (સ્વરૂપ)ના ત્યાગ (પરિવર્તન)નું
પ્રબુદ્ધ જીવન
(નવેમ્બર - ૨૦૧૭)
