Prabuddha Jivan 2016 11

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

નવેમ્બર, ૨૦૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઉપનિષદોમાં પંચાગ્નિવિધા.
1 ડૉ. નરેશ વેદ
આદિ શંકરાચાર્ય જેમના ઉપર ભાષ્યો લખ્યાં હતાં એ ઉપનિષદો પિતાએ મને ભણાવ્યો છે' એમ તેં કેવી રીતે કહ્યું? જે આ બધું જાણતો પૈકીનું એક મહત્ત્વનું ઉપનિષદ છાંદોગ્ય ઉપનિષદ છે. સામવેદના ન હોય, તે “હું ભણેલો છું' એમ કેવી રીતે કહી શકે?’ આ ઉપનિષદમાં આઠ અધ્યાયો અને એકસો ચોપન ખંડો છે. એના રાજાની આ વાતથી છોભીલો પડેલો શ્વેતકેતુ પિતા પાસે પાછો પ્રત્યેક અધ્યાયમાં એક કે વધારે વિદ્યાઓનું નિરૂપણ થયેલું છે. જેમ કે, આવ્યો અને પિતાને પૂછવા લાગ્યો કે “પૂરું ભણાવ્યા વિના જ આપે એના પ્રથમ અધ્યાયમાં ઉગીથ વિદ્યા, બીજા અધ્યાયમાં સામવિદ્યા, મને એમ કેમ કહ્યું કે મેં તને ભણાવ્યો છે'... ‘પેલા પ્રવાહણ રાજાએ ત્રીજા અધ્યાયમાં મધુવિદ્યા, હૃદયવિદ્યા અને વસુધાન-કાશવિદ્યા, મને પાંચ પ્રશ્નો પૂછ્યા તેમાંથી એકેયનો જવાબ હું આપી શક્યો ચોથા અધ્યાયમાં સંવર્ગવિદ્યા અને ચતુષ્પાદવિદ્યા, પાંચમા અધ્યાયમાં નહિ'. ત્યારે એના પિતાએ કહ્યું કે એ સવાલોના જવાબ હું પણ વૈશ્વાનરવિદ્યા, છઠ્ઠા અધ્યાયમાં અગ્નિસોમાત્મકમવિદ્યા, સાતમા જાણતો નથી. હું રાજા પાસે જઈ, શિક્ષણ લઈ, સમજીને તને પાછો અને આઠમા અધ્યાયમાં આત્મવિદ્યા-નું નિરૂપણ થયેલું છે. આવીને સમજાવીશ. રાજા પાસે પહોંચી તેણે વિનીત ભાવે એ વિદ્યા
એ બધી વિદ્યાઓમાંથી આ લેખમાં આપણે પંચાગ્નિવિદ્યા શીખવવા વિનંતી કરી. ત્યારે રાજાએ તેને સમજાવ્યું કે જીવન અને સમજવાનો ઉપક્રમ રાખીશું. આ વિદ્યાનું નિરૂપણ આ ઉપનિષદના મૃત્યુની આધારશિલા પંચાગ્નિ છે. એ પરમાત્માની રહસ્યમય લીલા પાંચમા અધ્યાયમાં ત્રીજાથી દશમા ખંડ સુધીમાં થયેલું છે. પ્રથમ છે. તમે જ્ઞાની છો, જિજ્ઞાસુ છો અને વળી નમ્ર છો તેથી તમને હું આપણે ઉપનિષદમાં જે ભાષામાં, જે રીતે એની રજૂઆત થયેલી છે એ આ વિદ્યા સમજાવું છું. તમે એનું શ્રવણ કર્યા પછી એના વિશે મનન જોઈએ, પછી એની સમજૂતી આજની ભાષામાં, આજની ઢબે લઈશું. અને ચિંતન કરશો, તો એનું રહસ્ય તમને સમજાશે. એમ કહીને એનો આરંભ આ રીતે થાય છે:
એમણે આ પંચાગ્નિ વિદ્યા આ રીતે સમજાવીઋષિ આરુણિનો પુત્ર શ્વેતકેતુ એકવાર પાંચાલ દેશની સભામાં હે ગૌતમ! પ્રસિદ્ધ શુલોક (સ્વર્ગ) અગ્નિ છે, સૂર્ય એનું સમિધ આવ્યો ત્યારે તેને ત્યાંના રાજા પ્રવાહણે પૂછ્યું કે, “કુમાર! તારા છે, કિરણો એનો ધુમાડો છે, દિવસ એની જ્વાળા છે, ચંદ્ર અંગારો પિતાએ તને બ્રહ્મવિદ્યાનો ઉપદેશ આપ્યો છે?” શ્વેતકેતુએ જવાબ છે અને તારાઓ તણખા છે. એ અગ્નિમાં દેવતાઓ શ્રદ્ધાનો હોમ આપ્યો: ‘હા ભગવન! મારા પિતાએ મને એનો ઉપદેશ આપ્યો કરે છે. એ આહુતિથી સોમરાજા ઉત્પન્ન થાય છે. પંચાગ્નિ વિદ્યાનો છે.' ત્યારે રાજા પ્રવાહણે એનું જ્ઞાન કેટલું છે એ જાણવા તેને થોડા આ પ્રથમ અગ્નિ છે. પ્રશ્નો પૂછ્યા.
