Prabuddha Jivan 2016 11

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 5

નવેમ્બર, ૨૦૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
સાથે એનો સીધો સંબંધ પ્રસ્થાપિત રહે.
અવસ્થા સાથે આ પ્રયાણ ભણી સફર ચાલુ છે, તે મહત્વનું છે. XXX
જીવનની કેટલીક સાદી અને સીધી સમજ આપણને વધુ સ્પષ્ટ બનાવે હરક્લિટસ (Heracletus) (ઈ.સ. ૫૩૫-૪૭૫) સોક્રેટીસ પૂર્વેના એ જરૂરી છે. ગ્રીક તત્ત્વજ્ઞોમાં એક તદન મૌલિક અને નવીન ભાત પાડનાર એક તરફ અનેક વિચારક છે, બીજી તરફ અનેક ગુરુ છે, ત્રીજી ફિલસૂફના ત્રણ મુખ્ય સિદ્ધાંતો નીચે મુજબ હતા:
તરફ અનેક સ્થાપિત ટાપુ છે, આ દરેક પ્રત્યે લલચામણી તો રહેવાની • આ વિશ્વના તમામ પદાર્થો સતત પરિવર્તનશીલ છે.
જ. પરંતુ યાદ એ રાખવાનું છે કે જ્યારે કોઈ એક બાબત સ્વીકારીએ • આ સૃષ્ટિના સંચાલનનું મૂળ તત્ત્વ અગ્નિ છે.
છીએ ત્યારે અન્યનો વિરોધ નથી પણ જેમાં જે સમયે સ્પષ્ટતા વધુ સામાન્ય નજરે વસ્તુના વિરોધાભાસી તત્ત્વો તે વસ્તુના અંતર્ગત છ અન જ મારા સુધી પહોંચે છે, જેને હું મારા પ્રયાણ વખત આધાર અંગ રૂપે જ છે અને સૃષ્ટિની પ્રગતિ માટે તે તત્ત્વો વચ્ચેનું ઘર્ષણ રૂપે લઈ શકું છું, તે મહત્ત્વનું છે. સમયનું પસાર થવું એ કંઈ ઘટના અનિવાર્ય તેમજ જરૂરનું છે.
નથી, પણ સમયમાં વૈચારિક સમૃદ્ધિ અને સ્પષ્ટતા, સ્વસ્થતા
મહત્ત્વની છે. જાતની અંદર એક વિસંવાદીપણું છે. ક્યારેક જે બાબત એક વખત તેઓ બાળકો સાથે સોગઠીની રમત રમતા હતા ત્યારે
- અતિ આકર્ષક લાગે, તે અંગે ક્યારેક અભાવ થઈ જાય છે, ખૂબ કોઈ રાજપુરુષે તેમને પૂછ્યું કે તેઓ રાજપુરુષ તેમ જ તત્ત્વજ્ઞ હોઈને બાળકો સાથે સોગઠીઓ રમવાનું કામ પસંદ કરે છે? જવાબમાં
નજીકની વ્યક્તિ માટે ખૂબ ઈર્ષા, સ્વાર્થ, રોષ પણ અનુભવાય છે.
પણ આ પૈકી એક પણ સ્થિતિ સ્થિર નથી. વ્યવહારનું સત્ય બદલાતું તેમણે કહ્યું, ‘તમારા જેવા નકામા માણસોને આવું આશ્ચર્ય કેમ થાય
જાય છે. આજે બોલાયેલું વાક્ય કાલે જુદી રીતે બોલાય છે પણ આ છે? તમારી સાથે રાજકારણ રમવા કરતાં આ રમત વધુ સારી છે.'
પ્રત્યેક બાબત ક્ષણિક છે. સમુદ્રના ઉપરી પ્રવાહ પર જે મોજાંની તેઓ કહેતા, ‘દસ હજાર માણસોના ટોળા કરતાં એક શ્રેષ્ઠ
ઉછળકૂદ થઈ રહી છે તે સમુદ્રના પેટાળમાં જે સંચાર છે તેથી ભિન્ન વ્યક્તિની સંગતિ તેઓને વધુ પસંદ છે.' (સૂત્ર ૪૯) “એક યોગ્ય
છે. આપણે આ પેટાળના સંચાર પ્રત્યે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ. મારું વ્યક્તિની શીખામણ માન્ય રાખવી તે પણ એક કાનૂન છે.' (સૂત્ર
પ્રયાણ મારા પેટાળ ભણી હોય અને એ માટે સર્વે બાજુથી સર્વે ૩૩), “બંડખોરી દાબતાં પહેલાં ઉદ્ધતાઈને તરત જ દાબી દેવી
વિચારોનો સ્વીકાર કરવા હું તૈયાર છું. જેમ કલહ જુદાં પાડે છે, તેમ જોઈએ.’ (સૂત્ર ૪૩)
પ્રેમ જોડે છે. આ કલહ અને પ્રેમના જુદા જુદા વિશિષ્ટ પ્રકારના તેઓનાં થોડાં સૂત્રો આ બાબતમાં નીચે મુજબ છે :
આવિર્ભાવથી જગતમાં વૈવિધ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રેમ અને કલહ • જે રીતે ઊંઘમાં સ્વપ્નાં દરમિયાન થયેલ પ્રસંગનું ભાન માણસોને
વ્યક્તિગતતાને અનુસરીને પરિસ્થિતિનું નિર્માણ કરે છે. દરેક વ્યક્તિ રહેતું નથી તે જ રીતે જાગૃત અવસ્થામાં પણ તેઓએ શું કર્યું છે
આને આધારે પોતાનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ ધારણ કરે છે. દરેક વસ્તુ તેનું ભાન રહેતું નથી. (સૂત્ર ૧)
તેના અંતર્ગત સ્વભાવનો પ્રવાહ તેની આસપાસ રેલાવતી હોય છે • સામાન્ય રીતે માણસો કેવી રીતે સાંભળવું અગર બોલવું તે જ અને તેની અસર તેના સંસર્ગમાં આવતાં બીજા પદાર્થ પર પણ પડતી જાણતા નથી. (સૂત્ર ૧૯),
હોય છે, તેમ પ્રેમ અને કલહ એ બેના વિરોધાભાસમાં જ્યારે જ્યારે મૂર્ખાઓ જે કાંઈ સાંભળે છે તે બધિરોની પેઠે સાંભળે છે. કહેવત કલહનું પ્રભુત્વ જામે છે ત્યારે પુનઃ પ્રેમનો પ્રવેશ પણ થાય છે. આ છે કે તેઓ હાજર હોવા છતાં ગેરહાજર છે. (સૂત્ર ૩૪) વૈશ્વિક ક્રમ છે. એક વાર ચિત્ત આ જ્ઞાનને પામી લે છે પછી ‘કલહથી
ઘર્ષણથી સંવાદ ઉત્પન્ન થાય છે તેના દાખલામાં હરક્લિટસ મુક્ત થવાનો પ્રયત્ન કરે છે. અને એનાથી મુક્તિ એટલે પ્રયાણના વીણાના તાર સાથેના તેના ધનુષ્યના તારોના ઘર્ષણથી થતી માર્ગ આવનારા અનેક અવરોધોથી પણ મુક્તિ. સૂરાવલીને ટાંકે છે.
પ્રેમમાં અર્પણ છે. અર્પણથી અહંકારનો વિલય થાય છે. હરક્લિટસના આ મંતવ્યમાં સત્યાંશ જરૂર છે પરંતુ પૂર્ણ સત્ય અહંકારનો નાશ થયા વિના આત્મશોધન થઈ શકતું નથી. નથી કારણ કે તે ઘર્ષણથી ઉત્પન્ન થતી વિષમતાઓને ધ્યાનમાં લેતા આત્મશોધન વિના શાંતિ કે સુખ નથી. આત્મશોધન અનેક વૈચારિક નથી તેમ જ પ્રગતિ માટે ઘર્ષણ અનિવાર્ય નથી – ઘર્ષણ વિના સત્સંગ ભણી લઈ જાય છે. વૈચારિક સત્સંગ આત્મવિકાસ ભણી સહકારથી પણ પ્રગતિ કરી શકાય છે.
લઈ જાય છે અને એ જ માર્ગ મોક્ષ છે - સહૃદયોનો, સધર્મીઓનો, વાંચન, ચિંતન અને મનન આપણી દિશા અને દશા નિશ્ચિત કરે સમ્યકત્વ આત્માનો, આપણા સૌનો. ચાલો કરીએ પ્રયાણ મોક્ષ ભણી. છે. સ્વર્ગારોહણ, મોક્ષારોહણ કે પછી જે અંતિમ ધ્યેય હોય તેમાં
1 સેજલ શાહ પ્રયાણ મહત્ત્વનું છે. ક્યાં રસ્તે, ક્યાં આધારો સાથે, કઈ જાગતિક
sejalshah702@gmail.com