બીજો અગ્નિ વરસાદના દેવ (પર્જન્યદેવ) છે, પવન સમિધ છે, તેમણે પૂછયું કે, “માણસો મરી ગયા પછી ક્યાં જાય છે એ તને આકાશ ધુમાડો છે, વીજળી એ અગ્નિની ઝાળ છે, વજૂ અંગારા છે, ખબર છે?' શ્વેતકેતુએ કહ્યું: “ના, ભગવન! એ હું જાણતો નથી.’ અને ગાજતા મેઘ એ તણખા છે. એ અગ્નિમાં દેવતાઓ સોમરાજાને
પછી રાજાએ બીજો પ્રશ્ન પૂછયો: “માણસો ત્યાંથી પાછા કેવી હોમે છે. એ આહુતિથી વરસાદ થાય છે. રીતે આવે છે એ તું જાણે છે?' શ્વેતકેતુએ કહ્યું: “ના, ભગવન! એ ત્રીજો અગ્નિ પૃથિવી છે, વર્ષ સમિધ છે, આકાશ ધુમાડો છે, હું જાણતો નથી.”
રાત એ અગ્નિની ઝાળ છે, દિશાઓ અંગારા છે, અને દિશાઓના રાજાએ ત્રીજો પ્રશ્ન પૂછ્યો: ‘દેવયાન માર્ગ, પિતૃયાણ માર્ગ તથા ખૂણા તણખા છે. એ અગ્નિમાં દેવતાઓ વરસાદનો હોમ કરે છે. એ જ્યાંથી એ બંને માર્ગો જુદા પડે છે, એ ઠેકાણાની તને ખબર છે?' આહુતિથી અન્ન ઉત્પન્ન થાય છે. શ્વેતકેતુએ કહ્યું: “ના, ભગવન! એ હું જાણતો નથી.”
ચોથો અગ્નિ પુરુષ છે. વાણી સમિધ છે, પ્રાણ ધુમાડો છે, રાજાએ ફરી એક પ્રશ્ન પૂછયો: “મરણ પામેલા માણસોથી જીભ એ અગ્નિની ઝાળ છે, આંખ અંગારા છે અને કાન તણખા પિતૃલોક શા માટે ભરાઈ જતા નથી એ તું જાણે છે?' શ્વેતકેતુએ છે. એ અગ્નિમાં દેવતાઓ અન્નનો હોમ કરે છે. એ આહુતિથી કહ્યું: “એ હું જાણતો નથી.’
વીર્ય ઊપજે છે. ત્યારબાદ રાજાએ વળી એક પ્રશ્ન કર્યો: ‘પાંચમી આહુતિમાં પાંચમો અગ્નિ સ્ત્રી છે. એનું ઉપસ્થ (જનનેન્દ્રિય) એ સમિધ છે, પાણીમાંથી પુરુષ કેવી રીતે બને છે, એની તને ખબર છે?' શ્વેતકેતુએ વાળ ધૂમ છે, યોનિ એ અગ્નિની ઝાળ છે, જે અંતર્ગમન થાય છે તે કહ્યું: “ના, ભગવન! એ હું જાણતો નથી.’
અંગારા છે અને એથી જે આનંદ (સુખ) મળે છે એ તણખા છે. એ ત્યારે રાજાએ કહ્યું: ‘તું આ કાંઈ જાણતો નથી તો પછી ‘મારા અગ્નિમાં દેવતાઓ વીર્યનો હોમ કરે છે. એ આહુતિથી ગર્ભની